Καρλ Μαρξ: Ανεργία και Βιομηχανικός εφεδρικός στρατός

ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΧΡΩΜΑ-ΣΙΔΕΡΟ
Ν/Ζώνη-Πέραμα 11-20/10/2013
(Φωτό Μπ.Σ.Α.)

Καρλ Μαρξ - Για την ανεργία

(Από το "Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο")

Στο βαθμό που μεγαλώνει ο καταμερισμός της εργασίας, απλοποιείται η δουλειά. Χάνει την αξία της η ιδιαίτερη επιδεξιότητα του εργάτη. Ο εργάτης μετατρέπεται σε μια απλή, μονότονη παραγωγική δύναμη που δε χρειάζεται να καταβάλλει ούτε σωματική ούτε πνευματική προσπάθεια. 

Η εργασία του γίνεται εργασία που είναι προσιτή σε όλους. Γι' αυτό προστρέχουν ανταγωνιστές απ' όλες τις μεριές, και χώρια απ' αυτό ας θυμηθούμε ότι, όσο πιο απλά, όσο πιο εύκολα μπορεί να μάθει κανείς τη δουλειά, όσο λιγότερα έξοδα παραγωγής χρειάζονται για να την κάνει κανείς κτήμα του τόσο πιο χαμηλά πέφτει ο μισθός της εργασίας, γιατί, όπως και η τιμή κάθε άλλου εμπορεύματος, καθορίζεται κι αυτός από τα έξοδα παραγωγής του.

Στο βαθμό, λοιπόν, που η εργασία ικανοποιεί λιγότερο αυτόν που την εκτελεί, στο βαθμό που γίνεται πιο αποκρουστική, στον ίδιο βαθμό αυξάνει ο συναγωνισμός και πέφτει ο μισθός της εργασίας. Ο εργάτης προσπαθεί να διατηρήσει τη μάζα του μισθού της εργασίας του, δουλεύοντας περισσότερο, είτε δουλεύοντας περισσότερες ώρες είτε προσφέροντας περισσότερα μέσα στην ίδια ώρα. Υποχρεωμένος από την ανάγκη, αυξάνει, λοιπόν, τα ολέθρια αποτελέσματα του καταμερισμού της εργασίας. Το αποτέλεσμα είναι ότι: όσο περισσότερο δουλεύει, τόσο μικρότερο μισθό παίρνει, κι αυτό για τον απλούστατο λόγο, ότι στο βαθμό που συναγωνίζεται τους συνεργάτες του, στον ίδιο βαθμό δημιουγεί από τους συνεργάτες του άλλους τόσους ανταγωνιστές, που προσφέρουν τον εαυτό τους με τους ίδιους κακούς όρους όπως κι αυτός, ότι, επομένως, σε τελευταία ανάλυση συναγωνίζεται τον ίδιο τον εαυτό του, τον εαυτό του σα μέλος της εργατικής τάξης.

Οι μηχανές προκαλούν τα ίδια αποτελέσματα σε πολύ πιο πλατιά κλίμακα, εκτοπίζοντας τους επιδέξιους εργάτες με τους μη επιδέξιους, τους άντρες από τις γυναίκες, τους ενήλικους από τα παιδιά κι εκεί που για πρώτη φορά εισάγονται οι μηχανές, πετώντας στους δρόμους ματά μάζες τους χειρωνακτικούς εργάτες, κι εκεί που οι μηχανές αναπτύσσονται, τελειοποιούνται, αντικαθίστανται με αποδοτικότερες μηχανές, διώχνοντας τους εργάτες κατά μικρές ομάδες. Περιγράψαμε πιο πάνω με συντομία το βιομηχανικό πόλεμο των κεφαλαιοκρατών μεταξύ τους. Ο πόλεμος αυτός έχει το χαρακτηριστικό ότι οι μάχες σ' αυτόν κερδίζονται λιγότερο με τη στρατολογία και περισσότερο με την απόλυση του στρατού των εργατών. Οι στρατηγοί, οι κεφαλαιοκράτες, συναγωνίζονται μεταξύ τους, ποιος μπορεί να απολύσει περισσότερους φαντάρους της βιομηχανίας.

Είναι αλήθεια ότι οι οικονομολόγοι μας διηγούνται πως οι εργάτες που έγιναν περιττοί από τις μηχανές βρίσκουν νέους κλάδους απασχόλησης.

