Γυναίκες στην εξορία: Οι αλύγιστες της ταξικής πάλης ‒ Βικτωρία Θεοδώρου: Από τα «θαμμένα τετράδια» ‒ Εκδήλωση στο Τρίκερι (5 Ιουνίου 2016)

H Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ τιμά τις αλύγιστες της ταξικής πάλης στο Τρίκερι
(Κυριακή 5 Ιούνη)

Τρίτη 31/05/2016 - 08:43 - Ενημέρωση: Τρίτη 31/05/2016 - 08:42

Εκδήλωση στο Τρίκερι (Ν. Μαγνησίας) διοργανώνει η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, την Κυριακή 5 Ιούνη, με θέμα «Τιμάμε τις αλύγιστες της ταξικής πάλης, τις εξόριστες γυναίκες στο Τρίκερι».

Στην εκδήλωση θα γίνουν τα αποκαλυπτήρια μνημείου της ΚΕ. Θα μιλήσει η Ελένη Μπέλλου, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του Κόμματος και θα ακολουθήσει μουσικοθεατρικό αφιέρωμα.

Μετά το τέλος του προγράμματος, θα υπάρχει δυνατότητα ξενάγησης στο νησί. Στο χώρο θα υπάρχουν έκθεση φωτογραφικού υλικού και βιβλιοπωλείο της «Σύγχρονης Εποχής».

Όσες και όσοι επιθυμούν να παρευρεθούν στην εκδήλωση πρέπει να δηλώσουν συμμετοχή στα παρακάτω τηλέφωνα:

-- Από τη Θεσσαλία στο τηλέφωνο 241.0251.878 και στις Κομματικές Οργανώσεις.

-- Από τις υπόλοιπες περιοχές στα τηλέφωνα 210.2592.319, 210.2592.344 και 210.2592.658, καθημερινά από 9 π.μ. έως 5 μ.μ., έως και τη Δευτέρα 30 Μάη.

Για τους συμμετέχοντες από τη Θεσσαλία και την Αττική υπάρχει δυνατότητα μετακίνησης με πούλμαν.

Το αναλυτικό πρόγραμμα της εκδήλωσης θα δημοσιευτεί τις επόμενες μέρες.

902

Το μουσικοθεατρικό αφιέρωμα που θα παρουσιαστεί, είναι βασισμένο στις μαρτυρίες των κρατούμενων γυναικών, όπως καταγράφηκαν από τις ίδιες στα ημερολόγιά τους. Πρόκειται για τα εννέα «θαμμένα τετράδια», τα οποία βρέθηκαν κρυμμένα στο Τρίκερι. Το υλικό διέσωσε η Ρόζα Ιμβριώτη, που υπήρξε και η ίδια εξόριστη στο νησί. Με βάση τα κείμενα αυτά, το αφιέρωμα «ακολουθεί» τις εξόριστες και τη ζωή τους όχι μόνο στο Τρίκερι, αλλά και στη Χίο, τη Μακρόνησο και άλλους τόπους φυλάκισης και εξορίας.

Στην ανακοίνωση - κάλεσμα στην εκδήλωση, η Επιτροπή Περιοχής Θεσσαλίας του ΚΚΕ, ανάμεσα σε άλλα, σημειώνει:

«Το νησί Τρίκερι αποτελεί έναν ακόμη βασικό ιστορικό κρίκο σε μια αλυσίδα τόπων φυλάκισης, που περιλάμβανε για τις περισσότερες απ' αυτές τις γυναίκες καταρχήν τον εγκλεισμό τους στις φυλακές Αβέρωφ, στη συνέχεια στις φυλακές της Χίου, ακολούθως τη μεταγωγή τους στο Τρίκερι. Στη συνέχεια, για ένα μεγάλο τμήμα αυτών των γυναικών, την εξορία τους στη Μακρόνησο, μετά στον Αη Στράτη ή για κάποιες απ' αυτές πάλι την επιστροφή στο Τρίκερι. Ατέλειωτα χρόνια εγκλεισμού, κακουχιών, χωρίς να γνωρίζουν αν οι δικοί τους ζούνε ή πεθάνανε, χωρίς να ξέρουν τι τις περιμένει την επαύριο. Κι όμως, αυτές οι γυναίκες δεν κακομοιριάσανε ούτε σταυρώσανε μοιρολατρικά τα χέρια. Την ασχήμια της φυλακής και της εξορίας τη μετέτρεψαν σε φωτεινό χώρο».

Αυτή την ασυμβίβαστη και αλύγιστη στάση ζωής επιδιώκει να «ζωντανέψει» και το μικρό αφιέρωμα.

Τα κείμενα των «θαμμένων τετραδίων», με τις μαρτυρίες των εξόριστων γυναικών
Ευαγγελίας Φωτάκη,
Αθηνάς Κωνσταντοπούλου,
Στάσας Κεφαλίδου,
Νίτσας Γαβριηλίδη,
Βικτωρίας Θεοδώρου,
Αφροδίτης Μαυροειδή - Παντελέσκου,
περιλαμβάνονται στην έκδοση του Συλλόγου Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών «ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ (Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος, Αϊ-Στράτης. 1948-1954)», (εκδόσεις «Αλφειός»).

Από τα «θαμμένα τετράδια»

Βικτωρία Θεοδώρου, Χανιά 1926

Απόσπασμα από τη μαρτυρία της Βικτωρίας Θεοδώρου
για τη ζωή των εξόριστων γυναικών στο Τρίκερι.

Μεγάλο γεγονός για το στρατόπεδο των «προληπτικών» ήταν ο ερχομός στο Τρίκερι των γυναικών του στρατοπέδου της Χίου τις πρώτες μέρες του Απρίλη του 1949.

