Μπάμπης Ζαφειράτος: Ο Χοσέ Μαρτί (28.1.1853 – 19.5.1895), ο Απόστολος της Ανεξαρτησίας, και η Σπανιολοελληνίδα χορεύτρια του φλαμένκο με το πρόσωπο της Παρθένου

*

Στη σκηνή τα τακούνια χτυπάει,
Αντηχούνε και γλείφουν σαν φίδια,
Λες και πάνω σ’ αυτά τα σανίδια
Έχει στρώσει καρδιές και πατάει.

*

Χοσέ Μαρτί

Ο Απόστολος της Ανεξαρτησίας

(José Julián Martí y Pérez)

Κούβα, Αβάνα 28 Ιανουαρίου 1853 – Δος Ρίος, 19 Μαΐου 1895

Συγγραφέας, Ποιητής, Εθνικός ήρωας της Κούβας

*

Απλοί Στίχοι

(1891)

 

Μετάφραση – Σημειώσεις

(Καρολίνα Οτέρο – Γαβριέλα Μιστράλ)
Μπάμπης Ζαφειράτος – Μποτίλια Στον Άνεμο

Πρώτη δημοσίευση Κατιούσα, 28/1/2022

*

Ας συνειδητοποιήσουμε το θαύμα που φανερώνουν αυτά τα τετράστιχα των Απλών Στίχων, τα καμωμένα από γρήγορα ασημένια βέλη.
Γαβριέλα Μιστράλ, 1938 (βλ. κάτω)

*

 

Χοσέ Μαρτί

[Η Σπανιόλα Χορεύτρια]

 

X

Η ΨΥΧΗ τρεμουλιάζει μονάχη
Όταν πέσει το βράδυ υποφέρει
Πάμε λέω χορός κάπου υπάρχει
Μια σπουδαία Σπανιόλα χορεύει.

Είχαν κάνει καλά κι είχαν βγάλει
Τη σημαία που κυμάτιζε εκεί·
Γιατί αυτή με γεμίζει οργή,
Θα ’χα φύγει δε θα ’μπαινα πάλι.

Και να τώρα η χορεύτρια βγαίνει
Όψη-φίλντισι, αγέρωχο βλέμμα·
Γαλικιάνα είναι λένε· τι ψέμα!
Μια θεά! Απ’ τα ουράνια φερμένη.

Με σομπρέρο στο ωραίο κεφάλι
Μια ολοπόρφυρη μπέρτα φορεί,
Σάμπως ρόδο που έχει ντυθεί
Και στολή ταυρομάχου έχει βάλει.

Σαν περνάει το φρύδι σηκώνει,
Μαυριτάνικη είν’ η κοψιά της,
Μαυριτάνα προδότρα η ματιά της
Και το αφτί της λευκό σαν το χιόνι

Στο πρελούδιο χαμηλώνει το φως
Άσπρη φούστα φοράει και σάλι
Σαν Παρθένος γλυκιά ξεπροβάλλει.
Ανδαλουσιάνικος είν’ ο χορός.

Προκλητικά το μέτωπο υψώνει
Και την μπέρτα στον ώμο πετάει·
Σαν δυο τόξα τα μπράτσα λυγάει,
Το φλογάτο της πόδι τεντώνει.

Στη σκηνή τα τακούνια χτυπάει,
Αντηχούνε και γλείφουν σαν φίδια,
Λες και πάνω σ’ αυτά τα σανίδια
Έχει στρώσει καρδιές και πατάει.

Από φλόγες ματιών που σπιθίζουν
Το κρεσέντο όσο πάει δυναμώνει
Η πορφύρινη εσάρπα φουντώνει
Και τα κρόσσια τρελά ανεμίζουν.

Με κομψό σάλτο ξάφνου πετιέται
Σ’ έναν στρόβιλο σκύβει κρυφό
Το ακριβό ύφασμα ανοίγει στα δυο
Το λευκό φόρεμά της τραβιέται.

Ροδοπέταλα χείλια ανοίγει
Και καλεί με μισάνοιχτο στόμα.
Παθιασμένα λικνίζει το σώμα
Τα τακούνια σκορπίζουνε ρίγη.

Την κροσσάτη εσάρπα τυλίγει,
Σε μια ανάλαφρη δίνη, μπροστά·
Με τα μάτια θα φύγει κλειστά
Σαν μια ανάσα απ’ την πίστα θα φύγει.