Δεν τολμούν όμως να ισχυριστούν ανοιχά ότι οι ίδιοι οι εργάτες που απολύθηκαν τοποθετούνται σε νέους κλάδους εργασίας. Τα γεγονότα φωνάζουν πολύ δυνατά ενάντια σ' αυτό το ψέμα. Στην ουσία ισχυρίζονται μόνο ότι νέα μέσα απασχόλησης θ' ανοιχτούν γι άλλα συστατικά μέρη της εργατικής τάξης, λ.χ., για το τμήμα της νέας εργατικής γενιάς, που ήταν έτοιμο να πιάσει δουλειά στο βιομηχανικό κλάδο που χάθηκε. Αυτό αποτελεί φυσικά μεγάλη ικανοποίηση για τους εργάτες που έπεσαν. Οι κύριοι κεφαλαιοκράτες δεν θα υποφέρουν από έλλειψη νέας εκμεταλλεύσιμης σάρκας, θα επιτρέψουν στους πεθαμένους να θάψουν τους νεκρούς τους. Εδώ πρόκειται περισσότερο για μια παρηγοριά που οι αστοί προσφέρουν στον ίδιο τον εαυτό τους παρά στους εργάτες. Αν όλη η τάξη των μισθωτών εργατών εξοντωνόταν από τις μηχανές, πόσο φριχτό θα 'ταν αυτό για το κεφάλαιο, που χωρίς μισθωτή εργασία παύει να είναι κεφάλαιο!

Antonio Berni, Άνεργοι, 1934
Τέμπερα σε λινάτσα (220 x 300 cm)

Ας υποθέσουμε όμως ότι οι εργάτες, που οι μηχανές τους εκτόπισαν άμεσα από τη δουλειά και ολόκληρο το κομμάτι της νέας γενιάς που παραμόνευε να βρει δουλειά σ' υτόν τον κλάδο βρίσκουν μια νέα απασχόληση. Μήπως πιστεύει κανείς ότι θα πληρώνεται η νέα απασχόληση τόσο όσο πληρωνόταν η άλλη που χάσανε; Αν γινόταν αυτό, θ' αντίφασκε μ' όλους τους νόμους της οικονομίας. Είδαμε πως η σύγχρονη βιομηχανία συνεπάγεται πάντα την υποκατάσταση της σύνθετης ανώτερης απασχόλησης από μια πιο απλή κατώτερη απασχόληση.

Πώς θα 'ταν όμως δυνατό μια μάζα από εργάτες, που οι μηχανές τους πέταξαν από ένα βιομηχανικό κλάδο, να βρουν καταφύγιο σ' έναν άλλο κλάδο χωρίς να πληρώνονται χαμηλότερα, χειρότερα;

Έφεραν σαν εξαίρεση τους εργάτες που δουλεύουν στην κατασκευή των ίδιων των μηχανών. Μόλις η βιομηχανία ζητήσει και χρησιμοποιήσει περισσότερες μηχανές, θα έπρεπε οι μηχανές ν' αυξηθούν αναγκαστικά, επομένως ν' αυξηθεί και η κατασκευή μηχανών καθώς και η απασχόληση των εργατών στην κατασκευή μηχανών. Και οι εργάτες που χρησιμοποιούνται σ' αυτό τον βιομηχανικό κλάδο είναι ειδικευμένοι, και μάλιστα μορφωμένοι εργάτες.

Από το 1840 και δω αυτός και από πριν μισοαληθινός ισχυρισμός έχασε κάθε αληθοφάνεια, γιατί ολοένα και πιο πολύπλευρα χρησιμοποιούνταν οι μηχανές στην κατασκευή μηχανών, ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο απ' ότι χρησιμοποιούνταν στην κατασκευή κλωστής από βαμβάκι, και οι εργάτες που είναι απασχολημένοι στα εργοστάσια μηχανών μπορούσαν μπρος στις πολύ τέλειες μηχανές να παίζουν μονάχα το ρόλο πολύ ατελών μηχανών.

Μα στη θέση του άνδρα που τον εκτόπισε η μηχανή, το εργοστάσιο απασχολεί ίσως τρία παιδιά και μια γυναίκα. Και δε θα 'πρεπε ο μισθός του άνδρα να φτάνει και για τα τρία παιδιά και τη μια γυναίκα; Δεν θα 'πρεπε το κατώτατο όριο μισθού της εργασίας να επαρκεί για να διατηρήτει και να αυξάνει το γένος των εργατών; Τι αποδεικνύουν, λοιπόν, αυτά τα αγαπητά στους αστούς λόγια; Τίποτα άλλο παρά ότι τώρα καταναλώνονται τέσσερις φορές περισσότερες εργατικές ζωές για να κερδίσει μια εργατική οικογένεια όσα χρειάζεται για να ζήσει.