Το Τρίκερι είναι ένα σχεδόν ακατοίκητο νησί στην άκρη του Πηλίου, δεξιά μόλις μπαίνουμε στον Παγασητικό Κόλπο. Είναι τόσο μικρό που δε χρειάζεται περισσότερο από 3 ώρες πεζοπορία για να κάμεις το γύρο του, κατάφυτο από λιόδεντρα κι αειθαλείς θάμνους, ήσυχο και υγρό.

Από το Καλοκαίρι του 1947 άρχισαν να μαζεύουν τους άντρες που έπιασαν από διάφορους τόπους. Έτσι ιδρύθηκε το στρατόπεδο ανδρών, που έφτασε τις 3.000 ως 4.000 κρατούμενους και που το Μάρτη του 1949 μεταφέρθηκε στο Μακρονήσι.

Το Σεπτέμβρη του 1949 όλες, μαζί με τα παιδιά, ήμασταν 4.700 γυναίκες απ' όλη την Ελλάδα.

Σε μια μικρή έκταση στο δυτικό ακρωτήρι του νησιού, το πιο γυμνό, οι άντρες εξόριστοι είχαν στήσει τα μικρά τους τσαντήρια. Ολο το στρατόπεδο ήταν ζωσμένο με συρματοπλέγματα πλεγμένα σε σιδερένιους πασσάλους ριζωμένους μέσα στο νερό. Κι όπως η παλίρροια έκανε τη θάλασσα να ανεβαίνει, δε φαινόταν καθόλου...

Τα αντίσκηνα ήταν πεσμένα χάμω και λιγοστά μόνο διατηρούσαν όλα τους τα εξαρτήματα. Ήταν μικρά και χαμηλά, όσο να χωρά ένας άνθρωπος και να μπαινοβγαίνει με το κορμί διπλωμένο, αρκουδίζοντας.

Έρημα όλα, εγκαταλελειμμένα και γκρεμισμένα, ζωντάνευαν και μας μιλούσαν για την πάλη των ανθρώπων με τους θυμούς του ουρανού και της θάλασσας.

Το νέο τους νοικοκυριό στο Τρίκερι. Εδώ θα ζήσουν τρία χρόνια

Εδώ οι άνθρωποι ήταν ολομόναχοι και ξεκομμένοι απ' τη ζωή.

Το Χειμώνα, σκεφτόμασταν, δε θα μας άφηναν να ζήσουμε μονάχες σ' αυτό το άγριο μέρος, γιατί δεν έχουμε τη σωματική δύναμη και την πείρα των αντρών στην τραχιά ζωή, γιατί είμαστε γυναίκες...

Το νησάκι του Τρίκερι είναι κατάφυτο με ασφοδέλια, που τα φύλλα τους όταν ξεραίνονται είναι καλά για στρώματα και μαξιλάρια. Μ' αυτά πλέξαμε ψάθες για το κεφάλι και τα χαλιά. Πελεκούσαμε το ξύλο της ελιάς και φτιάχναμε κουτάλια κι άλλα μικρά σύνεργα.

Μας ευχαριστούσε πολύ το κέντημα. Τα υλικά όμως (κλωστές, υφάσματα, μαλλιά) ήταν ακριβά και σπάνια μας επέτρεπαν να τα αγοράσουμε, εκτός αν μας τα έστελναν οι δικοί μας. Γι' αυτό κεντούσαμε με κοχύλια που βρίσκαμε στις ακρογιαλιές και μέσα στο νερό. Φτιάχναμε διάφορα στολίδια, κομπολόγια, παιχνίδια για τα παιδιά.

Ποτέ όμως δεν μας επέτρεψαν να τα εκθέσουμε και πουλήσουμε στο Βόλο για να βελτιώσουμε το φαγητό μας...

Το Καλοκαίρι του '49 είχαμε πολλές εκδηλωμένες φυματικές. Οι περισσότερες ζούσαν σκορπισμένες στους λόχους και μερικές σε κοινά αντίσκηνα χωρίς καμιά φροντίδα. Κι αργότερα, όταν μας πήρε ο στρατός, τις ανάγκασαν να τραβήξουν όλες τις ταλαιπωρίες μαζί μας.

Πολλές από τις γυναίκες υπέφεραν από έλκος του στομάχου, από παθήσεις του συκωτιού, από ρευματισμούς, ελονοσία, μελαγχολία και φοβία.

Η αμηνόρροια ήταν πολύ συχνή, σημάδι στέρησης, πείνας κι εξαντλητικής δουλειάς.

Το Καλοκαίρι του '49 πέρασε και οι πρώιμες βροχές πλημμύριζαν τα αντίσκηνά μας. Το μικρό γήπεδο που παίζαμε μπάλα ερήμωσε, το πλάτωμα και το σκάμμα του νηπιαγωγείου γιόμισε λάσπες και νερά.

Οι μέρες γίνονταν θαμπές και μικρές, οι νύχτες ατέλειωτες και ανήσυχες.

Με το ανεβοκατέβασμα στο Μοναστήρι για την καθημερινή σχεδόν ομιλία από αντάρτες κι άλλους «μετανοημένους», με το ξεφόρτωμα και το συσσίτιο, η μέρα περνούσε.

Τα γράμματα που έρχονταν από τους εξόριστους άντρες και παιδιά μας είχαν πάνω στο φάκελο κάτι παράξενα αρχικά γράμματα και νούμερα. Τους είχαν μεταφέρει απ' όλα τα νησιά στη Μακρόνησο.

Από τις 5.500 περίπου που ήμασταν τον Αύγουστο του '49, μείναμε οι μισές. Όλα έδειχναν πως ο Χειμώνας θα 'ναι πολύ σκληρός.

