Μπόλικη πέτρα, μπόλικη καρδιά: «Απόψε, αγαπημένοι μου, πρέπει να κοιμηθούν τα όνειρά μου…» — Ελένη Μηλιαρονικολάκη: Έζησαν ακέραιοι και άνοιγαν το δρόμο τους καθημερινά πιο δυνατοί, αυτοί οι γενναίοι επαναστάτες, οι διαλεχτοί της εργατικής τάξης — Εργα που αποτυπώνουν τη θηριωδία της αστικής τάξης και ταυτόχρονα το ηθικό μεγαλείο της λαϊκής πάλης (VIDEO)

Άνοιξαν οι πύλες της μεγάλης εικαστικής έκθεσης της ΚΕ του ΚΚΕ

Ελένη Μηλιαρονικολάκη: Εργα που αποτυπώνουν τη θηριωδία της αστικής τάξης και ταυτόχρονα το ηθικό μεγαλείο της λαϊκής πάλης

Τετάρτη 04/03/2020 - 20:19 - Ενημέρωση: Τετάρτη 04/03/2020 - 21:26

Άνοιξαν οι πύλες της μεγάλης εικαστικής έκθεσης που διοργανώνει η ΚΕ του ΚΚΕ, στο Κέντρο Τεχνών Δήμου Αθηναίων - Πάρκο Ελευθερίας (πρώην ΕΑΤ - ΕΣΑ), με θέμα την αντίσταση στις φυλακές και τις εξορίες και τίτλο «Μπόλικη πέτρα, μπόλικη καρδιά», δανεισμένο από στίχο που έγραψε ο Γ. Ρίτσος όντας εξόριστος στη Μακρόνησο.

Πλήθος κόσμου έδωσε το «παρών» ανάμεσά τους και πολλοί εικαστικοί, καθώς και πολλοί συγγενείς των δημιουργών που έργα τους φιλοξενούνται στην έκθεση.

Παρευρέθηκε πολυμελής αντιπροσωπεία της ΚΕ του ΚΚΕ με επικεφαλής τον ΓΓ της Δημήτρη Κουτσούμπα, ο οποίος ξεναγήθηκε στα έργα της έκθεσης. 

Στα εγκαίνια μίλησε η Ελένη Μηλιαρονικολάκη, μέλος της ΚΕ και υπεύθυνη του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ (διαβάστε παρακάτω την ομιλία)

Πρόκειται για ένα γεγονός μεγάλης εικαστικής αξίας και όχι μόνο, καθώς συγκεντρώνονται ορισμένα από τα σημαντικότερα διασωσμένα εικαστικά μνημεία της ταξικής πάλης τον 20ό αιώνα στη χώρα μας. Μάλιστα, αξίζει να αναφέρουμε ότι κάποια από τα έργα εκτίθενται για πρώτη φορά ή μετά από πολλά χρόνια.

Ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να αντικρίσει έργα σπουδαίας αισθητικής πνοής και ιστορικής αξίας, τα οποία αναφέρονται σε μια περίοδο 40 χρόνων.

Καθώς περιηγείται κανείς στα έργα είναι σαν να διαβαίνει εκείνες τις δεκαετίες. Από τις χειρόγραφες εφημερίδες των εξόριστων στην Ανάφη τη δεκαετία του '30, στην αποτύπωση της Κατοχής και της μεγαλειώδους Αντίστασης του λαού μας.

Όπως είναι φυσικό, μεγάλο κομμάτι της έκθεσης αναφέρεται στα χρόνια που ακολούθησαν, τα χρόνια των βαριών διώξεων και της σκληρής παρανομίας.

Πολλοί ήταν και οι δημιουργοί που βρέθηκαν και οι ίδιοι εξόριστοι και φυλακισμένοι.

Μακρόνησος, Γιούρα, Λήμνος, Άη - Στράτης, φυλακές Αβέρωφ, Τρίκερι, φυλακές της Κέρκυρας, μερικοί μόνο από τους τόπους που αποτυπώνονται στην έκθεση και μαζί με αυτούς πλευρές από τη ζωή και την οργάνωση των εξορίστων.

Υπάρχουν ακόμα έργα που αναφέρονται στην περίοδο της χούντας.

Στο χώρο λειτουργεί βιβλιοπωλείο της «Σύγχρονης Εποχής», όπου ο επισκέπτης της έκθεσης μπορεί να προμηθευτεί νέες εκδόσεις που σχετίζονται με το θέμα.