Ας συνοψίσουμε: Όσο περισσότερο αυξάνει το παραγωγικό κεφάλαιο τόσο περισσότερο επεκτείνεται ο καταμερισμός της εργασίας και η χρησιμοποίηση μηχανών. Όσο περισσότερο επεκτείνεται ο καταμερισμός της εργασίας και η χρησιμοποίηση μηχανών τόσο περισσότερο επεκτείνεται μέσα στους εργάτες ο συναγωνισμός, τόσο περισσότερο λιγοστεύει ο μισθός τους.

Χώρια απ' αυτό η εργατική τάξη στρατολογείται ακόμα και από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας. Μια μάζα από μικρούς βιομηχάνους και μικρούς εισοδηματίες κατρακυλούν στην εργατική τάξη, και βιάζονται κι αυτοί να σηκώσουν τα χέρια τους πλάι στα χέρια των εργατών. Έτσι γίνεται όλο και πιο πυκνό το δάσος των χεριών που σηκώνονται ψηλά και ζητούν εργασία, ενώ τα ίδια τα χέρια γίνονται όλο και πιο ισχνά.

Καρλ Μαρξ - Φρίντριχ Ενγκελς, συζητώντας με εργάτες
(Εργο του A. Venetsian, 1961)

[...]

Στο βαθμό τέλος που οι κεφαλαιοκράτες αναγκάζονται από την κίνηση που περιγράψαμε πιο πάνω να εκμεταλλεύονται σε μεγαλύτερη κλίμακα τα υπάρχοντα γιγάντια μέσα παραγωγής και να βάλουν σε κίνηση για το σκοπό αυτό όλους τους μοχλούς της πίστης, στον ίδιο βαθμό πληθαίνουν οι βιομηχανικοί σεισμοί, που στη διάρκειά τους ο εμπορικός κόσμος κρατιέται μονάχα με το ότι θυσιάζει στους θεούς του κάτω κόσμου ένα μέρος του πλούτου, των προϊόντων, κι ακόμα και των παραγωγικών δυνάμεων –με μια λέξη δυναμώνουν οι κρίσεις. Οι κρίσεις γίνονται πιο συχνές και πιο έντονες από το γεγονός και μόνο ότι στον ίδο βαθμό που αυξάνει η μάζα των προϊόντων, δηλαδή η ανάγκη για την επέκταση των αγορών, όλο και στενεύει η παγκόσμια αγορά, υπολείπονται όλο και λιγότερες νέες αγορές για εκμετάλλευση, γιατί κάθε κρίση που προηγήθηκε υπόταξε στο παγκόσμιο εμπόριο μια ως τώρα μη κατακτημένη ή από το εμπόριο επιφανειακά μονάχα εκμεταλλευόμενη αγορά. Όμως το κεφάλαιο δεν ζει μονάχα από την εργασία. Ένας κύριος που είναι ταυτόχρονα και ευγενής και βάρβαρος σέρνει μαζί του στον τάφο τα πτώματα των δούλων του, ολάκερες εκατόμβες από εργάτες, που καταποντίζονται στις κρίσεις. Βλέπουμε λοιπόν: όταν μεγαλώνει το κεφάλαιο γρήγορα, τότε μεγαλώνει ασύγκριτα πιο γρήγορα ο συναγωνισμός ανάμεσα στους εργάτες, δηλ. όσο γρηγορότερα μεγαλώνει το κεφάλαιο τόσο περισσότερο λιγοστεύουν σχετικά τα μέσα απασχόλησης, τα μέσα συντήρησης για την εργατική τάξη, και όμως η γρήγορη ανάπτυξη του κεφαλαίου αποτελεί τον πιο ευνοϊκό όρο για τη μισθωτή εργασία.

Καρλ Μαρξ 
Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο (1847)
Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2010.

ΑΝΘΡΩΠΟΙ-ΧΡΩΜΑ-ΣΙΔΕΡΟ
Ν/Ζώνη-Πέραμα 11-20/10/2013
(Φωτό Μπ.Σ.Α.)