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 29/5/2016

Βλέπε επίσης:
Βικτωρία Θεοδώρου (biblionet.gr)
Βικτωρία Θεοδώρου, Μικρό Ανθολόγιο (ποιείν)
Βικτωρία Θεοδώρου (Αλωνάκι της Ποίησης)

Γυναίκες στην εξορία στα χρόνια του Εμφυλίου

Δύο γυναίκες, 1952 (39x45 εκ.) Δημοτική Πινακοθήκη Καλαμάτας «Α. Τάσσος»

«Είναι γιομάτες οι ελληνικές θάλασσες, από αναρίθμητα ξερονήσια. Ενας μυθικός θεός λες και τα σφεντόνισε από τον Ολυμπο, σε μιαν οργισμένη στιγμή και σπάρθηκαν στην υγρήν επιφάνεια και ρίζωσαν. Ξερές πέτρες φρυγμένες από την αλμύρα κι από τους αγέρες, που μέρα νύχτα τις δέρνουν. Απάνου τους δεν μπορεί ν' ανθίσει η ζωή. Λίγα μαραζωμένα αγριάγκαθα και λίγοι άνθρωποι ξερακιανοί και ρουφηγμένοι κι αυτοί σαν τους βράχους, παλεύουν με τα άγρια στοιχεία της φύσης για να διατηρηθούν... Κάθε φορά που ένα ανελεύθερο κράτος πίεζε τις καρδιές των Ελλήνων, σ' αυτά τα νησιά πετιούνταν οι άνθρωποι που πάλευαν για λίγο δίκιο, για λίγη λευτεριά... Από τα ξερονήσια πέρασαν κατά καιρούς, οι πιο λεύτεροι άνθρωποι της Ελλάδας. Κάθε φορά που η μαυρίλα πλάκωνε τον ουρανό, εκεί στα ξεμοναχιασμένα νησιά, πετιούνταν αρπαγμένοι από τις εστίες τους, οι πρόμαχοι της λευτεριάς. Μα το πνεύμα της λευτεριάς που το 'περναν μαζί τους, εκεί στα νησιά, έβρισκε κι αυτό καταφύγιο, μέχρις ότου καινούριες μέρες θα έρχονταν, που θα εξορμούσε και πάλι απ' αυτά τα νησιά, που στα δίσεκτα χρόνια είχαν γίνει θεματοφύλακές του, για να φέρει και πάλι στις καρδιές των ανθρώπων τη χαρά και την ελπίδα»¹.

Το μέτρο της Δικαστικής και της Διοικητικής εκτόπισης² έχει μεγάλη ιστορία στην Ελλάδα. Είναι το υπόλειμμα της αρχαίας ποινής της υπερορίας, δηλαδή της αναγκαστικής απομάκρυνσης για λόγους ασφαλείας ενός ατόμου από τον τόπο διαμονής του και της αναγκαστικής, επίσης, παραμονής του σε ορισμένο άλλο τόπο³. Κατά καιρούς, η εκτόπιση χρησιμοποιήθηκε για τη δίωξη ατόμων του κοινού Ποινικού Δικαίου, αλλά και για πολιτικούς λόγους. Η πολιτική δίωξη μέσω της εκτόπισης, στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, εμφανίζεται λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του κόμματος της εργατικής τάξης, έχοντας ως κύριο σκοπό τη θωράκιση του αστικού καθεστώτος, το διωγμό των ιδεών του επιστημονικού σοσιαλισμού και των φορέων τους. Συγκεκριμένα, το 1924 η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, με σκοπό την πάταξη της ληστείας, εισάγει το Νομοθετικό Διάταγμα της 19/21 Απριλίου 1924 «Περί συστάσεως εν εκάστω Νομώ Επιτροπών επί της Δημοσίας Ασφάλειας». Δύο χρόνια αργότερα, όμως, το εν λόγω διάταγμα τροποποιήθηκε με το διάταγμα της 5ης Μαΐου/ 2ας Ιουνίου 1926, του δικτάτορα Πάγκαλου, ούτως ώστε ο διωκτικός του χαρακτήρας να χρησιμοποιηθεί αποκλειστικά για τη δίωξη του κομμουνισμού. Εκτοτε η συνέχεια είναι λίγο - πολύ γνωστή. Το Ιδιώνυμο (Ν. 4229/1929) και οι ενισχυτικοί προς αυτό νόμοι που ακολούθησαν, η νομοθεσία της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου (Αναγκαστικοί νόμοι 117/1936 και 1075/1938), ο αντικομμουνισμός και η αστυνομοκρατία δημιουργούν ένα καθεστώς άγριων πολιτικών διώξεων με κύρια θύματα τους κομμουνιστές, αλλά και κατά περιόδους τους προοδευτικούς - δημοκρατικούς πολίτες, ακόμη και αστούς (περίοδο 4ης Αυγούστου).

Τα συρματοπλέγματα έγιναν απλώστρες...

Στη μεταπολεμική περίοδο η εκτόπιση ήρθε ως συνέχεια και συνέπεια της λευκής τρομοκρατίας, της προσπάθειας δηλαδή της αστικής αντίδρασης να ξαναποκτήσει την κοινωνική και πολιτική της κυριαρχία, υποτάσσοντας, μετά τη Βάρκιζα και τη διάλυση του ΕΛΑΣ, το ΕΑΜικό κίνημα. Οι εκτοπίσεις αρχίζουν από το καλοκαίρι του 1945 και πιο συστηματικά από το Γενάρη του 1946, ενώ από τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου γενικεύονται⁴.

