Γυναίκες: Η πολύμορφη δράση τους από την Αντίσταση στο Δεκέμβρη του 1944

Γράμμος, 1949. Η Αντάρτισσα [Μένη Παπαηλιού-"Θύελλα"(;)] του Σπύρου Μελετζή

 

ΓΥΝΑΙΚΕΣ – ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΔΕΚΕΜΒΡΗ

Φιλιώ Τόλια

(Υποψήφια διδάκτορας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου)

__________________

Από το πρόσφατο βιβλίο

«Δεκέμβρης του '44. Κρίσιμη ταξική σύγκρουση»

Άρθρα και ντοκουμέντα

(Για όποιον αναζητεί την ιστορική αλήθεια)
 *

Διαδικτυακή μεταφορά, επισημάνσεις κειμένου, επιλογή φωτό: 
Μποτίλια Στον Άνεμο

 ___________________________________________________________

«...Αν δεν συντρέχουν λόγοι εξαιρετικοί για την μετονομασία μιας οδού με το όνομα της Ελληνίδας ηρωίδας της Εθνικής αντίστασης, ποιοι εξαι­ρετικοί λόγοι συντρέχουν για να φέρει η πλατεία το όνομα της Βικτωρίας της Αγγλίας, μήπως για να θυμόμαστε πως μετά τη Γερμανοφασιστική κατοχή δοκιμάσαμε τα τανκς και τα αεροπλάνα του Σκόμπυ;...»¹

Σε δυο από τις πιο γνωστές φωτογραφίες της απαρχής των γεγονότων του Δεκέμβρη απεικονίζονται γυναικείες μορφές.

Από τη δολοφονική επίθεση της 3ης Δεκέμβρη 1944

     Η πρώτη τραβήχτηκε στις 3 Δεκέμβρη 1944. Το μοιραίο εκείνο πρωινό η πλατεία του Συντάγματος κατακλύστηκε από πλήθος διαδηλωτών. Η διαδήλωση χτυπήθηκε με τα όπλα, ο συνολικός απολογισμός ήταν πάνω από διακόσιοι νεκροί και τραυματίες.² Στο μαύρο καμβά οργισμένα πλήθη συγκεντρώνονται γύρω από τα πρώτα θύματα. Ανάμεσα στα θύματα και μία γυναίκα.

     Η δεύτερη φωτογραφία τραβήχτηκε στο Σύνταγμα την επαύριον, στις 4 του Δεκέμβρη, στο συγκλονιστικό συλλαλητήριο της γενικής απεργίας και κηδείας των θυμάτων της προηγούμενης μέρας. Το σκηνικό με εκατοντάδες θύματα επαναλαμβάνεται. Ο φακός σταματά στις γυναίκες που κρατούν πανό «ποτισμένο» από το αίμα των πρώτων νεκρών που έγραφε: «όταν ο λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας διαλέγει ή τις αλυσίδες ή τα όπλα».³

4 Δεκέμβρη 1944: Η κηδεία των θυμάτων της προηγούμενης μέρας

     Οι γυναίκες προτάσσονται από το φωτογράφο, όχι τυχαία, καθώς πολλοί από τους διαδηλωτές ήταν νέοι και γυναίκες. Η μαζική συμμετοχή των γυναικών ανησυχεί τους Άγγλους που από εκείνες τις μέρες και καθ' όλη τη διάρκεια των γεγονότων του Δεκέμβρη προβάλλουν ισχυρισμούς για εσκεμμένη ενέργεια του ΕΛΑΣ, η οποία αποσκοπούσε να προτάξει τους αμάχους, ώστε να καταστήσει πολιτικά επιζήμια την καταστολή της διαδήλωσης. Μάλιστα στις 3 Δεκέμβρη του 1944 ο Τσόρτσιλ ετοιμάζει τηλεγράφημα, που τελικά στάλθηκε στις 5 Δεκέμβρη, προς το στρατηγό Σκόμπι με κοινοποίηση προς τον Ουίλσον που αναφέρει:

«...Μπορείτε να εφαρμόσετε ό,τι μέτρα θέλετε για τον αυστηρό έλεγχο των δρόμων ή για την σύλληψη οποιουδήποτε αριθμού ταραξιών. Ο ΕΛΑΣ, φυσικά, θα προσπαθήσει να βάλλει γυναίκες και παιδιά σαν εμπροσθοφυλακή, εκεί όπου πιθανό να ριχτεί πυρ... ».⁴

Στο ίδιο πνεύμα η ημερήσια πρωινή εφημερίδα Ελλάς εκείνες τις μέρες έγραφε:

«... Είναι πολύ γνωστή στον ελληνικό λαό η τακτική του Κομμουνιστικού Κόμματος. Τοποθετούν στις πρώτες γραμμές γυναικόπαιδα. Πίσω από τα αθώα αυτά ανθρώπινα προχώματα τα μαχητικά στελέχη που επιτίθενται και πυροβολούν κατά των αστυνομικών...»⁵

Είναι προφανές πως αυτό που προβλημάτιζε τους εκπροσώπους του βρετανικού ιμπεριαλισμού και του συνόλου του αστικού πολιτικού φάσματος ήταν η εκδήλωση ενός μεγάλου εργατικού-λαϊκού κινήματος, στο οποίο συμμετείχαν άνθρωποι των δύο φύλων, κάθε εθνικής καταγωγής και όλων των ηλικιών. Όπως ομολόγησε ένα χρόνο αργότερα, ο Θεμ. Τσάτσος, «επιστρατεύοντας» ένα χλευασμό που αδυνατούσε να κρύψει την ταραχή του για τη διαμορφωμένη κατάσταση:

«Μια μεγάλη κομμουνιστική διαδήλωση με αρμένηδες και με τσιγγάνους, με γέρους και με παιδιά, μα και με άφθονες "ομάδες προστασίας", ξεχύνεται στους δρόμους. Αν ο Γ. Παπανδρέου έπεφτε, καμμία Κυβέρνησις δε θα συγκρατούσε την κατάστασι. Το φάσμα της οχλοκρατίας έτρεχε μέσα στους δρόμους της Αθήνας.»⁶

Με το παράσημο «Γράμμος» στο πέτο και στην «καρφίτσα» χαραγμένο: ΔΝΕ-Δημοκρατική Νεολαία Ελλάδας
(Από το αρχείο του οπερατέρ του ΔΣΕ Αποστόλη Μουσούρη)

Ιστορική διαμόρφωση του κινήματος για τα δικαιώματα των εργαζόμενων γυναικών και η συμβολή του ΚΚΕ

Από τα παραπάνω προκύπτει το εξής ερώτημα: Πώς φτάσαμε σε αυτή τη μαζική πολιτική στράτευση των γυναικών;

Η απάντηση του δοσμένου ερωτήματος προϋποθέτει την κατανόηση της ιστορικής πορείας του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος στη χώρα μας. Επίσης η όποια πιθανή απάντηση θα είναι άστοχη αν δε συνυπολογίζει
α) την ιδιαίτερη θέση των γυναικών στην παραγωγή, αλλά και στην αναπαραγωγή της άμεσης ζωής,
β) το φαινόμενο της γυναικείας ανισοτιμίας με ιστορία χιλιάδων χρόνων που πηγάζει από τις ταξικές σχέσεις εκμετάλλευσης και είναι σύμφυτο με όλες τις εκμεταλλευτικές κοινωνίες,
γ) τη διαμορφωμένη θέση των γυναικών στην ιστορία που καθορίστηκε από το σύμπλεγμα οικονομικών, πολιτικών, πολιτιστικών ανισοτιμιών και διακρίσεων,
δ) τις βαθιά ριζωμένες στη συνείδηση αναχρονιστικές αντίλήψεις για τη θέση και το ρόλο της γυναίκας.