Karl Marx

Προοδευτική παραγωγή ενός σχετικού υπερπληθυσμού ή βιομηχανικού εφεδρικού στρατού

Κεφάλαιο (1867), τομ. 1, κεφ. 23, τμ. 3

Μτφρ. Π. Μαυρομάτης, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή

Ι.

Η συσσώρευση του κεφαλαίου, που αρχικά εμφανίστηκε σαν ποσοτική του διεύρυνση, συντελείται, όπως είδαμε, μέσα σε διαρκή ποιοτική αλλαγή της σύνθεσής του, σε αδιάκοπη αύξηση του σταθερού του συστατικού σε βάρος του μεταβλητού.

Ο ειδικά κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής, η αντίστοιχή του ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης της εργασίας, η αλλαγή στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου που προκαλεί δε συμβαδίζουν μόνο με την πρόοδο της συσσώρευσης ή με την αύξηση του κοινωνικού πλούτου. Προχωρούν ασύγκριτα πιο γρήγορα, γιατί η απλή συσσώρευση ή η απόλυτη επέκταση του συνολικού κεφαλαίου συνοδεύεται από τη συγκεντροποίηση των ατομικών του στοιχείων, ενώ η τεχνική ανατροπή του πρόσθετου κεφαλαίου συνοδεύεται από την τεχνική ανατροπή του αρχικού κεφαλαίου. Έτσι με την πρόοδο της συσσώρευσης αλλάζει η σχέση του σταθερού προς το μεταβλητό μέρος του κεφαλαίου, αν αρχικά ήταν 1: 1,  γίνεται σε συνέχεια 2: 1, 3: 1, 4: 1, 5: 1, 7:1, κλπ, έτσι που, με την αύξηση του κεφαλαίου, μετατρέπεται σε εργατική δύναμη προοδευτικά αντί το 1/2 της συνολικής του αξίας μόνο το 1/3, 1/4, 1/5, 1/6 κλπ., ενώ αντίθετα μετατρέπονται σε μέσα παραγωγής τα 2/3, 3/4, 4/5, 5/6, κλπ. Επειδή λοπόν η ζήτηση εργασίας δεν καθορίζεται από το μέγεθος του συνολικού κεφαλαίου, μα από το μέγεθος του μεταβλητού συστατικού του μέρους, η ζήτηση εργασίας πέφτει προοδευτικά όταν αυξάνει το συνολικό κεφάλαιο, αντί ν' αυξάνει στην ίδια αναλογία με την αύξησή του, όπως είχαμε υποθέσει προηγούμενα. Πέφτει σχετικά με το μέγεθος του συνολικού κεφαλαίου και πέφτει με επιταχυνόμενη πρόοδο όταν αυξάνει το μέγεθος αυτό. Με την αύξηση του συνολικού κεφαλαίου αυξάνει βέβαια και το μεταβλητό του συστατικό, ή η εργατική δύναμη που ενώνεται μ' αυτό, αυξάνει όμως σε διαρκώς φθίνουσα αναλογία. Γίνονται πιο σύντομες οι ανάπαυλες, όπου η συσσώρευση δρα σαν απλή διεύρυνση της παραγωγής πάνω σε δοσμένη τεχνική βάση. Δεν απαιτείται μόνο μια επιταχυμένη κατά αυξανόμενη πρόοδο συσσώρευση του συνολικού κεφαλαίου, για ν' απορροφηθεί ένας πρόσθετος αριθμός εργατών δοσμένου μεγέθους, ή ακόμα και για ν' απασχολείται ο αριθμός των εργατών που ήδη εργάονται, παρά τη διαρκή μεταμόρφωση του παλιού κεφαλαίου. Αυτή η ίδια αυξανόμενη συσσώρευση και συγκεντροποίηση ξαναμετατρέπεται με τη σειρά της σε πηγή νέων αλλαγών της σύνθεσης του κεφαλαίου ή σε εκ νέου επιταχυμένη μείωση του μεταβλητού συστατικού του μέρους σε σύγκριση με το σταθερό. Αυτή η σχετική μείωση του μεταβλητού συστατικού μέρους του κεφαλαίου, που επιταχύνεται με την αύξηση του συνολικού κεφαλαίου και με μάλιστα με ρυθμό πιο γοργό από τη δική του αύξηση, εμφανίζεται εξάλλου αντίστροφα σαν διαρκώς πιο γρήγορη απόλυτη αύξηση του εργατικού πληθυσμού από την αύξηση του μεταβλητού κεφαλαίου ή των μέσων απασχόλησης του εργατικού πληθυσμού. Πιο σωστά, η κεφαλαιοκρατική συσσώρευση παράγει διαρκώς, και μάλιστα σε σχέση με την ένταση και την έκτασή της, ένα σχετικό, δηλ. για τις μέσες ανάγκες αξιοποίησης του κεφαλαίου, περίσσιο, επομένως περιττό ή πρόσθετο εργατικό πληθυσμό.