Ενα από τα πρώτα μέτρα που πήρε η κυβέρνηση Τσαλδάρη, μετά τις ψευτοεκλογές του Μαρτίου 1946, ήταν η επαναφορά της Διοικητικής εκτόπισης. Με το Νομοθετικό Διάταγμα της 4ης Μαΐου 1946, αλλά και το διαβόητο Γ` Ψήφισμα, επανασυγκροτήθηκαν και εξοπλίστηκαν με τις απαραίτητες εξουσίες οι «Επιτροπές Δημόσιας Ασφάλειας» με σκοπό την εξόντωση των κομμουνιστών και των ΕΑΜιτών⁵. Οπου δεν μπορούσαν να επέμβουν τα έκτακτα στρατοδικεία, αναλάμβαναν οι εν λόγω Επιτροπές φροντίζοντας για τον εκτοπισμό - και τις επακόλουθες συνέπειες - όλων εκείνων που θεωρούνταν ύποπτοι όχι μόνο για αντικαθεστωτική δράση, αλλά και για αντικαθεστωτικές ιδέες. Διακρίσεις δε γίνονται. Εργάτες, αγρότες, υπάλληλοι, διανοούμενοι, επιστήμονες, στρατιωτικοί, άνθρωποι κάθε ηλικίας και φύλου, γέροι, γριές, έγκυες γυναίκες ή μανάδες με βρέφη στην αγκαλιά, βαριά άρρωστοι ή ανάπηροι, έφηβοι και ανήλικοι με την κατηγορία των αρχών ότι είναι ληστοτρόφοι (δηλαδή ανταρτοτρόφοι) και συνεπώς επικίνδυνοι για τη δημόσια τάξη ή χωρίς καμία κατηγορία, απλά ύποπτοι, εκτοπίζονται. Από μια έρευνα της Εθνικής Αλληλεγγύης, με στοιχεία έως το Γενάρη με αρχές Φλεβάρη του 1947, και χωρίς να υπολογίζονται οι κρατούμενοι σε διάφορα τμήματα μεταγωγών που ξεπερνούσαν τις 10.000, προέκυπτε ότι οι πολιτικοί εξόριστοι ανέρχονταν στους 5.809. Από αυτούς οι 4.816 ήταν άνδρες, οι 853 γυναίκες και 140 παιδιά⁶.

Από το δράμα των εξορίστων γενικά, σε τούτο το σημείωμα θα ξεχωρίσουμε - για να αναφερθούμε - το δράμα των γυναικών, των μανάδων και των κοριτσιών, αυτών που η φύση τις προόρισε να κυοφορήσουν τη ζωή και που με τον αγώνα για τις ιδέες τους έγιναν δυο φορές μανάδες, κυοφορώντας τη νέα, την πραγματικά ανθρώπινη ζωή.

Από το χωράφι στο καθεστώς της «πειθαρχημένης διαβίωσης»

Παιδιά της Κατοχής, παιδιά του Εμφυλίου, με τις μητέρες τους. Μεγαλώνουν στην εξορία. Χίος 1949

Μόλις ψηφίστηκαν τα προαναφερόμενα μέτρα και ανέλαβαν δράση οι Επιτροπές Ασφαλείας, τα αστυνομικά όργανα σε ολόκληρη την Ελλάδα, μαζί με το κυνηγητό των ανδρών, άρχισαν να κυνηγούν και τις γυναίκες. Στις 5/11/1946, 485 γυναίκες βρίσκονταν σε τόπους εξορίας. Στις 29/11 ο αριθμός των εξόριστων γυναικών έφτασε τις 636 και στις αρχές του 1947 ξεπέρασε τις 800. Πολλές από αυτές έπασχαν από χρόνια νοσήματα, ενώ αρκετές είχαν συρθεί στα ξερονήσια σε κατάσταση εγκυμοσύνης ή με μικρά παιδιά. Οι συλλήψεις γίνονταν μέσα στα χωράφια, στην ώρα της δουλειάς ή στα χαροκαμένα, από τον πόλεμο, σπίτια. Τις άρπαζαν χωρίς δεύτερη κουβέντα και χωρίς να τους δώσουν λίγο χρόνο να πάρουν μαζί τους μια αλλαξιά ρούχα. Τις έσερναν, δέρνοντάς τες και βλαστημώντας τες ως τ' αστυνομικά τμήματα, προσπαθούσαν να τις εξευτελίσουν με κάθε τρόπο και δεν ήταν λίγες εκείνες - ιδιαίτερα οι νεότερες - που έπεφταν θύματα των ζωωδών ενστίκτων των βασανιστών τους⁷. Ετσι, υπό μία έννοια, ο τόπος εξορίας ήταν η ανακούφιση και η λύτρωση απ' όλα αυτά. Μετά υπήρχε το άγνωστο.

Κατά την πρώτη περίοδο, εξόριστες γυναίκες βρίσκονταν, μαζί με τους άνδρες, σχεδόν σε κάθε τόπο εξορίας. Στον Αϊ - Στράτη, στην Ανάφη, στη Φολέγανδρο, στην Ικαρία, στη Ζάκυνθο, στα Κύθηρα, στη Σκιάθο, στη Γαύδο, στους Αντιπαξούς κ.ο.κ. Αργότερα, τα μέρη συγκέντρωσής τους συγκεκριμενοποιήθηκαν. Από το Μάρτη του 1948 κύριος χώρος συγκέντρωσής τους έγινε η Χίος, Ενα χρόνο αργότερα μεταφέρθηκαν στο Τρίκερι, στη συνέχεια τις υποδέχτηκε η Μακρόνησος και κατόπιν ξανά το Τρίκερι. Ετσι το τρίγωνο Χίος, Μακρονήσι, Τρίκερι πέρασε στην ιστορία ως το τρίγωνο του βασανισμού των γυναικών την περίοδο του εμφυλίου πολέμου, αλλά και για ένα διάστημα της μετεμφυλιακής περιόδου.