Η σύλληψη αυτής της πραγματικότητας ενέχει και την απάντηση στο γιατί η μελέτη της συμπεριφοράς των γυναικών σε κρίσιμες ιστορικές στιγμές, όχι απλώς ως πρόσωπα που βιώνουν κάθε τραγωδία του πολέμου αλλά συνδημιουργούν την Ιστορία, εμπεριέχει στην αρχή αρκετή δυσπιστία και στη συνέχεια απέραντο θαυμασμό, τέτοιο, που καθιστά δύσκολη την καταγραφή, χωρίς το συναισθηματισμό του μελετητή και τη μυθοποίηση των πράξεών τους.

"Ανταπόκριση απ' το μέτωπο"
(Από το αρχείο του οπερατέρ του ΔΣΕ Αποστόλη Μουσούρη)

Για να επικεντρωθούμε στη μελέτη της πολιτικής δραστηριοποίησης των γυναικών είναι απαραίτητο αυτή να τοποθετηθεί στο ιστορικό πλαίσιο της εξεταζόμενης εποχής.

     Η δική μας αφετηρία στις παραμονές της Κατοχής βρίσκει το μεγαλύτερο μέρος των γυναικών στο περιθώριο. Η πλειοψηφία των γυναικών ζει στην ύπαιθρο και ασχολείται με αγροτικές δουλειές. Στις πόλεις η ένταξη των γυναικών στην παραγωγική διαδικασία οδηγεί στην εμφάνιση τάσεων ριζοσπαστικοποίησής τους, κυρίως στη δεύτερη δεκαετία του Μεσοπολέμου, με αποτέλεσμα ένας μικρός αρχικά αριθμός γυναικών να αμφισβητεί το κυρίαρχο πλαίσιο της εποχής. Σε αυτό συνέβαλε και η ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (ΣΕΚΕ), το οποίο προέταξε αιτήματα χειραφέτησης των εργαζόμενων γυναικών και πρωτοστάτησε στη συνδικαλιστική και πολιτική τους οργάνωση.⁷ Οι αγωνιζόμενες γυναίκες ήταν ακόμα λίγες, στην πραγματικότητα μια ισχνή μειοψηφία, αλλά το όραμα μιας κοινωνίας χωρίς εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους, μιας κοινωνίας όπου και οι ίδιες θα είναι ισότιμες εταί­ροι των αντρών τις συνέπαιρνε.
 
     Τα οικονομικά επιτεύγματα της ΕΣΣΔ και ο αναβαθμισμένος ρόλος της γυναίκας στη σοσιαλιστική κοινωνία αύξησε τη γοητεία που ασκού­σε η κομμουνιστική ιδεολογία, αντικρούοντας τα χυδαία αντικομμουνιστικά επιχειρήματα της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας για το μέλλον που επιφύλασσαν στις γυναίκες οι κομμουνιστές, στην περίπτωση που καταλάμβαναν την εξουσία.

Αντικειμενικά όμως φορείς των νέων αυτών ιδεών και γνώστες των επιτευγμάτων της σοσιαλιστικής οικοδόμησης γινόταν ένα πολύ μικρό ποσοστό του γυναικείου πληθυσμού κυρίως στους κόλπους της διανόη­σης και των εξαιρετικά λίγων συνδικαλισμένων εργατριών.

Επίσης, με δεδομένη την περιορισμένη προλεταριοποίηση, καθώς στα αστικά κέντρα οι γυναίκες μόλις είχαν αρχίσει να εργάζονται στα υφαντουργεία, στα καπνεργοστάσια, ως ζαχαροπλάστριες, ραφτεργάτριες, κορδελιάστρες, πουκαμισούδες, οικοδιδασκάλισσες, νοσοκόμες, υπηρέτριες, δουλεύοντας ατελείωτες ώρες για μεροκάματο τιποτένιο, η ριζοσπαστικοποίησή τους εξακολουθούσε να έχει πολύ βραδύ ρυθμό και να υστερεί συγκριτικά με αυτή των αντρών. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι γυναίκες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, παρέμειναν αποκλεισμένες από την κοινωνική παραγωγική εργασία και περιορισμένες στην οικιακή εργασία, ζώντας ζωή χωρίς δικαιώματα, μια ζωή αδιάκοπου μόχθου, ζωή «κρυφή» στο σπίτι με την απόλυτη κυριαρχία των συζύγων, στη σκιά του πατέρα, του αδελφού,⁸ με πολύ μεγάλο ποσοστό του γυναικείου αναλφαβητισμού που έφτανε σχεδόν στο 1/3.⁹

 «Η αντάρτισσα Αννέτα» του Σπύρου Μελετζή

Κατοχή

«Στους δρόμους, στους δρόμους μανάδες γυναίκες

πίκρες αδελφούλες με μαύρα μαντήλια

ποτάμι η οργή τους, θολό, φουσκωμένο

κατάρα! Δονεί τ' άχρωμα τους τα χείλια».¹⁰

Με την τριπλή φασιστική εισβολή το ΚΚΕ αναλαμβάνει την πρωτοβουλία ενός οργανωτικού κομματικού άλματος ειδικά όσον αφορά στις γυναίκες.

Στα χρόνια που ακολουθούν οι γυναίκες αρχίζουν να αμφισβητούν το πεπρωμένο τους σε ένα πολεμικό πλαίσιο που οξύνει όλες τις αντιθέσεις. Ωθούμενες από τις αντικειμενικές συνθήκες, τα αξεπέραστα καθημερινά προβλήματα, την ογκούμενη αγανάκτηση, την πείνα και τα αμέτρητα δεινά, ξεπερνούν τα εμπόδια και βοηθούμενες από το κόμμα της εργατικής τάξης ανταποκρίνονται στο κάλεσμα για τον απελευθερωτικό αγώνα.

Θεωρώντας πως δεν μπορεί να αναπτυχθεί απελευθερωτικό κίνημα χωρίς τη μαζική συμμετοχή των γυναικών το ΚΚΕ αναπτύσσει ιδιαίτερη δουλειά στις γυναίκες καταφέρνοντας να εξουδετερώσει το διαχωρισμό του αγώνα σε γυναικείο και αντρικό.¹¹ Ο αγώνας αντρών και γυναικών γίνεται ενιαίος. Και όπως οι άντρες, οι γυναίκες συνδέονται με ένδοξες ημερομηνίες και γεγονότα.

Όλες οι οργανωτικές αποφάσεις που έχουν σχέση με τις γυναίκες, η εξειδίκευση της γενικής πολιτικής του ΚΚΕ στις γυναίκες, τα ειδικά μέτρα, όπως η συγκρότηση γυναικείων οργανώσεων και τμημάτων, η έκδοση ειδικών εφημερίδων, η διοργάνωση εκδηλώσεων είχαν μία και μοναδική επιδίωξη: να διαφωτίσουν, να οργανώσουν, να τις τραβήξουν στη δράση, να διευρύνουν και να σταθεροποιήσουν τη συμμετοχή τους στον απελευθερωτικό αγώνα.¹² Μέσα από αυτές τις διεργασίες οι γυναίκες σταδιακά συνειδητοποιούσαν πως είχαν τα ίδια καθήκοντα, υποχρεώσεις και δικαιώματα στη ζωή μαζί με τον άντρα, αποκτούσαν αυτοσυνείδηση και μαζί με αυτή συνείδηση της ταξικής τους υπόστασης.

Στην Αθήνα στη ροή των κατοχικών γεγονότων και καταστάσεων η γυναικεία παρουσία απλώνεται. Βρίσκουμε τη γυναίκα με το όπλο στο χέρι, στην Εθνική Πολιτοφυλακή, στη διαδήλωση να καλύπτει τα τανκς, να στέκεται όρθια στα εκτελεστικά αποσπάσματα, να υφαίνει, να πλένει μέρα νύχτα για τους αντάρτες, να μεταφέρει τον παράνομο Τύπο, να κρύβει αγωνιστές, να περιθάλπει πληγές τραυματιών, ως σύνδεσμος να μεταφέ­ρει πληροφορίες, να φροντίζει για το καθημερινό συσσίτιο, να παραδίδει μαθήματα, τη συναντάμε στις απεργίες, στα σαμποτάζ με το εργατικό ΕΑΜ, με τα θρυλικά χωνιά να ξεσηκώνει το λαό της Αθήνας.