Συγκεκριμένα μπορεί να βρει: 

• «Το τελευταίο τραγούδι», φωτογραφική ανατύπωση από το εκδοτικό «Νέα Ελλάδα» του τελευταίου ποιήματος που έγραψε ο ποιητής Κώστας Γιαννόπουλος πριν από την εκτέλεσή του σε σχέδια του Γιώργη Δήμου. 
• «Γιούρα, η ματωμένη βίβλος», έκδοση που δημιουργήθηκε με στοιχεία που συγκέντρωσαν οι κρατούμενοι της Γυάρου από το 1947 έως το 1950.
• Το υλικό φυγαδεύτηκε και τυπώθηκε από τη «Νέα Ελλάδα». Περιλαμβάνονται και τα συγκλονιστικά σκίτσα που έγιναν στη Γυάρο από τον Μπαχαριάν και τον Κρύσαλη. 
• «Μπόλικη πέτρα, μπόλικη καρδιά», έκδοση που δημιουργήθηκε με αφορμή τη συγκεκριμένη έκθεση και περιλαμβάνει εικαστικές μαρτυρίες για τις φυλακές και τις εξορίες.

Εκτίθενται έργα των Α. Τάσσου, Γιώργου Αργυράκη, Βασίλη Αρμάου, Γιώργου Βακιρτζή, Γιώργη Βαρλάμου, Άγγελου Βλάση, Βασίλη Βλασίδη, Δημήτρη Γιολδάση, Χρίστου Δαγκλή, Ηλία Δεκουλάκου, Βαγγέλη Δημητρέα, Γιώργη Δήμου, Νίκου Ευγενίδη, Βασίλη Ζήση, Τάσου Ζωγράφου, Μεμά Καλογηράτου, Στράτου Καλταμπανέα, Λευτέρη Κανακάκι, Βλάση Κανιάρη, Βάσως Κατράκη, Δημήτρη Κατσικογιάννη, Άννας Κινδύνη, Αλέξανδρου Κορογιαννάκη, Ζιζής Μακρή, Μέμου Μακρή, Παντελή Μανταλόβα, Φανής Μιχαηλίδου, Ασαντούρ Μπαχαριάν, Θωμά Μώλου, Μιχάλη Νικολινάκου, Νίκου Παραλή, Αλεξάνδρας Πατσόγλου, Αριστείδη Πατσόγλου, Δημήτρη Περδικίδη, Γιάννη Πετάνη, Πάρι Πρέκα, Γιάννη Ρίτσου, Κυριάκου Ρόκου, Βάλια Σεμερτζίδη, Γιάννη Στεφανίδη, Σάββα Τζανετάκη, Κώστα Τσάρα, Γιώργη Τρικαλινού, Γιάννη Τσαγκάρη, Γιώργου Φαρσακίδη, Μίμη Φωτόπουλου, Χορτομάου, Κατερίνας Χαριάτη - Σισμάνη και πολλών ακόμα αγνώστων.

Τα έργα προέρχονται από τη συλλογή του Αρχείου του ΚΚΕ, πολλά επίσης είναι έργα που παραχωρήθηκαν από μουσεία και πινακοθήκες αλλά και συγγενείς των καλλιτεχνών. 

Μέρες και ώρες λειτουργίας: Τρίτη - Σάββατο από 10.00 έως 21.00 και Κυριακή από 10.00 έως 14.00.

Η είσοδος είναι ελεύθερη.

Η ομιλία της Ελένης Μηλιαρονικολάκη

«Καλωσορίσατε αγαπητές φίλες και φίλοι,

Στην έκθεση που σήμερα επισκέπτεστε συγκεντρώνονται ορισμένα από τα σημαντικότερα διασωσμένα εικαστικά μνημεία της ταξικής πάλης τον 20ό αιώνα στη χώρα μας. Διοργανώνεται με αφορμή την τοποθέτηση των γλυπτών μνημείων -που επιλέχτηκαν μετά από πανελλήνιο διαγωνισμό για τα 100χρονα του ΚΚΕ- στα δύο μαρτυρικά νησιά, τη Γυάρο και τη Μακρόνησο, ως ελάχιστο φόρο τιμής σε κείνους που φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, βασανίστηκαν, θυσίασαν τη ζωή τους στους άγριους αυτούς τόπους.

Τα έργα της έκθεσης αποτυπώνουν τη θηριωδία της αστικής εξουσίας απέναντι σε όσους την απειλούν, κύρια την περίοδο μετά την απελευθέρωση από τη γερμανική κατοχή, όταν ένιωσε τα θεμέλιά της να τρίζουν από την απότομη άνοδο της επιρροής του Κομμουνιστικού Κόμματος και του λαϊκού κινήματος, από τον αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στη συνέχεια.

Ταυτόχρονα όμως εκφράζουν το ηθικό μεγαλείο της λαϊκής πάλης που αδείλιαστα συνεχίστηκε και τη μετέπειτα περίοδο της βαθιάς παρανομίας, ακόμη και μέσα στα κολαστήρια των φυλακών και της εξορίας. Έτσι είναι μια έκθεση ασυνήθιστη. Είναι όμως και έκθεση σπάνια και πρωτόγνωρη, καθώς δίπλα στα έργα ονομαστών δημιουργών, που ορισμένα παρουσιάζονται για πρώτη φορά, υπάρχει και ένα πλήθος άγνωστων έργων φιλοτεχνημένων στην εξορία από ανώνυμους ήρωες της επαναστατικής πάλης του λαού μας.