Η Σπανιόλα θεσπέσια χορεύει,
Με ασπροκόκκινο σάλι στη ράχη·
Σε γωνιά σκοτεινή πάλι αγριεύει
Η ψυχή· τρεμουλιάζει μονάχη!

 

Χοσέ Μαρτί: Απλοί Στίχοι (Versos Sencillos, 1891)

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, Ιανουάριος 2022

(Ισπανικό κείμενο στο τέλος)

_______________

Περισσότερα για τον Μαρτί, και περισσότεροι Απλοί Στίχοι, από τους συνδέσμους του τέλους.

_______________

*

Καρολίνα Οτέρο, η Σπανιόλα Χορεύτρια και Οι Γαλικιανοί στον Αγώνα Ανεξαρτησίας της Κούβας

Καρολίνα Οτέρο (1868-1965), Η Ωραία Οτέρο, η Σπανιόλα Χορεύτρια του Χοσέ Μαρτί. (Φωτό: hola.com)

Η Σπανιόλα δεν είναι άλλη από τη Γαλικιανή τραγουδίστρια και χορεύτρια του φλαμένκο Καρολίνα Οτέρο (Agustina Carolina del Carmen Otero Iglesias, 4 Νοε. 1868, Ποντεβέδρα –  10 Απρ. 1965, Νίκαιa, Γαλλία) ―κόρη μιας ανύπαντρης μητέρας Ισπανίδας και ενός Έλληνα αξιωματικού του ελληνικού στρατού―, που μεσουράνησε στις μεγάλες σκηνές της Ευρώπης και της Αμερικής με το όνομα Η Ωραία Οτέρο ―La Bella Otero.

Ο Χοσέ Μαρτί, την είδε το 1890, όταν βρισκόταν στη Νέα Υόρκη, όπου εμφανίστηκε στο Museo del Edén (η Οτέρο είναι τότε 23 ετών) και φωτογραφίζει τη χάρη της στους Απλούς Στίχους του με την ποιητική του ψυχή, αφού προηγουμένως θα γράψει ένα παθιασμένο χρονικό στην εφημερίδα La Prensa του Μπουένος Άιρες:

[…] Η Ωραία Οτέρο, η Ισπανίδα με το πρόσωπο μιας παρθένου, αυτή που λέγεται ότι έζησε τον έρωτά της με τον βασιλιά Αλφόνσο, αυτή που σαγηνεύει με τη δύναμη των ματιών της περισσότερο κι από τη δύναμη του τραγουδιού και του χορού της, θριαμβεύει μπροστά στο ξελογιασμένο κοινό του Museo del Edén.

Carolina Otero / Wikipedia.org

Μαρτυρίες, λένε ότι όντως λίγο πριν ξεκινήσει η παράσταση, η ισπανική σημαία αφαιρέθηκε από την είσοδο του θεάτρου, κι έτσι μπόρεσε να μπει ο Μαρτί, αφού έτρεφε… ιδιαίτερα αισθήματα για τους Ισπανούς.

Η Ωραία Οτέρο, παρά τη χλιδάτη ζωή της και τα χρήματα που σπατάλησε στα καζίνα, δεν ξέχασε ποτέ τους φτωχούς της μικρής Γαλικίας. Ό,τι είχε απομείνει από τη τεράστια περιουσία της το κληροδότησε στους πιο άπορους της γενέτειράς της (Ποντεβέδρα), όπου είχε περάσει τη φτωχική και τραυματική παιδική της ηλικία (τη βιάσαν στα 10, εργάστηκε σαν υπηρέτρια, έγινε πόρνη).

Ο Μαρτί έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση τους Γαλικιανούς, για την ανιδιοτέλειά τους, και σε κάθε ευκαιρία, σε διαλέξεις του, σε χρονικά του, στην ποίησή του και σε πολλά γραπτά του, εκφράζει τον σεβασμό του και τον θαυμασμό του προς αυτούς.

Και οι Γαλικιανοί τού το ανταποδίδουν με πέντε μνημεία που του έχουν αφιερώσει στην πατρίδας τους.