Στον απελευθερωτικό αγώνα πλειοψηφούν οι γυναίκες της εργατικής τάξης και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων. Παρά το γεγονός ότι το ζήτημα της χειραφέτησης αφορούσε και τις γυναίκες της αστικής τάξης, τα παραδείγματα συμμετοχής τους στην αντίσταση είναι μεμονωμένα. Η πλειονότητα αυτών των γυναικών ακολούθησε την τάξη τους που είτε συνερ­γάστηκε με τα στρατεύματα κατοχής είτε έμεινε άπραγη, περιμένοντας τη στιγμή μιας νέας νομής της αστικής εξουσίας.

Από την άλλη πλευρά, οι γυναίκες των λαϊκών στρωμάτων πλήρωναν τη συνειδητή τους δράση με φυλακίσεις, εξορίες, αλλά και με την ίδια τους τη ζωή. Στη μάχη ενάντια στη χιτλερική επιστράτευση, που άρχισε με τη συντονισμένη απεργία και διαδήλωση στις 24 του Φλεβάρη όταν οι εργατοϋπάλληλοι σταμάτησαν την εργασία τους και εκατοντάδες χιλιάδες λαού κατέβηκαν στο κέντρο της Αθήνας, η ΕΠΟΝίτισσα Νίκη (πριν μία μέρα είχε ιδρυθεί η ΕΠΟΝ) ήταν η πρώτη ομιλήτρια, γεγονός που υποδεικνύει και τη βαρύτητα που απέδιδε η ΕΠΟΝ στην οργάνωση των νέ­ων γυναικών.

Ο ΡΙΖΟΣ της 23 του Ιούλη 1943

Στο μεγάλο συλλαλητήριο της Αθήνας στις 22 Ιούλη 1943 ενάντια στην κάθοδο των Βουλγάρων στη Μακεδονία μια 17χρονη ξανθιά κοπέλα με τη σημαία στάθηκε μπροστά στα γερμανικά τανκς. Ήταν η ΕΠΟΝίτισσα Παναγιώτα Σταθοπούλου. Το τανκ πέρασε πάνω της, παρασύροντας μα­ζί και άλλους νέους, δευτερόλεπτα αργότερα μια άλλη ΕΠΟΝίτισσα, η Κούλα Λίλη, φοιτήτρια της Γαλλικής Φιλολογίας, σκαρφάλωσε στο «σι­δερένιο Θεριό» κι άρχισε με το παπούτσι της να χτυπάει το δολοφόνο ώσπου μια ριπή τη θέρισε. Στην οδό Αμερικής η 23χρονη Όλγα Μπακόλα¹³ ανέβηκε στο τανκ προσπαθώντας να πάρει το όπλο του Γερμανού. Τραυματίζεται με καταιγισμό από σφαίρες και καταλήγει μετά από πέντε μέρες. Σ’ αυτή τη διαδήλωση έπεσαν νεκροί και πολλοί άλλοι νέοι όπως η φοιτήτρια Αντωνιάδου.

Όσο περισσότερο διαφαίνεται η ήττα του φασιστικού άξονα τόσο εντείνονται οι διωγμοί των Γερμανών Ναζί και των συνεργατών τους και τόσο περισσότερες γυναίκες διακρίνονται ως μάρτυρες της ΕΑΜικής Αντίστα­σης. Το Φλεβάρη του 1944 η Ειδική Ασφάλεια εισέβαλε στο Εθνικό Θέα­τρο της Αθήνας και συνέλαβε είκοσι υπαλλήλους-γυναίκες μέλη του ΕΑΜ. Οι γυναίκες στην αρχή οδηγήθηκαν στις φυλακές Χατζηκώστα και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στο Χαϊδάρι. Αργότερα οι δεκαέξι από αυτές στάλθηκαν στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης κρατούμενων.¹⁴

Οι δυνάμεις κατοχής κλιμάκωναν τις επιθέσεις τους με τα μπλόκα και τις εκτελέσεις χωρίς να εξαιρείται και ο γυναικείος πληθυσμός. Νεκρές από την επίθεση στην Κοκκινιά στις 6-9 Μάρτη 1944 ήταν οι Αντωνιάδου Βικτώρια μέλος του ΕΑΜ, Γιακαλή Νίκη εργαζομένη στα υφαντουργεία, Καπουουσόγλου Βασιλεία τραπεζική υπάλληλος, στέλεχος του ΚΚΕ και της ΕΠΟΝ.¹⁵ Στις 3 Μάη 1944 πέντε γυναίκες κρατούμενες στις φυλακές Χατζηκώστα για την αντιστασιακή τους δράση στήθηκαν στο απόσπασμα στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Υπήρξαν οι πρώτες εκτελεσμένες γυναίκες στο σκοπευτήριο. Ηταν η Χατζηδάκη Φρόσω, Χατζηδάκη Μαρία (κόρη της Φρόσως), Ντερή Στέλλα, Ανυσίου Ασπασία, Χωραφά Φίφη.¹⁶

Τις καυτές μέρες του Ιούλη του 1944 μία γυναίκα 32 χρονών, στέλε­χος της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ, έπεφτε στα χέρια των κατακτητών στην οδό Αχαρνών. Βασανίζεται στο ξενοδοχείο «Κρυστάλ» από την ομάδα Παρθενίου-Λάμπου που σκόπευε να αποσπάσει πληροφορίες για το μηχανισμό εκτύπωσης και διανομής αντιστασιακού Τύπου. Στο μαρτύριο της που κράτησε ένα μερόνυχτο είπε μόνο δύο φράσεις: «Εί­μαι Ελληνίδα, Υπηρετώ την Ελλάδα.» Ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου.¹⁷

Εξίσου καθοριστικές ήταν οι υπηρεσίες που προσέφεραν οι γυναίκες στον αγώνα μέσω των ειδικών αποστολών. Στο μηχανισμό του ΚΣ της ΕΠΟΝ ήταν η φτερωτή Ελευθερία (το πραγματικό όνομα Νίτσα) που έφερνε τα νέα από τα εργοστάσια, η ίδια δούλευε στο εργοστάσιο του Λαναρά ως υφαντουργίνα.¹⁸

Ο Χαρίαλος Φλωράκης και η Αλέκα Παπαρήγα σε επίσημη πρεμιέρα της Αλέκας Παΐζη (9/1/1996)

    Μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ βρήκαν έκφραση και οι γυναίκες της διανόησης και των τεχνών καθώς στρατεύτηκαν στην υπόθεση του αντιφασιστικού αγώνα πρώτα ως άνθρωποι με τη φυσική τους παρουσία και στη συνέχεια μέσα από το έργο τους με τη βαθύτερη διανοητική και καλλιτεχνική οπτική τους.

    Η Ρόζα Ιμβριώτη βρίσκεται στους πρωτεργάτες της ίδρυσης της ΕΠΟΝ και αναλαμβάνει να παραδίδει μαθήματα σοσιαλισμού και αγωνιστικό­τητας στους νεαρούς ΕΠΟΝίτες. Στην πρώτη συντακτική επιτροπή της Νέας Γενιάς, του περιοδικού της ΕΠΟΝ, μετείχαν οι Ηλέκτρα Αποστόλου, Μαρία Σβώλου, Ρόζα Ιμβριώτη.¹⁹ Σε μία από τις σημαντικές και αγα­πητές εφημερίδες εκείνης της περιόδου, την εφημερίδα Σοβιετικά Νέα, η συντακτική επιτροπή συμπεριλάμβανε γυναικεία ομάδα με τις Μέλπω Αξιώτη, Διδώ Σωτηρίου, Λιούντα Μάντακα, Έλλη Παππά.²⁰

Ανάμεσα στις γυναίκες του θεάτρου διακρίνουμε τη Μαρίκα Κοτοπούλη, την Αλέκα Παΐζη, τη Μαλένα Ανουσάκη, την Ντιριντάουα (καλλιτεχνικό όνομα της Καίτης Οικονόμου), την Ολυμπία Παπαδούκα.