Αν αδέξια σας φαίνονται σήμερα τα έργα τους αυτά, θυμηθείτε μονάχα πως φτιάχτηκαν κάτω από τη μύτη των φρουρών και με τη λόγχη πάντα στο πλευρό τους, καθώς θα έλεγε ο Ρίτσος. Μόνο που, όπως η ποίηση του Ρίτσου, έτσι και τα εικαστικά που δημιουργήθηκαν στις φυλακές και τις εξορίες, κάθε άλλο παρά αδέξια είναι.

Ορισμένα μάλιστα ανήκουν στα λίγα στην ιστορία της Τέχνης που με τη λιτή, στεγνή συχνά γραμμή τους καταφέρνουν να εκφράσουν με τόση ένταση και ρεαλισμό μοναδικές στιγμές της τιτάνιας και άνισης μάχης για να κρατηθεί άσβεστη η φλόγα των πρωτοπόρων ιδανικών της εποχής μας.

Δεν θα υπήρχε βέβαια σ’ αυτά τα έργα τόση εκφραστική δύναμη, αν οι δημιουργοί τους δεν είχαν βουτήξει το πινέλο στο αίμα τους για να μας τα παραδώσουν. Αν δεν είχαν περάσει τα καλύτερά τους χρόνια στα κάτεργα και στους πυρωμένους βράχους των αφιλόξενων νησιών, τη Μακρόνησο, τον Άη Στράτη, τη Γυάρο, την Ικαρία, τη Λήμνο. Αν δεν είχαν μοιραστεί με τους συντρόφους τους την κουβέρτα, το τσιγάρο, την ελπίδα. Αν δεν είχαν σφίξει τα δόντια και τη γροθιά τους για να αποχαιρετήσουν εκείνους που έφευγαν για εκτέλεση ή για το στρατοδικείο, αν τελικά δεν είχαν βάλει όλη τη δύναμή τους στη μάχη για το δίκιο και την ευτυχία των ανθρώπων.

Έτσι ανάμεσά τους -κύρια Μακρονησιώτες "άσωτοι υιοί του έθνους"- είναι οι περισσότεροι καλλιτέχνες που φιλοξενούνται στην έκθεση: Οι Βασίλης Αρμάος, Βασίλης Βλασίδης, Δημήτρης Γιολδάσης, Χρήστος Δαγκλής, Ηλίας Δεκουλάκος, Γιώργης Δήμου, Βασίλης Ζήσης, Τάσος Ζωγράφος, Βάσω Κατράκη, Δημήτρης Κατσικογιάννης, Ζιζή Μακρή, Παντελής Μανταλόβας, Ασαντούρ Μπαχαριάν, Θωμάς Μώλος, Γιάννης Πετάνης, Γιάννης Ρίτσος, Γιάννης Στεφανίδης, Γιάννης Τσαγκάρης, Κατερίνα Χαριάτη - Σισμάνη, Γιώργος Φαρσακίδης, Χορτομάος. Ακόμη, ο ηθοποιός Μίμης Φωτόπουλος και οι εικαστικοί Μιχάλης Νικολινάκος και Πάρις Πρέκας που για τη δράση τους στο ΕΑΜ φυλακίστηκαν από τους Εγγλέζους στο φρικτό στρατόπεδο συγκέντρωσης της Ελ Ντάμπα, στην έρημο της Αφρικής.

Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι τα έργα καλλιτεχνών που διέφυγαν τη σύλληψη, είτε επειδή ακολούθησαν το δρόμο της πολιτικής προσφυγιάς, είτε από τύχη, υπολείπονται. Ακόμη κι εκείνοι που δεν έζησαν από κοντά το μαρτύριο των δικών τους ανθρώπων, γονιών, παιδιών, αδερφών, αδέρφια τους είχαν όλους τους καταδιωγμένους, γιατί μοιράζονταν και πάλευαν για το ίδιο ιδανικό, το φωτεινό μέλλον της ανθρωπότητας.

Εργα μνήμης

Τόσο τα έργα των φυλακών και της εξορίας, όσο και τα εμπνευσμένα από την πάλη μέσα κι έξω απ’ αυτές, δεν προορίζονταν για τα σαλόνια. Είχαν όλα σκοπιμότητα, επιτελούσαν συγκεκριμένες λειτουργίες:

Μια πρώτη ήταν να μείνουν στην Ιστορία οι φυσιογνωμίες των ηρώων που την έγραφαν με το αίμα τους. Δεκάδες πορτρέτα ή ολόσωμα σκίτσα κομμουνιστών και άλλων πρωτοπόρων αγωνιστών φτιάχτηκαν στις εξορίες για να μην ξεχάσουμε οι μεταγενέστεροι τη μορφή τους, την όρθια στάση τους, την αδάμαστη ψυχή τους, ειδικά να μην ξεχάσουμε τους νεκρούς μας.