Μακρόνησος. Κατεβάζουν τα σκουπίδια. Διακρίνονται οι σκηνές των γυναικών και οι άδενδρες πλαγιές του νησιού

Η αρχική περίοδος των εκτοπισμών δεν είχε τόσους πολλούς - όσους ακολούθησαν στη συνέχεια - καταναγκασμούς για τις εξόριστες. Ομως, πολύ γρήγορα το καθεστώς προσάρμοσε την πολιτική του και οι τόποι εξορίας μετατράπηκαν σε οργανωμένα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου κυριαρχούσε η αρχή της ...πειθαρχημένης διαβίωσης. Με το Νομοθετικό Διάταγμα 392/1947 επιβλήθηκε η αστυνομική επιτήρηση των εξορίστων και καθιερώθηκαν βαριές ποινές (από 6 μήνες έως 5 χρόνια) για όποιον απομακρυνόταν από τον τόπο εκτόπισής του. Λίγο αργότερα, η κεντροδεξιά κυβέρνηση υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη εξέδωσε τον Αναγκαστικό Νόμο 511/31- 12- 1947, βάσει του οποίου οργανώθηκε η διαβόητη πειθαρχημένη διαβίωση στους τόπους εξορίας. Τώρα πια, τα στρατόπεδα των εξορίστων δεν είχαν τίποτα να ζηλέψουν από τα αντίστοιχά τους, της περιόδου της 4ης Αυγούστου και της Κατοχής. Ο ΑΝ 511/1947 μεταξύ άλλων έλεγε⁸: «Η Αστυνομική Αρχή, εις την περιφέρειαν της οποίας ευρίσκονται υπό επιτήρησίν της άτομα τελούντα υπό εκτόπισιν βάσει αποφάσεων των Επιτροπών Δημοσίας Ασφαλείας, δύναται: α) να υποχρεοί ταύτα να παρουσιάζωνται ενώπιόν της καθ' ορισμένα χρονικά διαστήματα, β) να απαγορεύη την κυκλοφορίαν αυτών καθ' ωρισμένας ώρας της νυκτός, γ) να απαγορεύη την απομάκρυνσιν αυτών πέραν ορισμένης ακτίνος του τόπου εκτοπίσεως, δ) να υποχρεοί ούτους να δηλώσωσι πάσαν αλλαγήν της κατοικίας των, ε) να ενεργή κατ' οίκον έρευνα καθ' οιανδήποτε ώραν της ημέρας και νυκτός, στ) να απαγορεύη πάσαν συγκέντρωσιν αυτών, ζ) να απαγορεύη την υπ' αυτών ίδρυσιν πάσης φύσεων συλλόγων, λεσχών και εντευκτηρίων, η) να απαγορεύη την έκδοσιν και τη μεταξύ αυτών κυκλοφορίαν εντύπων ή χειρογράφων, άτινα ήθελε θεωρήσει επιβλαβή εις τη δημοσίαν τάξιν, θ) να απαγορεύη την υπ' αυτών άσκησιν του επαγγέλματός των, εφ' όσον ήθελε κρίνει ότι αυτή δε γίνεται διά σκοπούς καθαρώς βιοποριστικούς, ι) να καθορίση το ανώτατον όριον του χρηματικού ποσού όπερ έκαστος των εις εκτόπισιν τελούντων δικαιούται να κατέχη, ια) να υποβάλλη εις έρευνας παν αντικείμενον αποστελλόμενον προς τους υπό εκτόπισιν τελούντας, ιβ) να ελέγχη την αλληλογραφίαν αυτών». Κάθε σχόλιο ασφαλώς περιττεύει!

Ας δούμε, όμως, με περισσότερες λεπτομέρειες τη ζωή των γυναικών στους τόπους που συνέθεταν το τρίγωνο του μαρτυρίου.

Το στρατόπεδο της Χίου

Γυναίκες εκτοπισμένες στο Β' στρατόπεδο Χίου στεγνώνουν τα στρωσίδια τους, μετά από την πλημμύρα το φθινόπωρο του 1948

Οι πρώτες εξόριστες έφτασαν στο στρατόπεδο της Χίου στις αρχές Μαρτίου του 1948. Ολες μαζί ήταν 94 γυναίκες και 17 μικρά παιδιά. Τον Ιούνιο του '48 οι εξόριστες 'γιναν 910 και τα παιδιά 44, ενώ 6 μήνες αργότερα οι γυναίκες έφτασαν τις 1.316 και τα παιδιά τα 52. Το στρατόπεδο ήταν στη δικαιοδοσία της Ανωτέρας Διοικήσεως Χωροφυλακής των νήσων του Αιγαίου. Διοικητής της Χωροφυλακής στη Χίο ήταν ο συνταγματάρχης Πλυτάκος και διοικητής του στρατοπέδου ο μοίραρχος Χρήστος Ζερβός. Ο Πλυτάκος λίγες φορές παρουσιάστηκε στις εξόριστες, αλλά εκείνες ένιωθαν την παρουσία του μέσα από τις διαταγές του, που, όπως γράφει η Αθηνά Κωνσταντοπούλου, «σκοπό είχανε να χειροτερεύσουν τη ζωή μας». Ο διοικητής του στρατοπέδου Ζερβός περιοριζόταν στο τυπικό μέρος των καθηκόντων του και την πραγματική διοίκηση ασκούσαν ο υποδιοικητής υπομοίραρχος Ν. Δήμου και ο ανθυπομοίραρχος Κ. Κουφόπουλος⁹. Η διοίκηση του στρατοπέδου ξεχώρισε 199 γυναίκες, τις οποίες χαρακτήρισε επικίνδυνες και τις μετέφερε σε ένα σχολείο λίγα μέτρα μακριά από το στρατόπεδο. Τις υπόλοιπες τις ταξινόμησε σε δύο κατηγορίες: Τις «Βουλγάρες» που ήταν συγγενείς ανταρτών και τις «Ρωσίδες» που θεωρούνταν κομμουνίστριες¹⁰.