Η Ευγενία Μπαστουνοπούλου (Λαμπρινού), η Βάσω Ξηρού στάλθηκαν στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, η Μαρία Χατζοπούλου (Μανταλένα), Βάσω Αργυριάδη-Σταυροπούλου, Σοφία Μαυρίδη εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς. ²¹

Η πολύμορφη αντιστασιακή δράση οδηγεί εκατοντάδες γυναίκες στα κρατητήρια. Στο Εμπειρίκιο συναντάμε:

«Γυναίκες, γυναίκες παντού. Στις σκάλες, στους διαδρόμους, με γραφι­κή στολή νησιώτισσες, παχουλές όλων των ηλικιών. Ήταν Σαμιώτισσες, Κρητικές και Μυτιληνιές. Τις είχαν πιάσει επειδή έκρυβαν Εγγλέζους. Ήταν εκεί η Βασιλεία Παπαρήγα με τα πανέξυττνα μάτια της παλιάς Κομμουνίστριας εργάτρια στα καπνά και εξόριστη στην Κίμωλο επί Μεταξά, Ελένη Ρουσάκη-Κουλαμπά.., Η Κική Κανελέα, η Ασπασία Παπαθανασίου κορι­τσάκι σχεδόν,... η αγαπημένη Δανάη (ήταν γερμανοκρατούμενη) και η φω­νή της η τρυφερή μάς απάλαινε. Τραγουδούσε με τις ώρες...

Ο απόηχος από τα γεγονότα του έξω κόσμου ερχόταν σε εμάς με τις και­νούργιες κρατούμενες και όσο ο αγώνας φούντωνε τόσο γέμιζαν οι φυλακές,...»  ²²

Από νωρίς εντάχθηκε στο ΚΚΕ και αγαπημένη της ενασχόληση ήταν ο... τηλεβόας. Η απελευθέρωση την βρήκε με το βαθμό του «ταγματάρχη».

     Η γεωγραφική προέλευση των κρατούμενων καταδεικνύει ότι ακόμα και στην καθυστερημένη ύπαιθρο εμφανίζονται σημάδια κοινωνικής απογείωσης της γυναίκας. Στην Εισήγηση του Γραμματέα του Θεσσαλικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ στην Α Συνδιάσκεψη πε­ριοχής Θεσσαλίας του ΚΚΕ, που πραγματοποιήθηκε στις 5 του Μάη 1944, αναφερόταν πως σε κανέναν τομέα της ζωής δε γίνεται πιο αισθητή η κοσμογονική μεταβολή που βλέπουμε στη Θεσσαλία, όσο στη θέση της γυναίκας. Η συμμετοχή τους είναι «...πιο ενεργητική, πιο αυτόβουλη, πιο ανεξάρτητη από τους άντρες».²³ Η εισήγηση αναλύει και το μετρήσιμο στοιχείο αυτής της μεταβολής:

«Το Θ.Γ. πρόσεξε πολύ τον τομέα της γυναικείας δουλειάς. Κατόρθωσε να μπάσει στο Κόμμα και ης μαζικές οργανώσεις την αντίληψη, ότι χωρίς την ενεργό συμμετοχή της γυναίκας είναι αδύνατη μια ολόπλευρη και στερεά ανά­πτυξη του κινήματος. Έτσι έχουμε μερικά σοβαρά αποτελέσματα στην ανά­πτυξη του πλατειού γυναικείου κινήματος. 35% απ'όλους τους οργανωμέ­νους της Θεσσαλίας είναι γυναίκες. Στο ΕΑΜ 28%, στην ΕΠΟΝ 43%, στα Αετόπουλα 40%, στον Εφεδρικό ΕΛΑΣ 10% και στην Εθνική Αλληλεγγύη οι γυναίκες έχουν την πλειοψηφία με 52%. Στις γραμμές του Κ.Κ. 30% από τα μέλη μας είναι συντρόφισσες. Στην περιφέρεια Τυρνάβου 44% και Ελασσώνας 37%. Δεν πρόκειται μόνο για αριθμηπκή υπεροχή. Οι γυναίκες της Θεσ­σαλίας έπαιξαν ένα υπέροχο ρόλο σε όλους τους τομείς του κινήματος...».²⁴ 

     Ενώ τον Απρίλη του 1945, αμέσως μετά την απελευθέρωση και τα γε­γονότα του Δεκέμβρη, η εισήγηση στην 11η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ αναφέρει: 

«Το ποσοστό των γυναικών, μελών του ΚΚΕ είναι 20% και σε ωρισμένες περιοχές 37%, γεγονός αξιοσημείωτο στην οργανωτική πορεία του ΚΚΕ.».²⁵

Τα αποτελέσματα της δραστηριότητας του ΚΚΕ στις γυναίκες ήταν ακόμα πιο εντυπωσιακά σε ΕΑΜικές μαζικές οργανώσεις. Στο σύνολο τριών εκατομμυρίων μελών της Εθνικής Αλληλεγγύης το ένα εκατομμύριο επτακόσιες σαράντα χιλιάδες ήταν γυναίκες. Από τις εξακόσιες χιλιά­δες της ΕΠΟΝ, τα μισά μέλη ήταν κορίτσια.²⁶

Το σύνολο των προαναφερόμενων ποσοστών είναι ιδιαίτερα σημαντικό αν λάβουμε υπόψη μας:
α) τη σχεδόν παντελή απουσία των γυναι­κών από κάθε πολιτική δραστηριότητα ως τότε,
β) το μηδαμινό ρόλο που διαδραμάτιζαν οι γυναίκες στα αστικά πολιτικά κόμματα,
γ) το γεγονός ότι ανάμεσα στα μέλη του ΚΚΕ και του ΕΑΜ πλειοψηφούσε το αγροτι­κό στοιχείο (όπως εξάλλου και στον πληθυσμό της χώρας) και
δ) τη θέση της γυναίκας στο πλαίσιο της αγροτικής οικονομίας και κοινωνίας.

    Το επιστέγασμα της μαζικής απελευθερωτικής δράσης των γυναικών έρχεται την άνοιξη του 1944 όταν η ΠΕΕΑ ‒Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης‒ κατοχυρώνει με πράξεις (νόμους) την ισότητα αντρών και γυναικών. Πραγματοποιήθηκαν μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν τα πλήρη πολιτικά δικαιώματα, την ισότητα στην εργασία, τη συμμετοχή στη δημόσια ζωή. Για πρώτη φορά οι γυναίκες εκλέγουν και εκλέγονται.²⁷ Το σύνθημα του 1920 του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (μετέπειτα ΚΚΕ) «Σφυρί-δρεπάνι και ψήφο στο φουστάνι!» θα πάρει επιτέ­λους σάρκα και οστά.

    Οι πρώτες γυναίκες εθνοσύμβουλοι που αναδείχτηκαν στις εκλογές ήταν: Η Καίτη Ζεύγου από την Αθήνα, η Μάχη Μαυροειδή από την Καλαμάτα, η Μαρία Σβώλου από την Αθήνα, η Φωτεινή Φιλιππίδη από τη Λάρισα και η Χρύσα Χατζή βασιλείου από τον Πειραιά.