Ο Μπαχαριάν αφηγείται μια σπαραχτική σκηνή, όπου καθώς ξεκίνησε να σκιτσάρει ένα σύντροφό του την προηγούμενη μέρα που θα τον έπαιρναν για το στρατοδικείο, εκείνος του είπε γελαστά: "Φτιάξε με ωραίο, ρε μπαγάσα Μπαχαριάν. Και το πρώτο φιλί που θα δώσεις, να ‘ναι στο κορίτσι μου".

Συνταραχτικές και μοναδικές σε εκφραστικό βάθος είναι και οι δύο προσωπογραφίες του Βασίλη Βλασίδη που εικονίζουν τον εξόριστο Νίκο Πασχαλίδη, η πρώτη μόλις μαθαίνει τη φοβερή είδηση ότι ο γιος του θα εκτελεστεί και η δεύτερη όταν πληροφορείται ότι εκτελέστηκε.

Από αυτή την κατηγορία έργων δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο το σκίτσο ενός φυλακισμένου αγωνιστή που έφτιαξε με μολύβι ο Δημήτρης Γιολδάσης στα λίγα λεπτά του επισκεπτηρίου πάνω σε τσιγαρόχαρτο και σε μέγεθος γραμματόσημου, για να μην το κατασχέσουν οι φρουροί.

Εργα - μαρτυρίες

Μια άλλη λειτουργία των έργων της φυλακής και της εξορίας ήταν η μαρτυρία. Καθημερινά στιγμιότυπα από τη ζωή των εξόριστων, φτιαγμένα με θέρμη και ζωντάνια, αποτελούν ανεκτίμητα ντοκουμέντα από μια εποποιία αυτοθυσίας, συλλογικότητας, ανθρωπιάς και αφοσίωσης στο σκοπό του αγώνα.

Οι εικόνες δεν εξιδανικεύουν, δεν προβάλλουν ηρωικά πρότυπα, δεν έχουν εξάρσεις, κρατούν όμως κάτι απ’ τη συγκίνηση της στιγμής που σχεδιάστηκαν. Καταγράφουν μια βασανισμένη ζωή που καθρεφτίζεται στα πράγματα -τα δαρμένα απ’ τον άνεμο αντίσκηνα, τα στενόχωρα ράντζα, τα τρύπια άρβυλα, τα ταλαιπωρημένα καθημερινά σκεύη- και στις συχνά απρόσωπες ανθρώπινες φιγούρες όταν καταλαγιάζουν τα μαρτύρια με όλο το φορτίο της ανθρωπιάς τους, τον πόνο, την κούραση, τον καημό και μέσα απ’ αυτά την αντοχή τους.

Το μήνυμα ότι παρά τα μαρτύρια ο αγώνας συνεχίζεται αταλάντευτα το στέλνουν πολύ πιο ξεκάθαρα οι ευχετήριες κάρτες. Το περιστέρι, το γαρίφαλο, ο ήλιος, οι δάφνες, οι καμπάνες, τα αγριολούλουδα, που επαναλαμβάνονται σταθερά σ’ αυτές, είναι αλληγορικά σύμβολα μιας ένδοξης και ελπιδοφόρας πάλης για τη χαρά και την ομορφιά της νέας ζωής.

Οι θαυμαστές ξυλογραφίες με ένα παιδί εργατών να κοιτά με πίκρα μέσα από το τζάμι το ψωμί, τους άνεργους εργάτες μπροστά στην πύλη του εργοστασίου ή το σχέδιο του εργάτη στο αμόνι υπογραμμίζουν το ταξικό περιεχόμενο αυτής της πάλης.

Οι πανέμορφες ευχετήριες κάρτες -κάθε άλλο παρά ερασιτεχνικές- σχεδιάζονταν από έμπειρους εικαστικούς και στη συνέχεια αντιγράφονταν ή εκτυπώνονταν για να καλύψουν μια θεμελιακή ανάγκη των εκτοπισμένων, την επικοινωνία με τις οικογένειές τους.

