Μπάμπης Ζαφειράτος: Νέα Βαβυλώνα (1929) - Η παρουσίαση της ταινίας στo Αλκυονίς (1 Φεβ. 2017)

Η ΝΕΑ ΒΑΒΥΛΩΝΑ (1929)

των
Γκριγκόρι Κόζιντσεφ - Λεονίντ Τράουμπεργκ

Παρουσίαση
Μπάμπης Ζαφειράτος
(Αλκυονίς, 1 Φεβ. 2017)

Φίλες και φίλοι, γεια σας

Εν πρώτοις να ευχαριστήσω τον Βελισσάριο Κοσσυβάκη για την τιμή που μου έκανε, να συμμετέχω σε αυτό το μακρύ κινηματογραφικό ταξίδι, και να του ευχηθώ να φέρει σε πέρας με επιτυχία όλες τις... μπομπίνες της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Να δηλώσω εξαρχής –και εδώ– ότι δεν είμαι επαγγελματίας κριτικός κινηματογράφου, αλλά σκληρά εργαζόμενος θεατής.

Η ΝΕΑ ΒΑΒΥΛΩΝΑ των Γκριγκόρι Κόζιντσεφ, Λεονίντ Τράουμπεργκ παίχτηκε στη Σοβιετική Ένωση, 18/3/1929, στις ΗΠΑ, 30/11/1929 και στην Ελλάδα, 27/11/1979. Επανέκδοση στην Ελλάδα και διανομή από τη New Star, 19/5/2011.

Η Μουσική

Ας μου επιτρέψετε να ξεκινήσω λίγο ανορθόδοξα, από τη μουσική της ταινίας. Και παίρνω την αφορμή από αυτό το διπρόσωπο σχήμα τής καθόλου –παρά το όνομά της– χαοτικής όπερας που επί μιάμιση ώρα θα ερμηνεύσει τα πλάνα της Βαβυλώνας.

Η ταινία βέβαια διαθέτει δική της μουσική. Όταν ολοκληρώθηκε, ό νεαρός Ντμίτρι Σοστακόβιτς (1906-1975) έγραψε την πρώτη από τις πολλές μουσικές του για ταινίες.

«Η μόνη πραγματική λύση –αφηγείται ο ίδιος– είναι να γράφεται μουσική ειδικά για κάθε μια ταινία, όπως έγινε –πάνω κάτω για πρώτη φορά, αν δεν κάνω λάθος– με τη Νέα Βαβυλώνα».

Αλλά όπως μαθαίνουμε από τον Αμερικανό Τζαίη Λέυντα (1910-1988) –σκηνοθέτη, ιστορικό του κινηματογράφου και τεκμηριωτή του ρωσικού και σοβιετικού φιλμ– η μουσική αυτή σπάνια χρησιμοποιήθηκε στην κυκλοφορία τού φιλμ και τουλάχιστον μέχρι το 1960  ήταν σχεδόν άγνωστη στο εξωτερικό.

Ας δούμε κάποιες μουσικές συμπτώσεις:

2012. Tο άλμπουμ Death of the Phantom of the Opera

Αυτή η ταινία είναι ένα φιλμ αναφοράς που παρήχθη από την πιο φημισμένη ομάδα του σοβιετικού κινηματογράφου, την οποία ίδρυσαν το 1921 ο Κόζιντσεφ σε συνεργασία με τον Τράουμπεργκ και τον Σεργκέι Γιούτκεβιτς [Αγία Πετρούπολη, 28 Δεκ. 1904 – 24 Απρ. 1985, Μόσχα: Οθέλλος (1955), με τον Σεργκέι Μποταρτσούκ· Ιστορίες για τον Λένιν (1957)· Ο Λένιν στην Πολωνία (1966)· Ο Μαγιακόφσκι Χαμογελάει (1975)· Ο Λένιν στο Παρίσι (1981)]. Η ομάδα, που είχε για σύνθημά της το «Επανάσταση στην Τέχνη», ονομαζόταν «Φάμπρικα του Εκκεντρικού Ηθοποιού» και συνδύαζε στοιχεία παντομίμας, τσίρκου και κομέντια ντελ άρτε. 

Οι κύριοι τώρα της Όπερα Καοτίκ, που αποκαλούνται και Εκκεντρικό Ντουέτο, κινούνται επίσης ανάμεσα στην όπερα, τη τζαζ, το καμπαρέ, την Ποπ, και την κομέντια ντελ άρτε.