Ο ΡΙΖΟΣ, Κυριακή, 3 Δεκέμβρη 1944

Δεκέμβρης

Ο πόλεμος πλησίαζε προς το τέλος έχοντας το 30% των γυναικών να πρωτοστατούν στον απελευθερωτικό αγώνα μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ.

Λίγες μέρες μετά την απελευθέρωση διαγράφεται μια νέα πραγματικότητα με την επέμβαση των Άγγλων, ως απόρροια ενός και μοναδικού στρατηγικού στόχου που είχαν ακόμα από την αρχή της κατοχής και απο­σκοπούσε στη διασφάλιση των δικών τους συμφερόντων, αλλά ήταν απο­λύτως αναγκαία και για την εγχώρια αστική τάξη, ώστε να επιτευχθεί η σταθεροποίηση της καπιταλιστικής εξουσίας.

Οι γυναίκες αναζητούν απαντήσεις στα τεκταινόμενα. 

«...Είχα μείνει ολομόναχη και είχα πει τα τελευταία λόγια-καταγγελίες στο μικρόφωνο, ενώ μέσα μου γινόταν σεισμός: Λαοί της γης, ελεύθερη ακόμα φωνή της Ελ­λάδας καταγγέλλει αυτή τη στιγμή ότι τα αεροπλάνα του Σκόμπυ, τα αγγλι­κά, τα συμμαχικά αεροπλάνα, χτυπάνε τον πληθυσμό της Αθήνας...»²⁸

Στο ίδιο πνεύμα, η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, τότε ΕΠΟΝίτισσα, σημειώνει για τη διαδήλωση της 3ης Δεκέμβρη:

«Γιατί μας αδικούν όλοι; Βρίσκομαι μπροστά από το ξενοδοχείο "Μεγάλη Βρετανία" στη γωνία. Απέναντι είναι τα παλαιά ανάκτορα, όπως τα λέγαμε τότε. Η σημερινή Βουλή. Στη σκεττή βλέπω Έλληνες αστυνομικούς να πυροβολούν. Πιάνω τον Εγγλέζο αξιωματικό που ήταν εκεί δίπλα μου (Η "Μεγάλη Βρετανία" ήταν το αρχηγείο τους), και του λέω, με τα λίγα αγγλικά που ήξερα: ‒Τους βλέπετε αυτούς εκεί; Ήταν οι ίδιοι που χτυπούσαν και όταν κατεβαίναμε εναντίον των Γερμανών. ‒Yes, I know (Ναι το ξέρω).

Δε θα ξεχάσω ποτέ την απάντηση του.».²⁹

Οι περιστάσεις ταρακουνούν τις γυναίκες και είναι έτοιμες να αντισταθούν. Από τις αρχές του Δεκέμβρη με τα πρώτα συλλαλητήρια στις 3 και 4 του Δεκέμβρη καταγράφονται τα πρώτα θύματα: Αθανασίου Γ., Ασλανίδου Ευτέρπη, υφάντρια, Εγκλεζάκη Φωτεινή, κάτοικος Καισαριανής από τις παράγκες του Αΐ-Νικόλα, Μαυροκέφαλου Αλεξάνδρα από τον Πειραιά, μέλος του ΕΑΜ, Μπακόλα Μαρία (και ο σύζυγος Αριστεί­δης τραγικοί γονείς της ηρωίδας Όλγας Μπακόλα που σκοτώθηκε στη με­γάλη διαδήλωση στις 22 Ιούλη 1943 στην Αθήνα), Βαΐλα Θεώνη, μαθή­τρια στο Γυμνάσιο Καλογριών, μέλος της ΕΠΟΝ Κουκακίου.

Η μαζική συμμετοχή των γυναικών από τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη³⁰ συνόψισε όλη την προηγούμενη δράση τους χωρίς να αποτελεί για κανέναν παράδοξο, ούτε για τους Άγγλους. Οι Άγγλοι έβλεπαν με δέος την πραγματική δύναμη και απήχηση που είχε το ΕΑΜ στο λαό. Ο ισχυρισμός τους για γυναίκες «προχώματα» που δήθεν χρησιμοποιεί ο ΕΛΑΣ εντασ­σόταν στη μοναδική επιδίωξη που είχαν, την εξουδετέρωση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και θα το κατάφερναν με διττό τρόπο, τη φυσική εξόντωση και τη μεθοδική συκοφάντηση.

Με αυτόν τον προσανατολισμό στήθηκαν οι συκοφαντίες για προχώματα του ΕΛΑΣ, για τους ομήρους, για την πτωματολογία, συκοφαντίες που στην πλειονότητά τους συνδέθηκαν με γυναίκες.

Βρετανικά άρματα και πεζικό εισβάλουν στο κτήριο του ΕΑΜ. Είναι στην Κλαυθμώνος, το κτήριο όπου στεγάζεται το σινεμά ΑΣΤΥ και ο ΧΩΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ 1941-1944, το κολαστήριο τότε της ΓΚΕΣΤΑΠΟ (Βλέπε και εδώ) 

Η πολύμορφη δράση των γυναικών

Αμέσως μετά τα συλλαλητήρια από τις 5 του Δεκέμβρη «όλες οι δραστηριότητες είχαν επίκεντρο τον ΕΛΑΣ. Η αρχή ήταν ο ΕΛΑΣ. Όλες οι άλ­λες οργανώσεις πέρασαν σαν ειδικές υπηρεσίες στον ΕΛΑΣ».³¹ Όλες οι ΕΑΜικές δομές ξαναλειτούργησαν για να στηρίξουν τη δράση του ΕΛΑΣ. Παράλληλα συγκροτήθηκε Παναθηναϊκή επιτροπή που είχε αναλάβει τη λύση του τεράστιου προβλήματος της επιβίωσης.

«Στις μέρες των μαχών ήμουνα στην πολιτική οργάνωση, στην Αλληλεγγύη, πηγαινοερχόμουν από δω κι από κει. Υπήρχε νοσοκομείο, Αλληλεγγύη και συσσίτιο στου Ψυρρή σ’ αυτές τις συνοικίες. Περισσότερες ήταν οι γυναίκες, μαγειρεύανε, βοηθούσαν σε επιδέσμους, τραύματα. Το ηθικό ήτανε ψηλά. Ο κόσμος μας παραστεκότανε.»³²

Καθώς από τις 6 του Δεκέμβρη οι επιθέσεις γενικεύονται, οι γυναίκες προσδοκούν να μπουν στα μάχιμα τμήματα,³³ χωρίς αυτό να είναι εφικτό «γιατί κάθε ντουφέκι που έμεινε άδειο το διεκδικούσαν δύο και τρεις μαχητές». Το ίδιο άλλωστε ίσχυε και για τον αντρικό πληθυσμό. Ωστόσο υπήρχαν γυναίκες στα μάχιμα τμήματα. Στην επίθεση στου Μακρυγιάν­νη ο αριθμός των ΕΛΑΣιτών δεν ξεπερνούσε τους 800 «ανάμεσα τους ήταν και πολλές κοπέλες».³⁴ Στη διάρκεια των συγκρούσεων, σκοτώθηκε η Παπαηλιού Μελπομένη που το Μάη του 1943 κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ με το ψευδώνυμο «Θύελλα». Υπηρέτησε στο Τάγμα Θανάτου της XIII Μεραρχίας. Διακρίθηκε σε πολλές μάχες. Έπεσε στη μάχη της Ομόνοιας χτυπημένη από αγγλικό τανκ.