Οι εξόριστες στη Χίο ζούσαν σ' ένα καθεστώς συνεχούς καταπίεσης που μέρα με την ημέρα γινόταν χειρότερο. Στόχος των αρχών ήταν να σπάσει το ηθικό τους και να τους αποσπάσει δήλωση μετανοίας. Στους θαλάμους στους οποίους έμεναν επικρατούσε συνωστισμός, οι εγκαταστάσεις υγιεινής ήταν άθλιες, νοσοκομειακή περίθαλψη δεν υπήρχε, το φαγητό ήταν άθλιο και το νερό λιγοστό. Προαυλίζονταν το πολύ τρεις ώρες την ημέρα, δεν είχαν καμία δυνατότητα ψυχαγωγίας, ενώ η ψυχολογική βία που ασκούνταν πάνω τους για την απόσπαση δήλωσης μετανοίας ήταν αφόρητη. Συνηθισμένες ποινές ήταν το κρατητήριο, η νηστεία, η στέρηση αλληλογραφίας. Βέβαια, για τη στέρηση της αλληλογραφίας οι αρχές του στρατοπέδου δε χρειάζονταν αφορμή. Γνώριζαν την ψυχολογική επίδραση που είχε στις εξόριστες το θέμα και δεν έχαναν ευκαιρία να κατακρατούν τα γράμματα, όπως και τα χρήματα, των θυμάτων τους κάνοντας την κατάστασή τους ακόμη πιο αφόρητη.

Από τα ψυχικά και σωματικά βασανιστήρια που υπέστησαν αυτές οι γυναίκες το χειρότερο ήταν ο αποχωρισμός των παιδιών από τις μανάδες τους. Η Μαριγούλα Μαστρολέων - Ζέρβα γράφει σχετικά¹¹: «Μια μέρα, το πρώτο δεκαήμερο του Ιούνη (σ.σ. 1948) ξυπνήσαμε το πρωί και είδαμε μια αλλιώτικη συμπεριφορά. Σε λίγο μπαίνει μέσα στο κτίριο ο διοικητής με τον Μπατζάρα και λέει: "Ολες οι μωρομάνες στο χολ, με τα παιδιά τους". Μαζεύτηκαν κι άρχισε να τους λέει: "Η μητέρα Ελλάδα αισθάνεται υποχρέωση απέναντι στα Ελληνόπουλα που κινδυνεύουν δίπλα στις μάνες Βουλγάρες που τα δηλητηριάζουν με τον κομμουνισμό, γι' αυτό θα τα πάρουμε να τα περισώσουμε". Μόλις ακούστηκε αυτό, άρχισαν και τα πρώτα κλάματα των μεγάλων παιδιών που κατάλαβαν. Αρχισε η δραματική στιγμή. Παίρναν τα παιδιά από την αγκαλιά της μητέρας και τα φόρτωναν στα καμιόνια. Μπορείτε να φανταστείτε τη σκηνή αυτή; Από μέσα φώναζαν οι μάνες και από έξω φώναζαν και έκλαιγαν τα παιδιά. Οσο ήμαστε εξορία, ποτέ δεν έμαθαν οι μανάδες πού τα είχαν τα παιδιά τους. Τα είχαν πάει στα αναμορφωτήρια της Φρειδερίκης. Οταν βγήκαν οι μάνες, παιδεύτηκαν δύο και τρία χρόνια για να μπορέσουν να τα πάρουν».

Από τη Χίο στο Τρίκερι

Τσαγκαρίνες και κορδελιάστρες πρώην εργάτριες. Τώρα επισκευάζουν άρβυλα - σόλες, ψίδια, μπαλώματα. Φτιάχνουν τσόκαρα και πέδιλα για τις γυναίκες και για τα παιδιά στο Τρίκερι

Στις αρχές Απριλίου του 1949 οι εξόριστες άλλαξαν τόπο εξορίας και από τη Χίο μεταφέρθηκαν στο Τρίκερι, ένα μικρό νησί, μ' ελάχιστους κατοίκους στον Παγασητικό κόλπο. Το νησί αυτό χρησιμοποιούνταν ως τόπος εξορίας από το καλοκαίρι του 1947. Εκεί μάζευαν αρχικά άνδρες εξόριστους από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ο αριθμός τους, έως το Μάρτη του 1949 που τους μετέφεραν στη Μακρόνησο, έφτασε τις τρεις με τέσσερις χιλιάδες. Αργότερα, μαζί με τους άνδρες φέρνανε στο νησί «προληπτικά» και γυναίκες που προέρχονταν από οικογένειες ανταρτών.

Σύμφωνα με την Βικτωρία Θεοδώρου, η πρώτη αποστολή περίπου 1.200 εξορίστων γυναικών και παιδιών ξεκίνησε από τη Χίο, με προορισμό το Τρίκερι στις 4 Απριλίου του 1949. Ως το Σεπτέμβρη του ιδίου έτους οι εξόριστες στο νησί μαζί με τα παιδιά έφτασαν τα 4.700 άτομα¹².

Αρχικά οι εξόριστες εγκαταστάθηκαν στα κελιά του μοναστηριού του νησιού, αλλά όταν ο αριθμός τους μεγάλωσε αρκετά, οι περισσότερες ζούσαν σε αντίσκηνα γύρω από το μοναστήρι. Το στρατόπεδο φυλασσόταν από στρατιώτες και η ζωή των γυναικών είχε οργανωθεί σύμφωνα με τα πρότυπα των στρατιωτικών μονάδων.

Οι συνθήκες διαβίωσης στο στρατόπεδο ήταν άθλιες. Περισσότερο άθλιες απ' ό,τι στη Χίο. Το συσσίτιο ήταν λιγοστό, 80 δράμια ψωμί και όσπρια. Το νερό επίσης. Οι σκηνές το χειμώνα πλημμύριζαν. Από άποψη υγιεινής δεν υπήρχαν ούτε τα στοιχειώδη και φυσικά ούτε λόγος να γίνεται για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και φροντίδα τουλάχιστον των παιδιών και των ηλικιωμένων.