Πιστεύω, κρίνοντας από την προηγούμενη εμπειρία μας με τον Βερτόφ, ότι θα μας εκκεντρίσουν και πάλι το ενδιαφέρον.

Η ιδέα του Βελισσάριου –μια από τις πολλές– είναι και η αναβίωση της εποχής, ίσως και της επανάστασης. (Να στηρίξουμε την προσπάθειά του).

Κόζιντσεφ - Τράουμπεργκ

Ο Γκριγκόρι Κόζιντσεφ (Κίεβο, 1905 – Λένινγκραντ, 1973), είναι ένας από τους μεγάλους ποιητές του σινεμά και υπήρξε στενός φίλος του Μαγιακόφσκι. Η ζωγραφική –από εκεί ξεκίνησε, όπως και ο Ντοβζένκο– γεμίζει τα κάδρα του, και οι εικόνες του παραπέμπουν σταθερά (κι ας μην είναι έγχρωμη η ταινία) στους ιμπρεσιονιστές (Μανέ, Ρενουάρ).

Ήταν ακόμα και ένας βαθύς μελετητής του Σαίξπηρ. Αυτός ο Ρώσος είναι που με τον Άμλετ το (1964), παιγμένον από τον μεγάλο Ινοκέντι Σμοκτουνόφσκι, ανάγκασε τους συντηρητικούς και επιφυλακτικούς –όταν πρόκειται για το εθνικό τους… σπορ– Άγγλους να πουν ότι έτσι ακριβώς είχε «συλλάβει» τον ήρωά του ο Βάρδος τους.

Με τον Λεονίντ Τράουμπεργκ (Οδησσός  1902 – Μόσχα 1990) συν-σκηνοθετούν 12 ταινίες, συνυπογράφοντας στις περισσότερες και το σενάριο.

Από το 1947 συνεχίζουν ξεχωριστή καριέρα. Ο Κόζιντσεφ σκηνοθετεί άλλες 5 ταινίες, μεταξύ των οποίων ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΛΗΡ (1971), και ο ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗΣ (1957) του Θερβάντες). Οι δυο αυτές μαζί με τον Άμλετ παίχτηκαν σε επανέκδοση στη χώρα μας τον Μάη του 2013. Από τον Βελισσάριο βέβαια.

Ο Τράουμπεργκ σκηνοθέτησε 3 ακόμα ταινίες μόνος του. Τιμήθηκαν με κρατικά βραβεία της ΕΣΣΔ και με πολλά μετάλλια.

Φωτογραφία - Πλάνα

Λένινγκραντ 1930. Κόζιντσεφ, Μοσκβίν, Σοστακόβιτς, Τράουμπεργκ (Πηγή φωτό)

Να σημειώσουμε εδώ ότι η φωτογραφία ανήκει στον σπουδαίο Αντρέι Μοσκβίν [ο φωτογράφος του Αϊζενστάϊν στον Ιβάν τον Τρομερό].

Με αφορμή την φωτογραφία και την καταπληκτική αισθητική των πλάνων της ταινίας δεν μπορώ να μην αναφερθώ σε δυο τρεις καίριες, ευφυείς παρατηρήσεις του αξέχαστου Βασίλη Ραφαηλίδη:

Οι σκηνοθέτες ξέρουν καλά πως κάθε «ρεαλιστική» αναπαράσταση της Ιστορίας δεν είναι παρά μια αυτόματη μετάθεσή της στην περιοχή του μύθου. Επιλέγουν, συνεπώς, εξαρχής την πολύ βολική, για την ανάπτυξη της ιδεολογίας περιοχή του μύθου, κι αφήνουν τον αναπαραστατικό ψευδορεαλισμό για τους αφελείς και τους εύπιστους.

Ο κινηματογράφος –μας λέει– είναι τρόπος γραφής και όχι δραματοποίησης, αρχή που αποτελεί βασικό αίτημα κάθε κινηματογραφικής πρωτοπορίας.