Το κυρίαρχο είναι πως με οπλισμό κατώτερο του αντίστοιχου των Άγγλων και των αστικών στρατιωτικών και παραστρατιωτικών οργανώσεων ή χωρίς οπλισμό για 33 μέρες όλη η Αθήνα και ο Πειραιάς «έξω από μερικούς δρόμους του Κολωνακίου» συνοικία με συνοικία, δρόμο με δρό­μο, σπίτι με σπίτι παρέταξε απέναντι στα αγγλικά στρατεύματα μια κρα­τερή αντίσταση.³⁵

Στο πεδίο των τραγικών αυτών καταστάσεων η γυναικεία δράση για μία ακόμα φορά σε όλα τα μέτωπα ήταν εξέχουσα:

«Είναι ο λαός που πάει να βοηθήσει το μαχόμενο Στρατό του. Κορίτσια 12-15 χρονών, γριές και γέροι φτάνουν στους ακροβολητές και τους πυρο­βολητές για να τους δώσουν το δώρο τους οι ίδιοι. Αυτοχειροτονημένες νο­σοκόμες 13 χρονών φτάνουν τη νεκρή ζώνη και μεταφέρουν τους τραυμα­τίες. Καμιά φορά δε γυρίζουν 7τίσω, μένουν νεκρές κρατώντας στην αγκα­λιά τους τον τραυματία που πήγαν να γλιτώσουν.»³⁶

Η Κοκκινιώτισσα Νικολίτσα Δρόσου στις 9 Δεκέμβρη αντιμετώπισε 5 Άγγλους στρατιώτες και όχι μόνο δεν παραδόθηκε, αλλά κατόρθωσε να τους πιάσει και αιχμαλώτους.³⁷

Οδοφράγματα στη Αθήνα
(Η Αθήνα το Δεκέμβρη του 1944 με το φακό της Βούλας Παπαϊωάννου)

    Στην Καλλιθέα τα τανκς καραδοκούν τη λήξη της προθεσμίας για τη διάλυση του ΕΛΑΣ, όταν 3.000 άοπλες γυναίκες τα πλευρίζουν και αρχίζουν να χορεύουν γύρω τους. Οι καμπάνες χτυπούν, τα χωνιά διαλαλούν. Η Καλλιθέα απομονώνεται από τους Άγγλους καθώς στη λεωφόρο Συγ­γρού δύο η ώρα τα μεσάνυχτα τοποθετούν αλυσίδες. Οι Άγγλοι για πρώ­τη φορά αντικρίζουν τέτοιο παράξενο εχθρικό στρατό. Το βρετανικό Στρα­τηγείο εκνευρίζεται μη μπορώντας να κάνει τίποτα.³⁸     

     Η Ευτυχία Μορίκη, η «Μάννα» του ΕΛΑΣ, αντικατέστησε τους σκοτωμένους σκοπευτή και προμηθευτή ενός πολυβόλου δίνοντας μάχη με τους Ριμινίτες. Μόνο όταν δέχτηκε οκτώ τραύματα από όλμο μεταφέρθηκε με τη βία στο νοσοκομείο.³⁹

Αλλά και η συνεισφορά της γυναίκας ως νοσηλεύτριας καταγράφεται σαν πραγματικός άθλος. Στις 24 Δεκέμβρη 1944 στα Ταμπούρια στη νεκρή ζώνη, στη γωνία Αγίου Δημητρίου και Μεθώνης, ένας πληγωμένος ΕΛΑΣίτης ζήταγε βοήθεια. Ήταν φανερό πως κάθε προσπάθεια για βοήθεια του τραυματία θα οδηγούσε σε θάνατο. Η Άννα Φραγκούλη σήκωσε άσπρη σημαία. Τη στιγμή που έφτασε στον τραυματισμένο έπεσε νεκρή από τις ριπές του πολυβόλου.⁴⁰ Η Δέσποινα Λαδοπούλου, νοσοκόμα του 8ου Λόχου, βρισκόταν πολιορκημένη μαζί με τη Διμοιρία του Λόχου της και το Λοχαγό στον Πειραϊκό Σύνδεσμο. Οι Άγγλοι προσπαθούσαν να σπάσουν την πόρτα. Η Δέσπω με το όπλο στο χέρι τους ανάγκασε να υποχωρήσουν. Οι ΕΑΑΣίτες της διμοιρίας, έσπασαν την πολιορκία και ενώ­θηκαν με τη δύναμη του ΕΛΑΣ.⁴¹

Βρετανοί στρατιώτες στην Αθήνα, κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών (6/12/1944)

Οι σφαγές και διώξεις των αμάχων και η οργάνωση της νοσοκομειακής περίθαλψης

Απ’ τις 7 του Δεκέμβρη αρχίζει η «σφαγή των αμάχων».⁴² Τα Βρετανικά αεροπλάνα βομβαρδίζουν τον άμαχο πληθυσμό με ωρολογιακές βόμ­βες και τανκς. Τα πολυβόλα σκορπούν το θάνατο στους δρόμους της Αθή­νας, τα κανόνια του Αγγλικού στόλου βομβαρδίζουν τον ερειπωμένο Πειραιά, τα κανόνια που στήνονται στην Ακρόπολη σημαδεύουν τις συνοι­κίες της Αθήνας, μαυροαποικιακά στρατεύματα⁴³ προβαίνουν σε εκτε­λέσεις:

«Μέσα σε 35 μέρες η Αθήνα είχε δεκαπέντε χιλιάδες θύματα, όσα δεν είχε στα τέσσερα χρόνια της ιταλογερμανικής κατοχής. Εβδομήντα πέντε στα εκατό απ'αυτούς ήταν άμαχοι. Άνδρες, γέροι, γυναίκες, γρηές, παιδιά.»⁴⁴ Μόνο ο πρώτος βομβαρδισμός της Καισαριανής στοίχισε 240 νεκρούς και τραυματίες.⁴⁵ Στην επίθεση εναντίον του Φάρου της Παρασκευής τα κανόνια των τανκς των Άγγλων έβαλαν ενάντια στην εκκλησία της Ζωοδό­χου Πηγής στο Κατσιπόδι. Επίσης την ίδια μέρα πυροβολούσαν εναντίον του κόσμου στα σπίτια του. Έτσι σκότωσαν την Τούλα Βουρέλια 11 ετών μέσα στο σπίτι της.⁴⁶ Στα καθημερινά δελτία της Εθνικής Αλληλεγγύης καταγράφονται τα συντελούμενα εγκλήματα και είναι ενδεικτικά της σφα­γής των αμάχων.⁴⁷

     Μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση, οι ανάγκες νοσοκομειακής περίθαλψης αυξάνονται. Το έργο της περίθαλψης δυσκολεύει καθώς όλα σχε­δόν τα νοσοκομεία της Αθήνας βρίσκονταν ή στη ζώνη της μάχης ή στα χέρια των Άγγλων. Η υπόθεση των τραυματιών έθεσε σε κίνηση τις γυ­ναίκες που έδωσαν για τα νοσοκομεία του ΕΛΑΣ προίκες, τα κλινοσκεπάσματα, τα σεντόνια, έγιναν νοσοκόμες. Μέσα σε 35 μέρες ιδρύθηκαν οκτώ μεγάλα νοσοκομεία και πολλά μικρότερα. Στη Νέα Ιωνία, τα Πα­τήσια, το Περιστέρι, τη Νέα Σμύρνη, την Καλλιθέα, τον Υμηττό, το Βύ­ρωνα.⁴⁸

Στο νοσοκομείο Ηλέκτρα νοσηλεύτηκαν συνολικά 486 τραυματίες και άρρωστοι. Απ' αυτούς 362 μαχητές, 47 βοηθητικών υπηρεσιών και 77 πολίτες. Μέσα σε αυτούς 438 ήταν άντρες και 48 γυναίκες. Από τις γυναίκες οι 18 ήταν ΕΛΑΣίτισσες. «Ούτε ένας δεν πέθανε από μόλυνση, παρ’ όλο που τα μέσα ήταν τελείως ανεπαρκή.»⁴⁹

