Μποτίλια Στον Άνεμο

Για ναυαγούς που θέλουν να κολυμπήσουν. Το σημείωμα άλλοτε βιαστικό και ταραγμένο, άλλοτε φλύαρο ή λακωνικό, ακατάληπτο κι ερμητικό, κακογραμμένο κι αδέξιο, ευδιάκριτο ή ξεθωριασμένο. Μπουκαλάκια, φιαλίδια, φιάλες αερίου. Μποτίλιες, μποτίλιες, μποτίλιες... Με καθορισμένο, πάντοτε, στίγμα. Καλή στεριά, συνταξιδιώτες... Ή καλή θάλασσα.

Σάββατο 23 Σεπτεμβρίου 2023

Μπάμπης Ζαφειράτος: Ο Πάμπλο Νερούδα (12.7.1904 - 23.9.1973) του Τσε Γκεβάρα (14.6.1928 - 9.10.1967) — Το Farewell, ο Ρεταμάρ και ένα Σονέτο του Έρωτα

Πάμπλο Νερούδα - Ρικάρδο Ελιέσερ Νεφταλί Ρέγιες Μπασοάλτο
(Pablo Neruda - Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto)
Παράλ, Χιλή, 12 Ιουλίου 1904 - Σαντιάγο, Χιλή, 23 Σεπτεμβρίου 1973
Σχέδιο (2ο από 2 του Νερούδα), Μπάμπης Ζαφειράτος, 23.IX.2016 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ.)

Πάμπλο Νερούδα

Farewell, ένα ακόμη από τα 69 ποιήματα που είχε μαζί του ο Τσε στην προσωπική χειρόγραφη ανθολογία του και ένα Σονέτο του Έρωτα

Μετάφραση – Σημειώσεις
Μπάμπης Ζαφειράτος – Μποτίλια Στον Άνεμο

Πρώτη δημοσίευση, 23/9/2023

Ο Ροβέρτο Φερνάντες Ρεταμάρ αφηγείται πως όταν ο Τσε θα έφευγε για το Κονγκό, πήγε στο Υπουργείο Βιομηχανίας για να πάρει μια ανθολογία ποίησης που του είχε δανείσει. Και πριν του την επιστρέψει, αντέγραψε ένα σημαδιακό για την αναχώρησή του ποίημα του Νερούδα, Να τι γράφει:

Τότε που πήγα να τον δω υπήρχανε δύο λόγοι: ο φανερός, για να του ζητήσω μια ισπανική ποιητική ανθολογία του Ονίς [Antología de la poesía Española e Hispanoamericana (1882-1932), του Federico de Onís (1885-1966)], ένα δυσεύρετο βιβλίο που δεν ήθελα να χάσω και του το είχα δανείσει για να το διαβάσει, κατά τη διάρκεια εκείνου του ταξιδιού [στο αεροπλάνο που έφερνε τον Τσε στην Κούβα από την Πράγα, παραμονές της θεαματικής αναχώρησής του από το Νησί]. Ο Τσε δεν μπόρεσε να μου το επιστρέψει όταν φτάσαμε στο αεροδρόμιο, όπου φυσικά τον περίμεναν ο Φιντέλ, ο Ντορτικός και άλλοι επαναστάτες ηγέτες. Ο άλλος λόγος ήταν για να διερευνήσω τη δυνατότητα να συνεργαστώ μαζί του. «Αλλά σε τι; —αναρωτιόμουν— εγώ δεν είμαι τεχνολόγος. Για βιβλία, ίσως...». Από την άλλη, δεν με παραξένεψε που ο Τσε θα έφευγε για κάποια επίσημη αποστολή στο Βιετνάμ (δεν ξέρω ακριβώς γιατί το σκέφτηκα αυτό) και θα ήθελα να πάω μαζί του. Είχαμε μιλήσει για το πόσο σημαντικό ήταν σε αυτές οι αντιπροσωπείες να περιλαμβάνονται και συγγραφείς.
Όταν έφτασα στο γραφείο του, ήταν εκεί με κάποιον, αλλά ο γραμματέας του, ο Μανρέσα, κράταγε το βιβλίο για μένα. Όταν μου το έδωσε, είπε: «Ο κομαντάντε με έβαλε να αντιγράψω ένα ποίημα πριν σου το επιστρέψω». «Ποιο;» τον ρώτησα. «Λοιπόν, θα σου πω, αλλά μην το σχολιάσεις». Υποσχέθηκα να είμαι διακριτικός σαν τάφος. Και μου είπε ποιο. Καλώντας με επίσης να μείνω για λίγο μαζί του. «Ο κομαντάντε είναι πολύ απασχολημένος, μην μπεις ακόμα». Κάθισα και θυμηθήκαμε τα περιστατικά του ταξιδιού⸱ μετά από λίγο άνοιξε η πόρτα του γραφείου και βγήκε ο Ρεχίνο Μπότι με τον Τσε. Χαιρετηθήκαμε. Ο Μπότι είπε με το πλατύ γέλιο του: «Φεύγω. Είναι μεταξύ ποιητών». Και ο Τσε: «Όχι, μεταξύ φιλοσόφων». Στην πραγματικότητα, αυτό που κάναμε ήταν να στεκόμαστε όρθιοι, χωρίς να λέμε τίποτα.