• Οι χώροι στους οποίους κινούνται οι αστοί δεν είναι ποτέ οι δικοί τους, δεν τους ανήκουν, είναι δημόσιοι.
• Όλοι οι αστοί κοιτούν μόνιμα εκτός οπτικού πεδίου, η ματιά τους (η ιστορική τους ματιά) χάνεται και μοιάζουν να την ψάχνουν με επικουρικά μέσα: γυαλιά, μονόκλ, λορνιόν, κιάλια.
• Στους δημόσιους χώρους, οι αστοί ποτέ δεν παράγουν. Είναι μονίμως αργόσχολοι.
• Οι προλετάριοι κινούνται πάντα στον δικό τους οικείο χώρο (μικρομάγαζα, σπίτι) ή σε δημόσιους χώρους, όπου όμως κουβαλούν τις ιδιωτικές τους συνήθειες, τους κάνουν έτσι αυτόματα δικούς τους.
• Η ματιά τους κινείται πάντα στον εντός του κάδρου χώρο γιατί θέλουν να ελέγχουν τα τεκταινόμενα –και τη μοίρα τους.
• Έχουν και μία ακόμα προνομιακή-μορφική μεταχείριση: τα πλάνα τους είναι μεγαλύτερα σε διάρκεια, και ποτέ δε δείχνονται σε πιεστικό κοντρ πλονζέ (λήψη από ψηλά), όπως οι αστοί.

Πρόκειται για μια ταινία, όπου ακόμη και οι επικριτές της, που μιλούν «για αφέλεια και προπαγάνδα» (με την αστική σημασία των λέξεων) δεν μπορούν να μην παραδεχτούν «την απαράμιλλη τεχνική της, ένα δημιούργημα στο απόγειο της ρώσικης πρωτοπορίας, και μια κορυφαία στιγμή του βωβού σινεμά».

Η αγέραστη Κομμούνα…

1871. Η γαλλο-πρωσική σύγκρουση και τα γεγονότα που οδήγησαν στην Παρισινή Κομμούνα, η οποία στις μόλις 72 μέρες ζωής της (18 Μαρτίου – 28 Μαΐου, με την τελευταία βδομάδα 22-28 Μαΐου γνωστή σαν Εβδομάδα Αίματος) έκανε πρωτόγνωρες κοινωνικο-πολιτικές μεταρρυθμίσεις, ακόμη και για τα σημερινά δεδομένα.

«Ήταν η πρώτη επανάσταση (σημειώνει ο Μαρξ, στο βιβλίο του «Ο Εμφύλιος Πόλεμος Στη Γαλλία») με την οποία η εργατική τάξη αναγνωρίστηκε ανοιχτά, σαν η μόνη τάξη που ήταν ακόμα ικανή για κοινωνική πρωτοβουλία».

Στην ταινία παρακολουθούμε τα γεγονότα, όπως τα ζει η Λουίζ, πωλήτρια στη «Νέα Βαβυλώνα» –αγαπημένο εμπορικό κατάστημα της άρχουσας τάξης του Παρισιού– και η μάχη της για μια κοινωνία χωρίς ανισότητες.

Η Έλενα Κουζμίνα (1909-1979) που παίζει τη Λουίζ και είναι τότε 20 χρονών, στον πρώτο της ρόλο –στη συνέχει εξελίχθηκε σε μια από τις μεγάλες μορφές του κινηματογράφου– θα γράψει το 1935:

«Αγάπησα και φρόντισα τη Λουίζ. Έπαιξα το ρόλο με γυμνό δέρμα: η κάθε καινούρια μέρα γυρίσμα­τος μου έδινε τη χαρά της εργασίας καθώς και τον τρόμο από τη συνειδητο­ποίηση της πραγματικότητας που αντιμετώπιζε η Λουίζ, και που εγώ δεν μπορώ να αντιμετωπίσω τώρα. […] Στη διάρκεια της εργασίας για τη Νέα Βαβυλώνα, ο Ζολά ήταν αυτός πού μας πρόσφερε τα περισσότερα. Όλοι μας διαβάσαμε όλα του τα έργα».

«Το ταξίδι πού έκαναν στο Παρίσι ό Κόζιντσεφ κι ό Τράουμπεργκ –συμπληρώνει ο Λέιντα– πριν ακριβώς αρχίσουν το γύρισμα του σεναρίου τους, πρέπει να ήταν μια πλούσια σε ανταμοιβή εκδρομή».