Τα δημοσιεύματα της εποχής σημειώνουν πως δεν έγινε καμιά διάκριση ανάμεσα σε άμαχους και ΕΛΑΣίτες. Από κανέναν δε ρωτήθηκαν τα πολιτικά φρονήματα. Με την ίδια φροντίδα και την ίδια προθυμία νοσηλεύονταν οι Εγγλέζοι, οι «Αραπάδες», οι χωροφύλακες τραυματίες που έπεφταν στα χέρια του ΕΛΑΣ.⁵⁰

Βρετανικό άρμα στους δρόμους της Αθήνας, την περίοδο των Δεκεμβριανών (18/12/1944)

    Παρόλα αυτά η αστική τάξη και οι Άγγλοι απάντησαν με επιθέσεις και βομβαρδισμούς στις υγειονομικές υπηρεσίες: Στις 10 Δεκέμβρη στο Λαϊ­κό Νοσοκομείο εισέβαλαν «ταξιαρχίτες» και συνέλαβαν νοσοκόμες και νοσοκόμους.⁵¹ Στις 12 Δεκέμβρη από τις 2 και 30' μέχρι τις 3 το μεσημέρι Άγγλοι χτύπησαν με πυροβολισμό το συνοικισμό Υμηττού. Κατέστρε­ψαν τρία σπίτια δίπλα στη Σχολή Παπαστράτου που χρησιμοποιούνταν ως Νοσοκομείο. Τραυμάτισαν τη Σοφία Πασσαλή και τον Κ. Μεσαρά. Αυτόπτες μάρτυρες του γεγονότος ήταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Πέτρος Κόκκαλης και ο υφηγητής Δ. Φωτόπουλος.⁵²

«Στις 14/12 οι Σκόμπυδες σκότωσαν στου Μετς την νοσοκόμα Έφη Γεωργοπούλου καθώς και μια άλλη... Το νοσοκομείο Ηλέκτρα τις τελευταίες μέρες βομβαρδιζότανε συστηματικά. Ήτανε απερίγραπτες οι σκηνές τρόμου που ξετυλίχτηκαν εκεί μέσα. Αδελφές σκοτωμένες με δυο τραυματίες η κάθε μια, κατρακυλούσαν τις σκάλες του υπογείου. Τραυματίες, με τραύματα της κοιλιάς και του θώρακα, σερνόντουσαν και ξερνούσαν αίμα προσπαθώντας να κατέβουν στο υπόγειο. Εκεί στοιβαγμένα το ένα πάνω στο άλλοι κοίτονταν βασανισμένα τα σώματα των ΕΛΑΣιτών και των άμαχων».⁵³

Καθώς η βία στους ανήμπορους αυξανόταν, η αποφασιστικότητα για αντίσταση ενισχυόταν. 

«Οι Άγγλοι έπιασαν στην οδό Σταδίου την ηθοποιό Μιράντα Μυράτ, την μετέφεραν στο φρουραρχείο τους, απ’ όπου ύστερα από μερικές ώρες την απόλυσαν. Την έπιασαν γιατί διαμαρτυρήθηκε για τα βρεττανικά μέτρα.»⁵⁴

     Η αδυναμία καθυπόταξης των κατοίκων οδηγούσε από τις πρώτες κιόλας μέρες τις Βρετανικές Στρατιωτικές Αρχές μαζί με τα κρατικά όργανα σε συλλήψεις χιλιάδων άμαχων πολιτών, αντρών, γυναικών, γερόντων, και παιδιών. Η απλή υποψία ότι ανήκαν στην παράταξη του ΕAM αρκούσε για να συλληφθούν:

Συλλαμβάνονταν και οι απλοί κάτοικοι από τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φιλοΕΑΜικές:

«Στην Καλλιθέα οι Άγγλοι σκότωσαν πολλούς επί τόπου, πιάσαν άντρες και γυναίκες και παιδιά. Έκοψαν τα μαλλιά των γυναικών. Χιλιάδες έχουν συγκεντρώσει στο Ιωσηφόγλειο και τους βασανίζουν σαδιστικά,»⁵⁵ «Πά­νω από 150 γυναίκες κουβαλήθηκαν στο Χασάνι, άλλες γιατί οι άνδρες τους ήταν ΕΛΑΣίτες και άλλες τυχαία...».⁵⁶

Τα βασανιστήρια, οι θάνατοι συλληφθέντων ήταν καθημερινότητα τις ημέρες του Δεκέμβρη. Από τους συλληφθέντες χιλιάδες μεταφέρθηκαν από τους Άγγλους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Λίβανο, το Βελγικό Κονγκό, την Παλαιστίνη και την Κύπρο, ενώ οι άθλιες συνθήκες κράτησής τους αποτέλεσαν σημείο αναφοράς σε ανακοινωθέντα του ΕΛΑΣ.⁵⁷
     To EAM κατήγγελλε πως «στη διάρκεια των "γεγονότων πάνω από 50 χιλιάδες πολίτες ‒γέροι, γυναίκες, παιδιά‒ κλείστηκαν σε στρατόπεδα και στα κρατητήρια...»⁵⁸ Ανάμεσά τους υπήρχαν πολλές γυναίκες ο αριθμός των οποίων δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια.

Παρά τους στίχους του ποιητή εκείνων των ημερών «Γυναίκες με τα λάβαρα της λευτεριάς στο χέρι, ο κόσμος πια τις ξέρει ποιες είναι και πού παν»,⁵⁹ υπάρχει αντικειμενική δυσκολία εκτενέστερης καταγραφής της δράσης των γυναικών και των διώξεων που ασκήθηκαν εναντίον τους, καθώς, λόγω και των συνθηκών που επικρατούσαν, συνήθως οι όποιες αναφορές στις γυναίκες μνημονεύονται με το μικρό τους όνομα ή με το ψευδώνυμο.

 ΔΣΕ. Από το αρχείο του οπερατέρ του ΔΣΕ Αποστόλη Μουσούρη.
Η αρχική πηγή δεν ανέφερε όνομα. Πρόκειται όμως για τη Χρυσούλα Παπαλαζάρου – Λεβέντη, η οποία παραμένει μάχιμη μέχρι σήμερα στην υπεράσπιση των ιδανικών για τα οποία τότε πολέμησε στο βουνό. (Βλέπε το σχόλιο που μας έστειλε ο χαλκέντερος Οικοδόμος. Τον ευχαριστούμε και επανορθώνουμε).
*
Προσθήκη Μποτίλιας, 22 Ιουνίου 2016. Παπαλαζαρίδη εντέλει και όχι Παπαλαζάρου:
«Εφυγε» η Χρυσούλα Παπαλαζαρίδη - Λεβέντη
(ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ)
Με την παρουσία συντρόφων της από το ΚΚΕ και την ΚΝΕ, συγγενών και φίλων, κηδεύτηκε προχτές Δευτέρα (20/6/2016) στη Λάρισα η συντρόφισσα Χρυσούλα Παπαλαζαρίδη - Λεβέντη. Ηταν μία από τις χιλιάδες ατρόμητες μαχήτριες του λαού που αναμετρήθηκαν με τον ταξικό αντίπαλο έχοντας το όπλο στο χέρι.
Γεννήθηκε στις 6 Απρίλη του 1928 στο Δομιρό Σερρών. Στον ανθό της νιότης της, όπως και χιλιάδες άλλα κοριτσόπουλα απ' όλη την Ελλάδα, εντάχθηκε στον ΔΣΕ και πολέμησε για μια Ελλάδα λεύτερη και ανεξάρτητη, για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Συμμετείχε σε πολλές μάχες στο Γράμμο και στο Βίτσι.
Με την υποχώρηση του ΔΣΕ, κατέφυγε ως πολιτικός πρόσφυγας στη φιλόξενη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας, όπου έζησε τα αγαθά του σοσιαλισμού, ενώ δούλεψε στην εκεί Κομματική Οργάνωση του ΚΚΕ. Το 1987 επαναπατρίστηκε κι έμεινε στη Λάρισα, όπου, μαζί με τον αείμνηστο σύζυγό της Δημοσθένη Λεβέντη, βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή του αγώνα.
Σε όλη της τη ζωή παρέμεινε μαχήτρια για τα ιδανικά του σοσιαλισμού - κομμουνισμού, μέλος του ΚΚΕ μέχρι που έκλεισε, για πάντα, τα μάτια της.
Στον επικήδειο που, εκ μέρους της Τομεακής Επιτροπής Λάρισας του ΚΚΕ, εκφώνησε ο Γ. Παντελίδης, μέλος της Επιτροπής Περιοχής Θεσσαλίας του Κόμματος, ανάμεσα στα άλλα τόνισε:
«Η συντρόφισσα Χρυσούλα ανήκει στη γενιά των κομμουνιστών, των αλύγιστων της ταξικής πάλης που, με τη ζωή και τη δράση τους, θα εμπνέουν, πάντα, τις νεότερες γενιές. Αφήνει παρακαταθήκη το παράδειγμα της αγωνιστικής διαδρομής στο δύσκολο αγώνα μας.
Συντρόφισσα Χρυσούλα, το Κόμμα σου, το ΚΚΕ, θα στέκει πάντα ακλόνητο. Είναι χιλιάδες αυτοί που συνεχίζουν το έργο σου. Η σπορά που κι εσύ έριξες φουντώνει και καρπίζει. Οι ιδέες μας είναι παντοδύναμες κι ανίκητες. Καλό σου ταξίδι...».