Ακόμη πιο αποκαλυπτικά για μια υποδειγματικά οργανωμένη συλλογική ζωή των εξόριστων είναι τα έργα που απεικονίζουν συνεργεία. Στην έκθεση υπάρχει ένα έργο του Βασίλη Ζήση με τίτλο "Τσαγκάρηδες στη Μακρόνησο" κι ένα άλλο του Γιάννη Πετάνη με τίτλο "Ψαράδες στη Μακρόνησο", το οποίο απεικονίζει το συνεργείο που με καθημερινό πλάνο ψαριάς πάλευε να χορτάσει τους υποσιτισμένους εξόριστους, ειδικά τους αρρώστους και τους εξοντωμένους από τα βασανιστήρια, που είχαν περισσότερη ανάγκη από θρεπτική τροφή. Η Κατερίνα Χαριάτη - Σισμάνη μας πληροφορεί πως συνεργεία υπήρχαν και για πολλές άλλες βασικές ανάγκες της ομαδικής ζωής όπως ραφτάδικα, μαραγκούδικα, κουρεία.

Αλλά και για τις πνευματικές και ψυχικές ανάγκες υπήρχε φροντίδα. Σε ημερήσια διάταξη ήταν η πολιτική, ιδεολογική, ηθική και αισθητική διαπαιδαγώγηση των εξόριστων, αλλά και η αλληλεγγύη και η συμπαράσταση σε κάθε ατομικό πρόβλημα, με μέσα όπως η παράνομη έκδοση ή εισαγωγή εφημερίδων, η οργάνωση ιδεολογικών και άλλων μαθημάτων, η μύηση στην τέχνη, η ψυχαγωγία. Σε έργο του Πετάνη απεικονίζεται μια ομαδική υποδοχή εξόριστων για να διασκεδαστεί η αγωνία των νεόφερτων μπροστά στον Γολγοθά που τους περίμενε.

Η συλλογική συγκρότηση της ζωής των κρατούμενων αποτελεί έναν από τους άθλους στην Ιστορία του ΚΚΕ, που οι οργανώσεις του συνέχιζαν να λειτουργούν ακόμη και στις βάρβαρες συνθήκες της φυλακής και της εξορίας, όπως μαρτυρεί το έργο του Γιάννη Στεφανίδη με τον παραπλανητικό τίτλο "Ομοτράπεζοι", που αναπαριστά συνεδρίαση κομματικού πυρήνα στην εξορία.

Η οργάνωση της ομαδικής ζωής ήταν θεμελιακή προϋπόθεση για να μπορούν να νικήσουν τις ταπεινές παρορμήσεις, την απελπισία, την παραίτηση, την αγωνία από το καθημερινό προσκλητήριο του θανάτου. Άλλωστε για τη μεταπολεμική οργάνωση της ζωής των κρατουμένων, το ΚΚΕ αξιοποιούσε τη μεγάλη εμπειρία που είχε αποκτήσει προπολεμικά στα ξερονήσια και τα κάτεργα κύρια της μεταξικής δικτατορίας και της Κατοχής.

Οι χειρόγραφες εφημερίδες της έκθεσης από την Ανάφη της περιόδου 1939-40 αντανακλούν ανάγλυφα την έκταση και την ποιότητα αυτής της δουλειάς. Με τα σημερινά μέτρα μας φαίνεται αδιανόητο να αντιγράφονται μυστικά με το χέρι τα κατεβατά της ύλης τους και να φτιάχνονται σχέδια για την εικονογράφησή τους σωστά έργα τέχνης.

Μα πάνω απ’ όλα προκαλεί ενδιαφέρον το περιεχόμενο αυτών των εφημερίδων, που κατορθώνουν να εκπληρώσουν στο ακέραιο το ρόλο τους ως συλλογικού καθοδηγητή και οργανωτή, προσεγγίζοντας όλα τα θέματα μιας τυπικής εφημερίδας και ακόμη περισσότερα. Από την ειδησιογραφία, τον πολιτικό σχολιασμό, την Υγεία, τον Πολιτισμό, την ηθική ως το πώς θα μοιράζονται τα λιγοστά αυγά. Και όλα αυτά γραμμένα με πνεύμα, με κέφι, συχνά επιστρατεύοντας και το χιούμορ για να σκορπίζουν με το γέλιο την πίκρα και κάθε σκέψη κακή.

Για τον ίδιο σκοπό είχε επιστρατευτεί και η Τέχνη. Τα εικαστικά, η ποίηση, το θέατρο, η μουσική και κάθε δραστηριότητα ανώτερη από αυτές που καλύπτουν ανάγκες ζωτικές -τροφή, ένδυση, προστασία από τα καιρικά φαινόμενα- είχαν την αποστολή να απομακρύνουν το μυαλό από τα ανυπόφορα, να βοηθούν τους δεσμώτες να υπερβούν τον σωματικό και ψυχικό πόνο, μέσα από τη συναρπαστική προσπάθεια να επεξεργαστούν, να επινοήσουν, να δημιουργήσουν. Απέναντι στο βασίλειο του τρόμου, τη συστηματοποιημένη προσπάθεια για την ηθική εξόντωσή τους, με πρωτεργάτες τους κομμουνιστές ορθωνόταν ένας κόσμος δημιουργικότητας και ομορφιάς, που τόνωνε τη συνείδηση της ανθρωπιάς τους, τη συνείδηση ότι υπάρχει ζωή και πως αξίζει γι’ αυτή να παλέψουν και να την κάνουν ευτυχισμένη, δημιουργική, ανθρώπινη.