Τώρα που γράφω, σκέφτομαι πως μοιάζαμε μ’ εκείνους τους διαχυτικούς συνεπιβάτες σε πλοίο που αφού έχουν ανταλλάξει κάρτες, φωτογραφίες, αναμνήσεις, οικειότητες μόλις πιάνουνε στεριά χωρίζουνε ξανά μ’ ένα συγκρατημένο έχε γεια. Μαλλιάδες στο ταξίδι κι ατημέλητοι. Εγώ παρέμενα έτσι, αλλά ο Τσε έλαμπε απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια. Ελλείψει ουσιαστικού θέματος, πιάστηκα από κει: «Είσαι στην τρίχα βλέπω. Εγώ είμαι ακόμα μακρυμάλλης και άνεργος». Εκείνος: «Ε, καλά τώρα, είναι που βρίσκομαι συχνά στο Υπουργείο». Όπως τον είχα συνηθίσει να αλλάζει τα επαναστατικά καθήκοντα το ένα μετά το άλλο δεν έδωσα ιδιαίτερη σημασία στα λόγια του.

Στο κάτω-κάτω της γραφής, ήμασταν πολλοί εκείνοι που πιστεύαμε πως εδώ και καιρό το Υπουργείο τού έπεφτε λιγάκι στενάχωρο. Είπε άλλες δυο τρεις φράσεις που είτε δεν είχαν σημασία είτε δεν τις κατάλαβα τότε, και ξαναμείναμε σιωπηλοί. Αναμφίβολα, δεν ήταν η καλύτερη στιγμή να θίξω το οτιδήποτε. Αποχαιρετιστήκαμε. Μίλησα λίγο ακόμα με τον Μανρέσα και φεύγοντας είδα τον Τσε πισώπλατα, να βαδίζει αργά, βαριά σε έναν μακρύ διάδρομο του Υπουργείου.

Φυσικά, ούτε που το φανταζόμουν πως εκείνη ήταν η τελευταία εικόνα που θα είχα απ’ αυτόν. Καθώς κατέβαινα στο ασανσέρ, αναρωτιόμουν, χωρίς να βρίσκω απάντηση, γιατί ο Τσε είχε ζητήσει από τον Μανρέσα να του αντιγράψει αυτό το ποίημα και δεν μου είπε τίποτα. Ήταν το «Farewell» του Νερούδα.

(Casa de las Américas, no. 46, enero-febrero de 1968, pp. 46-48)

Πάβλο Νερούδα
Farewell

1
ΑΠΟ τα βάθη του είναι σου, γονατιστό,
ένα παιδί μάς βλέπει θλιμμένο, όπως κι εγώ.

Για τούτη τη ζωή που θα καεί στις φλέβες του
θα ’πρεπε να δεθούνε οι ζωές μας.