Τρία από αυτά τα μνημεία βρίσκονται στις πόλεις Láncara (σκυρόδεμα και πέτρα, ύψους 2,50 μ), Coles (σκυρόδεμα και πέτρα, ύψους 2 μ) και Santiago de Compostela (γρανίτης και μπρούτζος, ύψους 4,50 μ) και  είναι έργα του διάσημου Κουβανού γλύπτη Χοσέ Δελάρα (José Delarra. 26 Απρ. 1938 – 26 Αυγ. 2003, στον οποίον ανήκουν τρία μεγάλα μνημεία στη Σάντα Κλάρα: Το 7μετρο άγαλμα του Τσε, το Θωρακισμένο Τρένο (Monumento a la Toma del Tren Blindado) και το Μνημείο στον Βακερίτο (Monumento al Vaquerito).

― Για τον Βακερίτο, για τη μάχη στη Σάντα Κλάρα και για το τρένο βλ. από Μποτίλια Στον Άνεμο: Τσε Γκεβάρα: Ένα ποίημα για τον Φιντέλ − Σημειώσεις και Επίμετρο για την κρίσιμη αναμέτρηση στη Σάντα Κλάρα, 28-29 Δεκ. 1958 − El Vaquerito (φωτό).

Χοσέ Δελάρα: Το Μνημείο του Χοσέ Μαρτί, Σαντιάγο δε Κομποστέλα. (Φωτό: compostelaverde.santiagodecompostela.gal).

Χιλιάδες Γαλικιανοί μετανάστευσαν στην Κούβα και πολλοί από αυτούς συμμετείχαν στους πολέμους για την ανεξαρτησία, στο πλευρό των Μαμπί (Mambí), για την ελευθερία της πατρίδας του Χοσέ Μαρτί.

Ο Φιντέλ αναγνώρισε επίσης την παρουσία της Γαλικίας στους πολέμους για την ανεξαρτησία της Κούβας. Στο βιβλίο του Ισπανού δημοσιογράφου, συγγραφέα, ιστορικού, πολιτικού αναλυτή και ακαδημαϊκού Ignacio Ramonet (γεν. 1943), Fidel Castro: biografía a dos voces (Βιογραφία με δυο φωνές) πιο γνωστού με τον τίτλο Cien horas con Fidel (Εκατό ώρες με τον Φιντέλ), ο Κομαντάντε θα πεί:

Μια μέρα, τυχαία, άρχισα να απαριθμώ τους κύριους διοργανωτές και ηγέτες της Moncada και μου τράβηξε την προσοχή το γεγονός ότι πολλοί από εμάς ήμασταν παιδιά Ισπανών. Λοιπόν, προϋπήρχε η πολύ σημαντική περίπτωση του Χοσέ Μαρτί, του ήρωα της ανεξαρτησίας μας, ο οποίος ήταν γιος Ισπανών, πατέρα και μητέρας. Και οφείλω να πω ότι πολλοί Ισπανοί και Γαλικιανοί συμμετείχαν στους ιστορικούς αγώνες μας για την ανεξαρτησία. Πιστεύω ότι υπήρχαν περισσότεροι από εκατό Γαλικιανοί, αρκετοί από αυτούς διακρίθηκαν, που ένωσαν τις δυνάμεις τους στον κοινό σκοπό μ’ εμάς τους Κουβανούς.

― Αξιοσημείωτο: Στη Λάνκαρα της Γαλικίας γεννήθηκε ο πατέρας του Φιντέλ, Άνχελ Κάστρο Αρχίς, ο οποίος στα δεκάξι του, επιστρατευμένος από τον ισπανικό στρατό, στάλθηκε να πολεμήσει στην Κούβα κατά τη διάρκεια του δεύτερου Πολέμου της Ανεξαρτησίας (1895-1898). Μετά την ήττα και την επιστροφή στη γενέτειράτου, με αβέβαιο μέλλον πλέον, το 1906 αποφάσισε να μεταναστεύσει στην Κούβα με τον αδερφό του, δουλεύοντας αρχικά για την United Fruit «εξοργισμένος για τον αμερικανικό έλεγχο της πρώην ισπανικής αποικίας», όπως έχει πει σε συνέντευξή του ο Φιντέλ.

____________________

Πηγή κεντρικής φωτό: www.cibercuba.com

____________________

*

Η Γαβριέλα Μιστράλ για τον Χοσέ Μαρτί

Ο Χοσέ Μαρτί από τον Felix René Mederos Pazos, Αβάνα, 20 Νοε. 1933 – 24 Σεπ. 1996. (Πηγή: flickr.com).