Εύα Μελά. Από την έκθεσή της «ΞεΡιζωμένοι», με θέμα τους εργαζόμενους στη Ναυπηγοεπισκευαστική Ζώνη Περάματος

[...]

Επομένως ο εργατικός πληθυσμός, παράγοντας ο ίδιος τη συσσώρευση του κεφαλαίου, παράγει ταυτόχρονα σε αυξανόμενη έκταση τα μέσα που τον κάνουν σχετικά υπεράριθμο. Πρόκειται για ένα νόμο κίνησης του πληθυσμού, χαρακτηριστικό για τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, όπως πραγματικά κάθε ιδιαίτερος ιστορικός τρόπος παραγωγής έχει τους δικούς του ιδιαίτερους νόμους κίνησης του πληθυσμού που έχουν ιστορική ισχύ. Ένας αφηρημένος νόμος του πληθυσμού υπάρχει μόνο για τα φυτά και τα ζώα, κι αυτό εφόσον ο άνθρωπος δεν επεμβαίνει ιστορικά.

Αν όμως ο εργατικός υπερπληθυσμός είναι αναγκαίο προϊόν της συσσώρευσης ή της ανάπτυξης του πλούτου πάνω σε κεφαλαιοκρατική βάση, αντίστροφα, ο υπερπληθυσμός αυτός γίνεται με τη σειρά του μοχλός της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης, ή κι ακόμα όρος ύπαρξης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ο εργατικός αυτός υπερπληθυσμός αποτελεί ένα διαθέσιμο βιομηχανικό εφεδρικό στρατό, που ανήκει στο κεφάλαιο τόσο απόλυτα, σαν να τον είχε φτιάξει με δικά του έξοδα. Δημιουργεί για τις εναλασσόμενες ανάγκες αξιοποίησής του το πάντα έτοιμο εκμεταλλεύσιμο ανθρώπινο υλικό, ανεξάρτητα από τα όρια της πραγματικής αύξησης του πληθυσμού. Με τη συσσώρευση και την ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης της εργασίας, που τη συνοδεύει, μεγαλώνει η απότομη επεκτατική δύναμη του κεφαλαίου, όχι μόνο επειδή μεγαλώνουν η ελαστικότητα του λειτουργούντος κεφαλαίου και ο απόλυτος πλούτος, που το κεφάλαιο αποτελεί απλώς ένα ελαστικό μέρος του, όχι μόνο επειδή η πίστη ύστερα από κάθε ιδιαίτερο κίνητρο βάζει μονομιάς στη διάθεση της παραγωγής σαν πρόσθετο κεφάλαιο ένα εξαιρετικά μεγάλο μέρος αυτού του πλούτου. Μα και οι τεχνικοί όροι του ίδιου του προτσές παραγωγής, οι μηχανές, τα μέσα μεταφοράς κλπ. κάνουν δυνατή σε πλατύτατη κλίμακα την ταχύτατη μετατροπή υπερπροϊόντος σε πρόσθετα μέσα παραγωγής. Η μάζα του κοινωνικού πλούτου,που με την πρόοδο της συσσώρευσης ξεχειλίζει και μπορεί να μετατραπεί σε πρόσθετο κεφάλαιο, τείνει ξέφρενα προς τους παλιούς κλάδους παραγωγής, που η αγορά τους ευρύνεται μονομιάς, ή προς νέους κλάδους, που έχουν μόλις εγκαινιαστεί, όπως είναι οι σιδηρόδρομοι, κλπ., που η ανάγκη τους προκύπτει από την ανάπτυξη των παλιών. Σ' όλες αυτές τις περιπτώσεις πρέπει στ' αποφασιστικά σημεία να μπορούν να ρίχνουν ξαφνικά και χωρίς περιορισμό της παραγωγής σε άλλες σφαίρες μεγάλες μάζες ανθρώπων. Ο υπερπληθυσμός προσφέρει αυτές τις μάζες. Η χαρακτηριστική πορεία ζωής της σύγχρονης βιομηχανίας, που έχει τη μορφή ενός διακοπτόμενου από μικρότερες διακυμάνσεις δεκάχρονου κύκλου περιόδων μέσης ζωογόνησης, παραγωγής με μεγάλη ένταση, κρίσης και στασιμότητας, στηρίζεται στο διαρκή σχηματισμό του βιομηχανικού στρατού ή του υπερπληθυσμού, στη μεγαλύτερη ή μικρότερη απορρόφησή του και στο μεγαλύτερο ή μικρότερο ξανασχηματισμό του. Με τη σειρά τους οι εναλλαγές του βιομηχανικού κύκλου αυξάνουν το υπερπληθυσμό και γίνονται ένας από τους πιο δραστικούς παράγοντες αναπαραγωγής του.