Γι’ αυτά τα χέρια, παιδάκια των χεριών σου,
θα ’πρεπε τα δικά μου να σκοτώσουνε.

Για τα ανοιχτά του Μάτια μες στη γη
θα δω μες στα δικά σου δάκρυα μια μέρα

2
ΔΕΝ το θέλω, Αγαπημένη.

Για να μη μας ενώνει τίποτα
τίποτα ας μη μας δένει.

Ούτε η λέξη που ευώδιαζε το στόμα σου,
ούτε αυτό που οι λέξεις δεν ξεστόμισαν.

Ούτε και του έρωτα η γιορτή που δεν προλάβαμε,
ούτε και τ’ αναφιλητά μας δίπλα στο παράθυρο.

3
(ΤΟΝ ΕΡΩΤΑ λαχταρώ των ναυτικών
που φιλάνε και φεύγουνε.

Μια υπόσχεση αφήνουνε.
Δεν ξαναγυρνάνε ποτέ.

Σε κάθε πόρτο περιμένει μια γυναίκα:
φιλάνε οι ναυτικοί και φεύγουνε.

Κάποια νυχτιά πλαγιάζουνε παρέα με το θάνατο
στο γιατάκι της θάλασσας.

4
ΤΟΝ ΕΡΩΤΑ λαχταρώ που μοιράζεται
μες στα φιλιά, μες στο κρεβάτι, στο ψωμί.

Έρωτα που μπορεί να είναι αιώνιος
μπορεί και φευγαλέος.

Έρωτα που θέλει να ’ναι ελεύθερος
για να ξαναγαπήσω.

Έρωτα θεϊκόν που μας κυκλώνει
Έρωτα θεϊκόν που μας ξεχνάει).

5
ΤΑ ΜΑΤΙΑ μου δε θα ξελογιαστούνε άλλο απ’ τα μάτια σου
ο πόνος μου δεν θα γλυκάνει άλλο πια κοντά σου.

Μα όπου κι αν πάω θα κουβαλάω το βλέμμα σου
κι όπου εσύ πορεύεσαι θα κουβαλάς τον πόνο τον δικό μου

Ήμουν δικός σου, ήσουνα δικιά μου. Τι άλλο; Οι δυο μας
φτιάξαμε μια στροφή στο δρόμο απ’ όπου πέρασε ο έρωτας.

Ήμουν δικός σου, ήσουν δικιά μου. Θα ’σαι εκεινού που σ’ αγαπάει,
θα ’σαι εκεινού που κόβει μες στον κήπο σου αυτό που έσπειρα εγώ.

Φεύγω. Είμαι θλιμμένος· μα πάντα είμαι θλιμμένος.
Στην αγκαλιά σου μέσα εγεννήθηκα. Κατά πού πάω δεν ξέρω.

…Από τα βάθη της καρδιάς σου μού λέει αντίο ένα παιδί.
Του λέω κι εγώ αντίο.

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 16/9/2022

Farewell (1-5), από την πρώτη του ποιητική συλλογή Εσπερινό (Crepusculario, 1923).\

Το Πράσινο Σημειωματάριο του Τσε (El Cuaderno vedre del Che. Grupo Editorial Planeta, 2009. Πρόλογος Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ), σελ. 32

(Από βιβλίο μου για τον Τσε που θα κυκλοφορήσει προσεχώς)

Pablo Neruda

Farewell

1
Desde el fondo de ti, y arrodillado,
un niño triste, como yo, nos mira.

Por esa vida que arderá en sus venas
tendrían que amarrarse nuestras vidas.

Por esas manos, hijas de tus manos,
tendrían que matar las manos mías.

Por sus Ojos abiertos en la tierra
veré en los tuyos lágrimas un día.

2
Yo no lo quiero, Amada.

Para que nada nos amarre
que no nos una nada.

Ni la palabra que aromò tu boca,
ni lo que no dijeron las palabras.

Ni la fiesta de amor que no tuvimos,
ni tus sollozos junto a la ventana.

3
(Amo el amor de los marineros
que besan y se van.

Dejan una promesa.
No vuelven nunca más.