Η Χιλιανή ποιήτρια και δασκάλα Γαβριέλα Μιστράλ (Lucila Godoy Alcayagal, 7 Απρ. 1889, Βικούνια – 10 Ιαν. 1957, Νέα Υόρκη), που έχει τιμηθεί με το Νόμπελ Λογοτεχνίας 1945, είχε επισκεφτεί πολλές φορές την Κούβα.

Πρώτη φορά ήταν το 1922 και τελευταία το 1953, 100 χρόνια από τη γέννηση του Μαρτί (χρονιά κατά την οποία έγινε η επίθεση του Φιντέλ στο στρατόπεδο Μονκάδα), μετά από πρόσκληση του Φερνάντο Ορτίς (Κατιούσα), μιας μεγάλης μορφής των Κουβανικών Γραμμάτων, για να αποτίσει φόρο τιμής στον Ήρωα της Κουβανικής Ανεξαρτησίας.

Στις 30 Οκτωβρίου 1938, σε διάλεξή της στο Ισπανοκουβανικό Ινστιτούτο Πολιτισμού, σε μια από τις σημαντικότερες ερμηνείες για τους Απλούς Στίχους ―η οποία έκτοτε τους συνοδεύει ως Πρόλογος― αναφέρει μεταξύ άλλων:

Οι απλοί στίχοι, λόγω του λαϊκού τους χαρακτήρα, είναι οι στίχοι του Μαρτί που βρίσκονται πιο κοντά στο αυτί μας, αυτοί που καρφώνονται σε όλες μας  τις αναμνήσεις, αυτοί που πέφτουν στα χέρια μας όταν προσπαθούμε να πούμε κάτι δικό του. Μοιάζουν σαν στίχοι από μια μελωδία της Χιλής, μια κουβανέζικη χαμπανέρα, ένα τραγούδι από το Μεξικό, και έρχονται στο στόμα μας αυθόρμητα.

Κρίμα που οι μέρες κατά τις οποίες μας έδωσε τους Απλούς Στίχους ήταν γεμάτες αγωνία: μεγάλο κρίμα που ένας ευτυχισμένος έρωτας δεν τον συνόδευσε στη διαμονή του στην πόλη Central Valley [της Νέας Υόρκης]. Θα είχαμε μια πληθώρα από ανακρεόντειους στίχους καλύτερους από τους ελληνικούς: οι ερωτευμένοι θα τραγουδούσαν τώρα εκείνες τις στροφές στα χωράφια του ζαχαροκάλαμου ή θα τους απάγγελναν κάτω απ’ στους φοίνικες της ακτής. Αλλά η έκσταση της στιγμής ήταν σκληρή, και ο Μαρτί μάς παρέδωσε την αγροτική του ποίηση κομμένη εδώ κι εκεί από τον πατριωτικό λυγμό του ή από τη φλογερή γροθιά του προς τον τύραννο. 

Υπάρχουν άνθρωποι που ―λες και μαντεύουν ότι πρόκειται να φύγουν σύντομα― πριν ο θάνατος σκίσει στα δυο τον καμβά του έργου τους, αφήνουν σημαδεμένες επάνω του τις γραμμές που οι υπόλοιποι πρέπει να ακολουθήσουμε μία προς μία, χωρίς να χάσουμε το παραμικρό. 

Ο Μαρτί, ένα ολοκληρωμένο λογοτεχνικά πλάσμα, αγαπούσε τους κλασικούς, αγαπούσε και την ποίηση του λαού, γιατί ο ουμανισμός δεν αντιπαθεί το λαϊκό, αλλά ούτε και το απλό ακυρώνει το κλασικό.

Έπρεπε, λοιπόν, να γράψει τους Απλούς Στίχους, και παρόλο που σε αυτούς δεν άγγιξε το σβώλο της υπαίθρου, το χέρι του μας έδειξε την πορεία του λαού, την τόσο περιφρονημένη εκείνη την εποχή. 