Σε έναν χαρακτηριστικό ρόλο [ο αστυνομικός επιθεωρητής, με το λουλούδι στο πέτο του αμπέχωνου, στο 01:02:50] εμφανίζεται και ο σκηνοθέτης Βσέβολοντ Πουντόβκιν (1893-1953) [μαζί με τον Αιζενστάιν και τον Ντοβζένκο συνθέτουν την τρόικα του κλασικού σοβιετικού κινηματογράφου], ο οποίος διέπρεψε και σαν ηθοποιός (τον είδαμε και στις 26/1/2017, εδώ στο Αλκυονίς πάλι, στην Απροσδόκητη περιπέτεια του κυρίου Ουέστ στη χώρα των μπολσεβίκων). Ο Πουντόβκιν, πριν τη Βαβυλώνα, μας έχει δώσει δυο σπουδαίες ταινίες: τη Θύελλα στην Ασία (Chingis-Khana, 1928) και την σπουδαία Μάνα (1926) του Γκόρκι.

…Και οι παντοτινές Βαβυλώνες του μέγιστου κέρδους

Στη «Νέα Βαβυλώνα», σύμβολο καπιταλιστικής ισχύος (ένα MALL εποχής), με το ξέσπασμα του πολέμου τα ράφια αδειάζουν. Γενικό ξεπούλημα. Τα ομπρελίνα (σε μια σκηνή ανθολογίας) γίνονται ανάρπαστα. Κι ο καπιταλιστής απολαμβάνει του κόπους… των άλλων, που στο επόμενο πλάνο τούς βλέπουμε να παράγουν με... κινέζικη ταχύτητα στα φασονάδικά του.

Στη βιβλική Βαβυλώνα της Μεσοποταμίας με τους κρεμαστούς της κήπους –το έβδομο θαύμα του (τότε) κόσμου– οι άνθρωποι προσκυνούσαν το βωμό του Ναβουχοδονόσορα.

Στις σύγχρονες Βαβυλώνες, οι εργάτες πρέπει να υποκύψουν στο «μέγιστο κέρδος», που με τον πόλεμο γίνεται ακόμα μεγαλύτερο· να προσκυνήσουν στο βωμό της αστικής τάξης· να ματώσουν για τα ιερά της.

Οι εργαζόμενοι παράγουν, ο καπιταλιστής πουλάει… Οι εργάτες πεθαίνουν παράγοντας, αυτός ζει τρώγοντας τον παραγόμενο πλούτο τους. Και προσκαλεί τη Λουίζα στο τραπέζι του, σε γεύμα εργασίας, για… να την «κατασπαράξει» κι αυτήν, ψάχνοντας, τάχα μου, για την αγάπη.

Η αστική τάξη και τότε όπως και σήμερα έχει παραδοθεί σε ένα οργιαστικό ξεφάντωμα. Η Λουίζα παρακολουθεί τριγύρω αμήχανα. Και αυτό που βλέπει την επαναφέρει στην τάξη. Στην τάξη της. Την ίδια ώρα το Παρίσι ετοιμάζεται να ξεπουληθεί παραδίδοντας τα όπλα στους Γερμανούς εισβολείς.

Η Εργατική Τάξη και η Επανάσταση. Δυο θηλυκά, ταυτισμένα απόλυτα μεταξύ τους, στο ίδιο σώμα, στο σώμα της Λουίζ.

Η μήτρα που θα κυοφορήσει το καινούργιο και θα φέρει στον κόσμο τον νέο Κόσμο μιας Κομμούνας.

Λουίζα. Το θηλυκό όνομα του Λουδοβίκου. Η κοινωνία (θηλυκή κι αυτή) με το ίδιο όνομα και τις δυο όψεις. Με τις δύο αιώνια συγκρουόμενες τάξεις.

Του αστού και του προλετάριου. Του αφέντη και του δούλου. Του μπουρζουά και του εξεγερμένου.

Η λύση δεν μπορεί να είναι άλλη παρά η συντριβή του αρσενικού καπιταλιστή «Λουδοβίκου» (με τη φόρτιση και το συμβολισμό αυτού του ονόματος) από τη ζωογόνο ορμή της επαναστατημένης εργατικής τάξης με το όνομα Λουίζα.

Ο εργαζόμενος και η υπεραξία του. Τα μέσα παραγωγής στον έλεγχό του.