Εργα καταγγελτικά

Σπουδαία τεκμήρια για την πλούσια πολιτιστική - ψυχαγωγική δραστηριότητα είναι οι εξαιρετικές μακέτες σκηνικών θεάτρου και τα εξώφυλλα θεατρικών έργων του Μπρεχτ, του Χικμέτ, του Αισχύλου από τον Άη Στράτη. Ο Προμηθέας Δεσμώτης ήταν αγαπημένο θέμα στα θεατρικά και τα εικαστικά έργα της εξορίας, γιατί ήταν το σύμβολο του ηρωισμού και της θυσίας για το δίκιο και την ελευθερία, στο οποίο οι εξόριστοι έβλεπαν να καθρεφτίζεται ο εαυτός τους.

Μια τρίτη λειτουργία της εικαστικής δημιουργίας με θέμα τις φυλακές και εξορίες ήταν η καταγγελτική. Τα έργα που αναδείχνουν τη φρίκη των βασανιστηρίων, τα στρατοδικεία, τις εκτελέσεις κ.ά. δεινά -πολλά από τα οποία δημιουργήθηκαν μετά την απελευθέρωση των καλλιτεχνών ή από καλλιτέχνες που δεν είχαν συλληφθεί- όπως και όλη σχεδόν η σειρά των έργων που αναφέρονται στην επτάχρονη δικτατορία στοιχειοθετούν ένα ανελέητο κατηγορητήριο ενάντια στην αστική εξουσία και τους κατασταλτικούς μηχανισμούς της. Είναι πύρινες εκκλήσεις στον ελληνικό λαό και τους ξένους διανοούμενους να αναπτύξουν κίνημα καταδίκης των στυγερών εγκλημάτων και των πολιτικών αυτουργών τους και να διεκδικήσουν την απελευθέρωση των κρατουμένων.

Ορισμένα από τα έργα αυτά μαζί με χειρόγραφα κείμενα - καταγγελίες συγκεντρώθηκαν και φυγαδεύτηκαν παράνομα από τον κομματικό μηχανισμό για να αποκαλύψουν τον εφιάλτη των βασανιστηρίων και των συνθηκών ζωής στο θανατονήσι της Γυάρου μέσα από την ειδική έκδοση «Γυάρος - Ματωμένη Βίβλος» που κυκλοφόρησε απ’ άκρη σ’ άκρη σ’ όλο τον κόσμο. Κάποια ανάμεσά τους απέσπασαν τη συγκατάθεση των φρουρών καταφεύγοντας στην αλληγορία, όπως το ξύλινο γλυπτό με θέμα το φρικτό μαρτύριο στην περιβόητη συκιά της Γυάρου, που ο δημιουργός του Παντελής Μανταλόβας του έδωσε τον προσωρινό τίτλο «“Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» εμπνευσμένο τάχα από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη.

Δεν είναι λίγα όμως τα έργα στην ομάδα αυτή που, εκτός από το να καταγγέλλουν, αναδείχνουν το τεράστιο ηθικό ανάστημα των πρωτοπόρων αγωνιστών που βασανίζονταν, φτάνοντας ως και την ύστατη θυσία. Καθόλου τυχαία τρία έργα στην έκθεση αναφέρονται στον Νίκο Μπελογιάννη, το μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ που με τη συνειδητή επιλογή του να φύγει με το χαμόγελο κι ένα κόκκινο γαρίφαλο στο χέρι, έγινε παγκόσμιο σύμβολο και πρότυπο για το πώς αξίζει να ζει και να πεθαίνει κανείς.  

Ανάμεσα στα καταγγελτικά έργα ξεχωρίζουν τα "καυτερά" χαρακτικά του Γιώργη Φαρσακίδη "ζωγράφου του ανείπωτου και χαράκτη νέων δρόμων", όπως εύστοχα χαρακτηρίζεται σ’ ένα ποίημα που βραβεύτηκε στο διαγωνισμό λογοτεχνίας για τα 100χρονα του ΚΚΕ. Τα έργα αυτά αποτελούν ανεπανάληπτα ντοκουμέντα της μισαλλοδοξίας, του δολοφονικού μένους, των ανείπωτης βιαιότητας και ασύλληπτων από τον κοινό νου μεθόδων βασανισμού στη Μακρόνησο, μια τελειοποιημένη εκδοχή των μεθόδων που είχαν εφεύρει οι ναζί ειδήμονες του είδους. 