Max Ginsburg "Άνεργοι Στην Ουρά", Λάδι σε καμβά (40" x 80"), 2013

ΙΙ.

Αυτή η ιδιόμορφη πορεία της σύγρονης βιομηχανίας, που δεν την συναντούμε σε καμιά προηγούμενη εποχή της ανθρωπότητας, δεν ήταν δυνατό να παρουσιαστεί ούτε και στην παιδική περίοδο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η σύνθεση του κεφαλαίου μεταβαλλόταν μόνο με πολύ αργό ρυθμό. Επομένως, στη συσσώρευσή του αντιστοιχούσε συνολικά μια αναλογική αύξηση της ζήτησης εργασίας.  [...] Η απότομη και σπασμωδική διαστολή της κλίμακας της παραγωγής είναι η προϋπόθεση της απότομής της συστολής· η δεύτερη με τη σειρά της προκαλεί την πρώτη, η πρώτη όμως είναι αδύνατη χωρίς διαθέσιμο ανθρώπινο υλικό, χωρίς αύξηση του πληθυσμού των εργατών, ανεξάτητη από την απόλυτη αύξηση του πληθυσμού. Η αύξηση αυτή δημιουργιέται από το απλό προτσές, που "ελευθερώνει" διαρκώς ένα μέρος των εργατών με μέθοδες που μειώνουν τον αριθμό των απασχολούμενων εργατών σε σχέση με την αυξανόμενη παραγωγή. Επομένως, η όλη μορφή κίνησης της σύγχρονης βιομηχανίας προκύπτει από τη διαρκή μετατροπή ενός μέρους του εργατικού πληθυσμού σε μη απασχολούμενα ή μισοαπασχολούμενα χέρια. 

Η επιπολαιότητα της πολιτικής οικονομίας φανερώνεται ανάμεσα στ' άλλα και στο ότι θεωρεί αίτιο των εναλασσόμενων περιόδων του βιομηχανικού κύκλου τη διαστολή και τη συστολή της πίστης, δηλαδή ένα απλό σύμπτωμά τους. Απαράλλαχτα όπως τα ουράνια σώματα επαναλαβαίνουν πάντα μια καθορισμένη κίνηση που τους έχει δοθεί, έτσι και η κοινωνική παραγωγή επαναλαβαίνει την κίνηση της εναλασσόμενης διαστολής και συστολής όταν πια ριχτεί στην κίνηση αυτή. Τ' αποτελέσματα γίνονται με τη σειρά τους αίτια και οι εναλασσόμενες φάσεις του όλου προτσές που αναπαράγει διαρκώς τους δικούς του όρους, αποχτούν τη μορφή της περιοδικότητας. Όταν έχει πια εδραιωθεί η μορφή αυτή της περιοδικότητας, ακόμα και η πολιτική οικονομία αντιλαμβάνεται σαν όρο ζωής της σύγχρονης βιομηχανίας τη δημιουργία ενός σχετικού περίσσιου πληθυσμού, δηλ. σχετικού σε σχέση με τη μέση ανάγκη αξιοποίησης του κεφαλαίου.

Ben Shahn, 'Ανεργοι, 1938

[...]