Αλλιώς, η Λουίζα-Εργατική Τάξη είναι καταδικασμένη να ζει χωρίς να μπορέσει ποτέ να κρατήσει –για στοιχειώδη προστασία από τον ήλιο και τη βροχή– το προϊόν του μόχθου της: το μικρό αξεσουάρ μιας ομπρέλας. Όπως κι η κινέζα εργαζόμενη σήμερα δεν θα μπορέσει να φορέσει ποτέ το σουτιέν που παράγει.

Ο μόνος δρόμος για να το κατορθώσει είναι ο δρόμος που περνάει από τον πάγκο εργασίας, στο οδόφραγμα της επανάστασης.

Καλή σας θέαση.

Μπ. Ζαφειράτος και Μποτίλια Στον Άνεμο
(Αλκυονίς, 1 Φεβ. 2017)

*

Περισσότερα για την ταινία (σκηνοθέτες, ηθοποιοί, ιστορικά στοιχεία, η μουσική του Σοστακόβιτς, η Τζία Γιοβάνη, ο Βασίλης Ραφαηλίδης, ο Τζαίη Λέυντα), αλλά και για την Κομμούνα, θα βρείτε στο μεγάλο αφιέρωμα της Μποτίλιας:

Η ΝΕΑ ΒΑΒΥΛΩΝΑ: Ένα κινηματογραφικό αριστούργημα του 1929, για την πρώτη εργατική έφοδο στους ουρανούς και την κατάργηση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης – «Κοιτάχτε την Παρισινή Κομμούνα. Αυτή ήταν η δικτατορία του προλεταριάτου» – Αφιέρωμα στην Κομμούνα, Α'

Από εκεί προέρχονται τόσο το κριτικό σημείωμα που προηγήθηκε όσο και τα αποσπάσματα των κειμένων που συνθέτουν την παρουσίαση στο Αλκυονίς. Εδώ μεταφέρθηκε με μικρές προσθήκες και αλλαγές.

Βλέπε και:

Η ΚΟΜΜΟΥΝΑ (Παρίσι, 1871). Μια ταινία του Πήτερ Γουώτκινς – Θανάσης Παπαρήγας: Ιστορικό της Παρισινής Κομμούνας – Αφιέρωμα στην Κομμούνα, Β'

***

Ο Ύμνος της Διεθνούς
(Το τραγούδι της Κομμούνας)

Εμπρός της γης οι κολασμένοι
της πείνας σκλάβοι εμπρός - εμπρός
Το δίκιο από τον κρατήρα βγαίνει
σα βροντή σαν κεραυνός.
Φτάνουν πια της σκλαβιάς τα χρόνια
όλοι εμείς οι ταπεινοί της γης
που ζούσαμε στην καταφρόνια
θα γίνουμε το παν εμείς.

Στον αγώνα ενωμένοι
κι ας μη λείψει κανείς
Ω! Νάτη, μας προσμένει
στον κόσμο η Διεθνής.

Θεοί, αρχόντοι, βασιλιάδες
με πλάνα λόγια μας γελούν
της γης οι δούλοι κι οι ραγιάδες
μοναχοί τους, θα σωθούν...
Για να λείψουν τα δεσμά μας
για να πάψει πια η σκλαβιά
να νιώσουν πρέπει τη γροθιά μας
και της ψυχής μας τη φωτιά.

Γράφτηκε από τον κομμουνάρο εργάτη Ευγένιο Ποτιέ, τις πρώτες μέρες της «Ματωμένης εβδομάδας», και μελοποιήθηκε από τον επίσης εργάτη Πιερ Ντεζετέ. Οι ελληνικοί στίχοι, άλλοτε αποδίδονται στον Ρήγα Γκόλφη (υπάρχουν, αλλά πρόκειται για άλλη εντελώς μετάφραση), άλλοτε στον Βάρναλη.

***

Άλλες παρουσιάσεις του Μπ. Ζ.:
Μποτίλιες στο Σκοπευτήριο και στην ΟΓΕ

*

Λευκή ρετροσπεκτίβα σε φόντο κόκκινο

Με αφορμή την επαναλειτουργία της Αλκυονίδας και του Studio

Μικρό οδοιπορικό μνήμης μέσα από σινεμά και γεγονότα που σημάδεψαν τα χρόνια μας

*
Το ΣΙΝΕΜΑ της Μποτίλιας