Εκτός από τα χαρακτικά που παρουσιάζονται στην έκθεση και φτιάχτηκαν μετά την απόλυσή του, ο Φαρσακίδης με τα ανάπηρα από τις μάχες της ΕΠΟΝ και τα τσακισμένα από τα βασανιστήρια χέρια του σκιτσάρισε στη Μακρόνησο σε μικρά χαρτάκια ορισμένες από τις πιο φρικιαστικές σκηνές βασανισμού. Δεν πρέπει εδώ να προσπεράσουμε και τα έργα της Άννας Κινδύνη, τα εμπνευσμένα από τις αφηγήσεις της Μακρονησιώτισας αδερφής της, ειδικά εκείνα που δείχνουν τις καταδικασμένες μανάδες με τα παιδιά τους, που ζούσαν το άδικο μέσα από την κούνια τους, στην αγκαλιά τους.

Στην έκθεσή μας υπάρχουν όμως και έργα που έγιναν μεταγενέστερα από κομμουνιστές δημιουργούς για να δικαιώσουν τη σκληρή αυτή πάλη και να καθαγιάσουν τους ήρωές της, όπως το έργο του Θωμά Μώλου "Άγιοι της Μακρονήσου". Στην ομάδα αυτή κυριαρχούν στην έκθεση δύο ακόμη μνημειώδη έργα. Το ένα είναι η καθηλωτική τετράπτυχη ξυλογραφία του Α. Τάσσου με τον τίτλο "Αφιέρωμα στην Αλίκη Τ." που οι μήτρες της παρουσιάζονται εδώ. Το έργο εκτέθηκε το 1964 στην ιστορική γκαλερί "Ζυγός" μαζί με το τρίπτυχο "Λεπτομέρεια εμφυλίου πολέμου (Επιτάφιος) 1961" που κι αυτό παρουσιάζεται στην έκθεση και αποτελούν τα πρώτα έργα καταξίωσης στην ελληνική τέχνη του αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Θέμα του είναι η ιστορία της Αλίκης Τσουκαλά, της 20χρονης αντάρτισσας, που το 1949 στην αυγή της ζωής της εκτελέστηκε ως συμμέτοχη σε "κομμουνιστική σκευωρία" μαζί με στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος. Σε αντίθεση με τον συγκατηγορούμενο πατέρα της που αποκήρυξε την ιδεολογία του και γονατιστός την εκλιπαρούσε μπροστά στο στρατοδίκη να τον μιμηθεί, εκείνη αγέρωχα αποκρίθηκε: "Αποκηρύσσω, μα όχι τις ιδέες μου, αλλά τον πατέρα μου". Το έργο εκφράζει τις διαδρομές της σκέψης της τις τρεις μέρες πριν να στηθεί στο εκτελεστικό απόσπασμα, όπως μας τις άφησε στα τελευταία συνταρακτικά γράμματά της από τη φυλακή. Το περιστέρι φαίνεται να συμβολίζει τα αγνά κοριτσίστικα όνειρά της, που σκοτεινή, αλλά γαλήνια τα αφήνει να πετάξουν πριν την εκτέλεση. …Μελλοθάνατη. Απόψε, αγαπημένοι μου, πρέπει να κοιμηθούν τα όνειρά μου…

Το άλλο έργο είναι του Βάλια Σεμερτζίδη. Παριστάνει το χορό που έστησαν οι μελλοθάνατοι την παραμονή της εκτέλεσής τους από τους Γερμανούς την Πρωτομαγιά του 1944 στην Καισαριανή. Παρουσιάζοντας ο ίδιος το έργο του εξηγεί ότι βάζοντας σε πρώτο πλάνο και πρώτο στο χορό τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη, θέλει να υποδηλώσει πως αν δεν ήταν κομμουνιστές αυτοί που πρωτοστάτησαν στην πάλη, αν δεν ήταν μαρξιστές με συνείδηση της θέσης τους και του αντίπαλου, δεν θα μπορούσαν να περιφρονούν έτσι τον θάνατο, παρασέρνοντας και τους συναγωνιστές τους σε τέτοιες γενναίες πράξεις.

Η πιο ακριβή κληρονομιά η μεγάλη αλήθεια που βρίσκεται στις εικόνες τους

Μ’ αυτές του τις σκέψεις ο Σεμερτζίδης απαντά σ’ ένα ερώτημα που αναπόφευκτα προκύπτει μέσα και από τούτη την έκθεση. Πώς αυτοί οι άνθρωποι έβρισκαν τη δύναμη να αντέξουν το μαρτύριο της πέτρας, της πολυήμερης ορθοστασίας στον ήλιο, της δίψας, των πυρωμένων σίδερων και τόσων άλλων δεινών χωρίς να υπογράψουν δήλωση μετάνοιας; Πώς γίνονταν να περνούν μια τόσο βασανισμένη ζωή και να λεν στα παιδιά τους "έτσι να ζήσεις κι εσύ"; Πώς έβρισκαν το θάρρος να χαμογελούν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα;