Ακόμα και ο Μάλθους θεωρεί αναγκαίο για τη σύγχρονη βιομηχανία τον υπερπληθυσμό, που με τη στενοκεφαλιά του τον αποδίδει στην απόλυτη αύξηση του εργατικού πληθυσμού και όχι στο γεγονός ότι ο εργατικός πληθυσμός γίνεται σχετικά υπεράριθμος. Ο Μάλθους λέει: "Συνετές συνήθειες σχετικά με το γάμο θα απόβαιναν επιζήμιες για μια χώρα που εξαρτιέται κυρίως από τη μανιφακτούρα και το εμπόριο, αν η εργατική της τάξη τις ασκούσε πέρα από ένα ορισμένο σημείο...Σύμφωνα με τη φύση του πληθυσμού μια αύξηση των εργατών, που προκαλείται από έκτακτη ζήτηση, δεν μπορεί να προσφερθεί στην αγορά αν δεν περάσουν 16 ως 18 χρόνια, ενώ η μετατροπή εισοδήματος σε κεφάλαιο με την αποταμίευση μπορεί να συντελεστεί πολύ πιο γρήγορα. Μια χώρα είναι πάντα εκτεθειμένη στον κίνδυνο το κοντύλι της εργασίας ν' αυξάνει γρηγορότερα από τον πληθυσμό." Και αφού η πολιτική οικονομία ανακήρυξε έτσι τη διαρκή δημιουργία ενός σχετικού εργατικού υπερπληθυσμού αναγκαίο όρο της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης, βάζει–παίρνοντας μάλιστα ανάλογη ύψη γεροντοκόρης– στο στόμα του beau idéal [ιδανικού] του κεφαλαιοκράτη τα παρακάτω λόγια, που τ' απευθύνει στους "υπεράριθμους" που πετάχτηκαν στους πέντε δρόμους από το πρόσθετο κεφάλαιο που οι ίδιοι δημιούργησαν: "Εμείς οι εργοστασιάρχες κάνουμε για σας ό,τι περνάει από το χέρι μας, αυξάνοντας το κεφάλαιο απ' το οποίο πρέπει να ζήσετε· και σεις οφείλετε να κάνετε ό,τι περνάει από το δικό σας χέρι, προσαρμόζοντας τον αριθμό σας στα μέσα ύπαρξης."

Στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή δεν αρκεί καθόλου η ποσότητα της διαθέσιμης εργατικής δύναμης που προσφέρει η σχετική αύξηση του πληθυσμού. Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή για να κινείται ελεύθερα χρειάζεται έναν εφεδρικό βιομηχανικό στρατό ανεξάρτητο από τα φυσικά αυτά όρια.

Ως τώρα υποθέσαμε πως στην αύξηση ή τη μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου αντιστοιχεί επακριβώς η ίδια αύξηση ή μείωση του αριθμού των απασχολούμενων εργατών.

Ωστόσο, κι όταν μένει ίδιος ή ακόμα κι όταν πέφτει ο αριθμός των εργατών που εξουσιάζει το μεταβλητό κεφάλαιο, το κεφάλαιο αυτό αυξάνει, όταν ο ατομικός εργάτης παρέχει περισσότερη εργασία και επομένως αυξάνει ο μισθός του, παρά το γεγονός ότι η τιμή της εργασίας μένει αμετάβλητη ή και πέφτει ακόμα, πέφτει όμως με αργότερο ρυθμό απ' ό,τι αυξάνει η παρεχόμενη μάζα εργασίας. Στην περίπτωση αυτή η αύξηση του μεταβλητού κεφαλαίου γίνεται δείκτης περισσότερης εργασίας, όχι όμως και περισσότερων απασχολούμενων εργατών. Κάθε κεφαλαιοκράτης έχει απόλυτο συμφέρον να στίβει μιαν ορισμένη ποσότητα εργασίας από ένα μικρότερο παρά από ένα μεγαλύτερο αριθμό εργατών, και αν ακόμα ο μεγαλύτερος αυτός αριθμός στοιχείζει το ίδιο φτηνά ή ακόμα και φτηνότερα. Στη δεύτερη περίπτωση τα έξοδα σε σταθερό κεφάλαιο αυξάνουν στην ίδια αναλογία με τη μάζα της κινητοποιημένης εργασίας, στην πρώτη αυξάνουν πολύ πιο αργά. Όσο μεγαλύτερη είναι η κλίμακα της παραγωγής, τόσο πιο αποφασιστική σημασία αποχτάει αυτό το κίνητρο. Η βαρύτητά του αυξάνει ταυτόχρονα με τη συσσώρευση του κεφαλαίου.

Από Lenin Reloaded: Για την ανεργία, Εφεδρικός στρατός Ι, ΙΙ