En cada puerto una mujer espera:
los marineros besan y se van.

Una noche se acuestan con la muerte
en el lecho del mar.

4
Amo el amor que se reparte
en besos, lecho y pan.

Amor que puede ser eterno
y puede ser fugaz.

Amor que quiere libertarse
para volver a amar.

Amor divinizado que se acerca
Amor divinizado que se va.)

5
Ya no se encantarán mis ojos en tus ojos,
ya no se endulzará junto a ti mi dolor.

Pero hacia donde vaya llevaré tu mirada
y hacia donde camines llevarás mi dolor.

Fui tuyo, fuiste mía. Qué más? Juntos hicimos
un recodo en la ruta donde el amor pasò.

Fui tuyo, fuiste mía. Tú serás del que te ame,
del que corte en tu huerto lo que he sembrado yo.

Yo me voy. Estoy triste: pero siempre estoy triste.
Vengo desde tus brazos. No sé hacia dònde voy.

... Desde tu corazòn me dice adiòs un niño.
Y yo le digo adiòs.

III

ΣΚΛΗΡΕ ΕΡΩΤΑ ΜΟΥ εσύ, βιολέτα, με τ’ αγκάθινο στεφάνι,
μέσα στις λόχμες που φουντώνουνε τα πάθη,
λόγχη στη θλίψη και άνθος στην οργή, πώς ήρθες
κι από ποια μονοπάτια κουμαντάρεις την ψυχή μου;

Γιατί άξαφνα ρίχνεις την αβάσταχτη φωτιά σου,
στα παγωμένα φύλλα, στο δικό μου μονοπάτι;
Ποιος σου ’μαθε τα βήματα που σ’ έφεραν κοντά μου;
Ποια πέτρα, ποιο άνθος, ποιος καπνός σού δείξανε πού μένω;

Η αλήθεια είναι πως τρόμαξε η φρικαλέα νύχτα,
με το κρασί της η αυγή γέμισε όλες τις κούπες
κι ο ήλιος στ’ απέραντο γλαυκό εδραίωσε τη μορφή του,

καθώς ο άκαρδος έρωτας μ’ είχε περικυκλώσει
ώσπου μ’ αγκάθια και σπαθιά άρχισε να με σφάζει,
μες στην καρδιά μου ανοίγοντας πύρινο μονοπάτι.

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος

[Από τα 100 Σονέτα του Έρωτα (Cien Sonetos de Amor, 1959) – Πρωί (Σονέτα, I – XXXII)]

III

ÁSPERO AMOR, VIOLETA, coronada de espinas,
matorral entre tantas pasiones erizado,
lanza de los dolores, corola de la cólera,
por qué caminos y cómo te dirigiste a mi alma?

Por qué precipitaste tu fuego doloroso,
de pronto, entre las hojas frías de mi camino?
Quién te enseñó los pasos que hasta mí te llevaron?
Qué flor, qué piedra, qué humo mostraron mi morada?

Lo cierto es que tembló la noche pavorosa,
el alba llenó todas las copas con su vino
y el sol estableció su presencia celeste,

mientras que el cruel amor me cercaba sin tregua
hasta que lacerándome con espadas y espinas
abrió en mi corazón un camino quemante.

Η ιδιόχειρη ανθολογία, το περίφημο Πράσινο Σημειωματάριο του Τσε (El cuaderno verde del Che) περιλαμβάνει 69 ποιήματα που ανήκουν σε 4 μόνο ποιητές: 25 στον Νικολάς Γκιγιέν. 17 στον Πάβλο Νερούδα (Χιλή. 12 Ιουλίου 1904, Παράλ – 23 Σεπτεμβρίου 1973, Σαντιάγο). 18 στον Σέσαρ Βαγιέχο (Περού, 1892 – Παρίσι, 1938) και 9 στον Λεόν Φελίπε, που ο Τσε τον είχε γνωρίσει το 1955 στο Μεξικό. Ο Τσε μόνο τον Βαγιέχο δεν γνώριζε, αφού, όταν πέθανε ο ποιητής, αυτός ήταν 10 χρονών.