Καθημερινή, όμως και εξαντλητική ήταν η αγγαρεία που μαζί με τις εθνικοφρόνου περιεχομένου διαλέξεις, τις απειλές, τους εξευτελισμούς, τη βία αποτελούσαν ένα ασφυκτικό πλαίσιο το οποίο στόχευε στον εξαναγκασμό σε δηλώσεις μετανοίας.

Κι όμως οι γυναίκες άντεξαν. Βρήκαν ακόμη τη δύναμη να μάθουν γράμματα και να οργανώνουν πολιτιστικές εκδηλώσεις. Μικρές συναυλίες όπου τραγουδούσαν τραγούδια από διάφορους τόπους της Ελλάδας, αλλά και θεατρικές παραστάσεις. Η Ελένη Λεύκα περιγράφει¹³: «Ετσι διψασμένες για τη ζωή, επιστρατεύουμε η κάθε μία τις δυνάμεις της, ό,τι μπορούμε για να γεμίσουμε τη ζωή μας. Οι γιατρίνες μας, οι νοσοκόμες μας φροντίζουν τις άρρωστες. Οι δασκάλες και παιδαγωγοί κάνουν μαθήματα, φροντίζουμε τα παιδιά μας, άλλες ζυγίζουν τα κάρβουνα, άλλες παλεύουν με τις φωτιές των καζανιών της κουζίνας. Κρυφά οργανώνουμε κυριακάτικες γιορτούλες με χορούς και σκετς, που πάντα στα κείμενά τους έχουν τα έθιμα και τη ζωή του κάθε τόπου... Οσο οι μήνες προχωρούν, τόσο η ζωή μας δυσκολεύει. Τα μέτρα που παίρνουν οι αρχές γίνονται πιο σκληρά, όσο ο αγώνας των ανταρτών πάνω στα βουνά σκληραίνει. Τις νύχτες πέρα στο Πήλιο ακούμε τις μάχες, τις εκρήξεις. Κι η κάθε μια αγωνιά, βρίσκεται με τη σκέψη της κοντά στον άντρα, στον αδελφό, στο γιο που μάχονται στο βουνό».

Στην κόλαση της Μακρονήσου

Ηρθε το υδροφόρο! Συναγερμός στις σκηνές του Μακρονησιού. Για την παραμικρή παράβαση, στέρηση του νερού

Τον Οκτώβρη του 1949 η κυβέρνηση των Αθηνών εξέδωσε το ΟΓ΄ Ψήφισμα «Περί μέτρων Εθνικής Αναμορφώσεως», βάσει του οποίου συστάθηκε ο Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (ΟΑΜ). Στη δικαιοδοσία του ΟΑΜ περιήλθαν «άπαντες... οι διατελούντες εν εκτοπίσει ως ενεχόμενοι εις αντεθνικάς ενεργείας ή ως Επικίνδυνοι εις το εθνικόν καθεστώς, ως και οι προληπτικώς συλληφθέντες υπό του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως και των στρατιωτικών αρχών»¹⁴. Ετσι οι εξόριστες γυναίκες του στρατοπέδου στο Τρικέρι πέρασαν κι αυτές στη δικαιοδοσία του Οργανισμού Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου. Το χειρότερο όμως συνέβη λίγο αργότερα, τον Ιανουάριο του 1950, όταν 1.200 απ' αυτές (μαζί και παιδιά) μεταφέρθηκαν στο κολαστήριο της Μακρονήσου. Εκεί η κατάσταση ήταν χειρότερη από οπουδήποτε αλλού. Από την πρώτη στιγμή οι αρχές του στρατοπέδου φανέρωσαν πλήρως τις προθέσεις τους. Διέξοδος πέραν της δήλωσης δεν υπήρχε για τις εξόριστες. «Ελληνίδες - φώναζαν τα μεγάφωνα - δεν ταιριάζουν στα χέρια σας οι αλυσίδες του κομμουνισμού - Ελληνίδες γυρίστε πίσω στα σπίτια σας - Ζητήστε συγνώμη από την πατρίδα»¹⁵. Το στρατόπεδο στο οποίο κλείστηκαν οι γυναίκες, το λεγόμενο Ειδικόν Σχολείον Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ), ήταν διαμορφωμένο για να υπηρετήσει αυτόν τον σκοπό, το σκοπό της υποταγής ή της ανανήψεως, κατά την ορολογία των αρχών της εποχής. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν ήταν πολλές. Χωρίστηκαν οι μάνες από τα παιδιά τους, χρησιμοποιήθηκαν φαντάροι που είχαν υπογράψει δηλώσεις για να περιγράψουν στις κρατούμενες τα βασανιστήρια που τις περίμεναν και να τις τρομοκρατήσουν, οι πιο «επικίνδυνες» κομμουνίστριες απομονώθηκαν από τις υπόλοιπες. Κατόπιν άρχισαν τα βασανιστήρια: Εφοδοι από τους αλφαμίτες μέσα στη νύχτα, καψώνια, βρισιές, εξευτελισμοί, ανακρίσεις επί ώρες, ξυλοδαρμοί. Η Ουρανία Στάβερη περιγράφει μια από τις πολλές παρόμοιες σκηνές¹⁶: «Ξετυλίχτηκαν τέτοιες σκηνές φρίκης, που καμία, όση δύναμη κι αν έχει, δεν μπορεί να περιγράψει τις σκηνές αλλοφροσύνης. Οι αλφαμίτες κραδαίνοντας τα ρόπαλα πάνω απ' τα κεφάλια μας, με ουρλιαχτά πεινασμένων λύκων που πέφτουν σε κοπάδι, έπεσαν επάνω μας και τραβούσαν τα παιδιά χτυπώντας όπου έβρισκαν. Εντρομα τα μικρά άρχισαν να βγάζουν σπαραχτικές φωνές που ξέσκιζαν και την πιο βάρβαρη καρδιά. Οι μάνες έσφιγγαν στην αγκαλιά τους τα μικρά που σπαρτάραγαν και τα ματάκια τους γεμάτα τρόμο απαθανάτιζαν αυτή τη φρίκη που θα τη σέρνουν σε όλη τους τη ζωή. Εμείς κρατούσαμε τις μάνες κι είχαμε γίνει ένα κουβάρι ανακατεμένα γυναικεία σώματα».