Οι πολιτικοί σχολιαστές του Μεγάλου Δασκάλου είναι στην ευχάριστη θέση να επαληθεύσουν τις προβλέψεις της κοινωνικής πολιτικής που κατόρθωσε να πετύχει και που αποτελούν μέρος της κληρονομιάς που μας άφησε. Εμείς οι ποιητές μπορούμε επίσης να πούμε ότι ―λόγω του περιορισμένου χρονικού του ορίζοντα, ώστε να μας καλύψει όλα τα ζητήματα― η στόφα του μεγάλου οδηγητή μάς υπέδειξε ποια χώματα ήταν χέρσα και περίμεναν το άροτρό του. Τα προέβλεψε όλα, αν και δεν τα πρόσφερε: φώτισε τα πιο σκοτεινά σημεία του ορίζοντα και εκτόξευσε εκεί το δικό του φως. 

Ο Πατέρας Μαρτί! Αληθινός πατέρας, σιταποθήκη της περασμένης επιθυμίας μας και της μελλοντικής μας λαχτάρας σιτοβολώνας, που εξακολουθεί να μας θρέφει, που είναι σκοτεινός σε ό,τι απομένει να ξεκαθαρίσει εντός του και ταυτόχρονα φωτεινός στο βαθμό που τον εκμεταλλευόμαστε, θερίζοντας το στάρι μέσα στο φως της εποχής μας!

(Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος)

_______________

Περισσότερα για τον Μαρτί και περισσότεροι Απλοί Στίχοι, από την Κατιούσα, σε μετάφραση Μπάμπη Ζαφειράτου:

Μπάμπης Ζαφειράτος: Χο Τσι Μινχ, Εκείνος Που Φωτίζει (13 ποιήματα) – Χοσέ Μαρτί, Με το πρόσωπο στου ήλιου το φως (3 ποιήματα)

Guantanamera: Το κορίτσι απ’ το Γουαντάναμο ή Από τον λενινιστή Χοσέ Μαρτί και τον κομμουνιστή Πητ Σίγκερ μέχρι τον Σέρτζιο Εντρίγκο και τον τυφώνα Ίρμα — 12+2 εκδοχές για ένα μυθικό τραγούδι (18 τετράστιχα)

Χοσέ Μαρτί: Ο Όρκος – Ένα ποίημα και μια εκδήλωση για τα 122 χρόνια από το θάνατό του (20/5/2017)

*

X
El alma trémula y sola
Padece al anochecer:
Hay baile; vamos a ver
La bailarina española.

Han hecho bien en quitar
El banderón de la acera;
Porque si está la bandera,
No sé, yo no puedo entrar.

Ya llega la bailarina:
Soberbia y pálida llega:
¿Cómo dicen que es gallega?
Pues dicen mal: es divina.

Lleva un sombrero torero
Y una capa carmesí carmesí:
¡Lo mismo que un alelí
Que se pusiese un sombrero!

Se ve, de paso, la ceja,
Ceja de mora traidora:
Y la mirada, de mora;
Y como nieve la oreja. 

Preludian, bajan la luz,
Y sale en bata y mantón,
La virgen de la Asunción
Bailando un baile andaluz. 

Alza, retando, la frente;
Crúzase al hombro la manta:
En arco el brazo levanta;
Mueve despacio el pie ardiente.

 

Repica con los tacones
El tablado zalamera,
Como si la tabla fuera
Tablado de corazones.

 
Y va el convite creciendo
En las llamas de los ojos,
Y el manto de flecos rojos
Se va en el aire meciendo.

 
Súbito, de un salto arranca;
Húrtase, se quiebra, gira;
Abre en dos la cachemira,
Ofrece la bata blanca. 

El cuerpo cede y ondea;
La boca abierta provoca,
Es una rosa la boca;
Lentamente taconea. 

Recoge, de un débil giro,
El manto de flecos rojos:
Se va, cerrando los ojos,
Se va, como en un suspiro...

Baila muy bien la española,
Es blanco y rojo el mantón:
¡Vuelve, fosca, a su rincón
El alma trémula y sola!

 

*

Carolina Otero Gabriela Mistral Ignacio Ramonet José Delarra José Martí La Bella Otero Mambí Versos Sencillos Απλοί Στίχοι Γαβριέλα Μιστράλ Γαλικία Η Σπανιόλα Χορεύτρια Καρολίνα Οτέρο Κούβα ΚΟΥΒΑ - Λατινική Αμερική Μαμπί Μπάμπης Ζαφειράτος Ποίηση Φερνάντο Ορτίς Φιντέλ Φιντέλ Κάστρο Φιντέλ Κάστρο Ρους Χοσέ Δελάρα Χοσέ Μαρτί

***