Δεν ήταν η τυφλή πίστη σε μια μεταφυσική ιδέα που οδηγούσε τις πράξεις τους. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν στο μεγαλύτερο μέρος τους κομμουνιστές. Δεν τους έσερνε η ζωή. Εκείνοι την έσερναν. Συνειδητά, μεθοδικά, σχεδιασμένα, βασισμένοι σε μια επιστημονικά θεμελιωμένη και ιστορικά επιβεβαιωμένη θεωρητική γνώση. Δεν πίστευαν ρομαντικά και αφελώς σε νεφελώδη, ουτοπικά ιδανικά. Έμεναν πιστοί, σταθεροί σ' έναν απόλυτα εφικτό και πραγματοποιήσιμο σκοπό: Την απελευθέρωση των ανθρώπων από τα δεσμά της ταξικής εκμετάλλευσης.

Απ’ αυτόν τον ανώτερο από την ατομική τους επιβίωση σκοπό αντλούσαν τις ανώτερες δυνάμεις να αντιστέκονται, να μην υποκύπτουν, να μη συνθηκολογούν, ακόμη κι αν το τίμημα ήταν ο θάνατος. Άντεχαν τα βασανιστήρια και πέθαιναν με το χαμόγελο γιατί ήταν ήσυχοι πως είχαν κάνει το καθήκον τους. Δεν σκέφτονταν τον εαυτό τους, αλλά την υπόθεση του αγώνα τους και το μέλλον της. Ένιωθαν την ευθύνη ο δικός τους θάνατος να γίνει παρακαταθήκη και χρέος μαζί για τις επόμενες γενιές, όπως η δική μας, να συνεχίσουμε πάνω στα βήματά τους, με την ίδια αφοσίωση, τόλμη, ανιδιοτέλεια και πάθος, για να καταφέρουμε να τελειώσουμε ό,τι εκείνοι ξεκίνησαν.

Έτσι έζησαν ακέραιοι και άνοιγαν το δρόμο τους καθημερινά πιο δυνατοί, αυτοί οι γενναίοι επαναστάτες, οι διαλεχτοί της εργατικής τάξης.

Και η πιο ακριβή κληρονομιά που μας άφησαν δεν είναι μόνο οι εικόνες τους, αλλά η μεγάλη αλήθεια που βρίσκεται μέσα σ’ αυτές και που ο Ρίτσος με ένα στίχο του ανέλαβε να μας την παραδώσει συμπυκνωμένη, πως ο άνθρωπος είναι πιο τρανός απ' την καθημερινή την έγνοια του. Πως δηλαδή η ευτυχία, το αίσθημα της πληρότητας, δεν βρίσκεται στο κυνήγι της ατομικής και οικογενειακής ευμάρειας και επιτυχίας, αλλά στην πάλη για εκείνα που ζητά η ευτυχία όλου του κόσμου.

Η μεγαλύτερη τιμή που έχουμε να τους αποδώσουμε είναι να κάνουμε αυτό που περίμεναν από μας, να σταθούμε στο ύψος τους σε όλες τις δυσκολίες της ταξικής πάλης, που αύριο, όσο ο καπιταλισμός θα γίνεται πιο άπληστος και επιθετικός, μπορεί να γίνουν πολύ μεγαλύτερες, να γίνουμε αντάξιοί τους κι ακόμα καλύτεροι απ’ αυτούς σε οποιεσδήποτε συνθήκες και περιστάσεις, είτε στον σημερινό αργόσυρτο βηματισμό της Ιστορίας, είτε στα αυριανά της άλματα, που αναπότρεπτα θα έρθουν.

Τελειώνοντας δεν μπορούμε παρά να ευχαριστήσουμε ολόψυχα από μέρους της ΚΕ του ΚΚΕ τους συγγενείς των καλλιτεχνών και όλους όσοι πρόσφεραν πρόθυμα εικαστικά έργα για να πραγματοποιηθεί η έκθεση, συμβάλλοντας να σχηματιστεί μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα γύρω από το θέμα.

Θερμές ευχαριστίες απευθύνουμε επίσης στον Δήμο Αθηναίων για την παραχώρηση του συμβολικού αυτού χώρου, αλλά και στους συντρόφους που δούλεψαν ακούραστα για να συγκεντρωθούν μέσα σε ασφυκτικά περιθώρια χρόνου τόσα πολλά και αξιόλογα έργα, επιμελήθηκαν την τοποθέτησή τους και επεξεργάστηκαν την έκδοση της έκθεσης.

Τέλος, ευχαριστούμε όλους εσάς που μας τιμήσατε με την παρουσία σας και σας ευχόμαστε καλή περιήγηση και θέαση».

902