Τον Ιούλιο του 1950, ύστερα από διεθνή κατακραυγή, ο Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου διαλύθηκε και όσες εξόριστες δεν υπογράψανε δήλωση (περισσότερες από 500) μεταφέρθηκαν και πάλι στο Τρίκερι. Εκεί άρχισε η σταδιακή τους απόλυση. Τον Απρίλιο του 1953 είχαν μείνει μόνο 19 στο νησάκι του Παγασητικού, οι οποίες μαζί με νέες κρατούμενες μεταφέρθηκαν στον Αϊ Στράτη.

Η Ελένη Λεύκα, στις 31 Ιουλίου του 1950 - ημέρα κατά την οποία αναχωρούσε από τη Μακρόνησο για το Τρίκερι - έγραψε στο ημερολόγιό της¹⁷: «Ξυπνήσαμε στις πέντε το πρωί. Το ραδιόφωνο παίζει εύθυμη μουσική. Οι σκηνές μισοάδειες... Γύρω μας αφάνες, άχυρα, σκουπίδια. Ο,τι απόμεινε από το χθεσινό βιαστικό ξεσήκωμα... Δένουμε τα μπαγκάζια μας. Μυρουδιά μούχλας αναδύεται απ' τη σκηνή. Φεύγουμε κι εμείς... ρίχνω γύρω μου μια ματιά στον τόπο τούτον του μαρτυρίου μα και της ανάτασης. Χίλια αισθήματα μέσα μου... Να κρύψω το ημερολόγιό μου».

Εκείνες οι γυναίκες το 'κρυψαν το ημερολόγιό τους, το φύλαξαν και μας το παρέδωσαν με όποιον τρόπο μπορούσαν. Σειρά μας να διαφυλάξουμε την ιστορική μνήμη, τις αξίες εκείνου του αγώνα και να διδαχτούμε για το δικό μας δρόμο.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ

Πηγές:

1. Εθνική Αλληλεγγύη Ελλάδος: «Στα νησιά της Ελλάδας - Αφιερώνεται στους εξόριστους», Αθήνα 1947, σελ. 3-5.

2. Δικαστική είναι η εκτόπιση με απόφαση δικαστηρίου, ενώ διοικητική αυτή που επιβάλλεται με απόφαση των διοικητικών οργάνων.

3. Σταμάτη Καββαδία: «Η διοικητική εκτόπιση στην Ελλάδα (1871- 1974)», στο συλλογικό έργο: «Μακρόνησος - Ιστορικός τόμος», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος β΄, σελ. 11.

4. Εθνική Αλληλεγγύη Ελλάδος: «Στα νησιά της Ελλάδας - Αφιερώνεται στους εξόριστους», Αθήνα 1947, σελ. 53.

5. Κ. Π. Οικονομόπουλου: «Νομοθεσία Αφορώσα την Δημοσίαν Τάξιν και Ασφάλειαν», Αθήναι 1951, σελ. 65-76 και 155-163.

6. Εθνική Αλληλεγγύη Ελλάδος: «Στα νησιά της Ελλάδας - Αφιερώνεται στους εξόριστους», Αθήνα 1947, σελ. 54.

7. Στο ίδιο, 32-34.

8. Κ. Π. Οικονομόπουλου: «Νομοθεσία Αφορώσα τη Δημοσίαν Τάξιν και Ασφάλειαν», Αθήναι 1951, σελ. 163-164.

9. «Στρατόπεδα Γυναικών» (συλλογικό) Αθήνα 1976, σελ. 42-43. Επανέκδοση: Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών: «Στρατόπεδα Γυναικών - Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος, Αϊ Στράτης 1948-1954», εκδόσεις Αλφειός, σελ. 29.

10. «Στρατόπεδα Γυναικών» (συλλογικό) Αθήνα 1976, σελ. 63-68. Επανέκδοση: Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών: «Στρατόπεδα Γυναικών - Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος, Αϊ Στράτης 1948-1954», εκδόσεις Αλφειός, σελ. 40-43 και Πολυμέρης Βόγλης: «Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας - Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 164.

11. Μαριγούλα Μαστρολέων - Ζέρβα: «Εξόριστες: Χίος - Τρίκερι - Μακρονήσι», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 13.

12. «Στρατόπεδα Γυναικών» (συλλογικό) Αθήνα 1976, σελ. 124 και 139. Επανέκδοση: Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών: «Στρατόπεδα Γυναικών - Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος, Αϊ Στράτης 1948-1954», εκδόσεις Αλφειός, σελ. 147 και 156.

13. Ελένη Λεύκα: «Γυναίκες στην εξορία», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1964, σελ. 30.

14. Κ. Π. Οικονομόπουλου: «Νομοθεσία Αφορώσα την Δημοσίαν Τάξιν και Ασφάλειαν», Αθήναι 1951, σελ. 167-168.

15. «Μακρόνησος - Ιστορικός τόμος», εκδόσεις Σ.Ε., τόμος β΄, σελ. 466.

16. Ουρανία Στάβερη: «Το μαρτυρικό τρίγωνο των εξορίστων γυναικών - Χίος, Τρίκερι, Μακρονήσι», εκδόσεις Παρασκήνιο, σελ. 100-101.

17. Ελένη Λεύκα: «Γυναίκες στην εξορία», Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1964, σελ. 103.

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 3/2/2008