Μετά τη Βάρκιζα

Μετά τη Βάρκιζα ο Ριζοσπάστης καθημερινά δημοσίευε πλήθος ονομάτων κρατούμενων, όπως εκτελεσμένων και σκοτωμένων από αντίπα­λους, για έναν ακόμα λόγο. Οι Αγγλοι για να καλύψουν τη δική τους θη­ριωδία τους εμφάνιζαν ως «σφαγιασθέντας» από τον ΕΛΑΣ. Μάλιστα για να γίνουν πιστευτοί επιστράτευσαν συνεργεία με ιατροδικαστές εγκλη­ματολόγους. Τα πτώματα των θανόντων από αγγλικά στρατεύματα αφού τα διαμόρφωναν κατάλληλα τα εξέθεταν για αναγνώριση. Μαζί με τα πτώ­ματα κατασκεύαζαν χήρες και ορφανά. Σύμφωνα με τον Σπύρο Κωτσάκη στην πλατεία Κλαυθμώνος στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν «μαυροφόρες χήρες και ορφανά της προβοκάτσιας των Άγγλων της πτωματολογίας του Δεκέμβρη και τραμπούκοι που τις συνόδευαν».⁶⁰

Από τον ΕΛΑΣ δόθηκαν στη δημοσιότητα στοιχεία από αυτές τις φρικαλέες πράξεις μέρος των οποίων συμπεριλήφθηκε σε βιβλίο με τίτλο: Το Ελληνικό Κατίν. Η νοσοκόμα Μαρία Πανά υπηρετούσε στο Ασκληπιείο Νοσοκομείο Βούλας του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Εθελοντικά κατατάχτηκε στο νοσοκομείο του ΕΛΑΣ Νέας Σμύρνης. Από τις 20 μέχρι τις 28 του Δεκέμβρη υπηρέτησε στο συνεργείο του ΕΛΑΣ Υμηττού. Στη διάρκεια της υποχώρησης τραυματίστηκε από αεροπλάνο. Τη νύκτα της 29ης Δεκέμβρη 1944 περνώντας με τον ΕΛΑΣ πάνω από τον Υμηττό με το προσωπικό του χειρουργείου μέσα σε άγρια χιονοθύελλα δεν άντεξε και πέθανε από την παγωνιά.⁶¹ Στις 26 Μάη 1945 οι εφημερίδες Βραδυνή και Ασύρματος δημοσίευσαν την εξής είδηση:

«ο ιατροδικαστής κ. Ψημάρας ανεύρεν εις τον Υμηττόν το πτώμα της νοσοκόμου Μαρίας Πανά, ήτις συλληφθείσα υπό των ελασιτών αφού εκακοποιήθη και εβιάσθη, εξετελέσθη...»⁶²

Η Ειρήνη Βασιλάκη τραυματίστηκε θανάσιμα από αγγλικό πολυβόλο. Το πτώμα της βρέθηκε για αναγνώριση στην έκθεση του Περιστερίου.⁶³ Η Κωτσάκη Χρυσούλα, νοσοκόμα 18 χρονών, μέλος του ΚΚΕ, πιά­στηκε από τους χίτες στο Πολιτικό νοσοκομείο όπου εργαζόταν. Μετά από φρικτά βασανιστήρια την εκτέλεσαν. Το πτώμα της αφού ξεθάφτηκε μεταφέρθηκε στην «έκθεση πτωμάτων» το Μάρτη του 1945.⁶⁴

Σε αυτό το κλίμα της άνισης στρατιωτικής αναμέτρησης, της συκοφαντικής προπαγάνδας και αμέτρητης βίας κρίθηκε ο Δεκέμβρης. Ο θλιβερός απολογισμός των θυμάτων, μαχητών, άοπλων, γυναικών θα αργήσει να γίνει ακόμα.

Αμέσως μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας θα αρχίσει μια νέα μακρά περίοδος τρομοκρατίας στη διάρκεια της οποίας χιλιάδες γυναίκες δολοφονήθηκαν ή κακοποιήθηκαν από παρακρατικούς, συνελήφθησαν από το αστικό κράτος, δικάστηκαν και εκτελέστηκαν, φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν για τη δράση τους στην ΕΑΜική Αντίσταση και το Δεκέμβρη του ’44.

Έκθεση ξεθαμμένων πτωμάτων στην Καισαριανή.
Μία από τις πολλές (Περιστέρι, Κυψέλη, κλπ.), που κατασκευάστηκαν από το αστικό κράτος και τα πτώματα αποδόθηκαν σε «εγκλήματα» του ΚΚΕ-ΕΑΜ τον Δεκέμβρη. H συγκεκριμένη φωτογραφία πρωτοδημοσιεύτηκε το 1945 σε έκδοση του «Πανελληνίου συνδέσμου θυμάτων και πληγέντων εκ της ελασοκομμουνιστικής δράσεως» με τίτλο «Terrorism in Greece [τρομοκρατία στην Ελλάδα]: Aυτό είνε το ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην Ελλάδα» (Φωτογράφος: Βούλα Παπαϊωάννου Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη)

Αντί Επιλόγου

Δύο γυναίκες, 1952 (39x45 εκ.)
Δημοτική Πινακοθήκη Καλαμάτας «Α. Τάσσος»

Η αστική εξουσία που στερεώθηκε μετά το Δεκέμβρη μαζί με τις άλλες λαϊκές κατακτήσεις θα σαρώσει και τα νομοθετικά δικαιώματα των γυναι­κών. Μέσα σε μια νέα μακρά περίοδο τρομοκρατίας σε όσους δημιούργη­σαν την Αντίσταση, οι μαχητές και μαχήτριες θα υποχρεωθούν να προ­βάλλουν τις δυνάμεις τους σε μια ακόμα σύγκρουση με την αστική εξου­σία που αυτή τη φορά στηριζόταν από τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό.

Σ' αυτή την ταξική αναμέτρηση οι γυναίκες της Αντίστασης και του Δεκέμβρη δεν έμειναν άπραγες. Ένα μεγάλο μέρος τάχτηκαν με την πλευρά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, συνεχίζοντας την προσφορά τους και αποδεικνύοντας ότι ισχυρό εργατικό λαϊκό κίνημα χωρίς τη συμμετοχή τους δε δύναται να υπάρξει, όπως και ότι ο αγώνας για τη χειραφέ­τηση της γυναίκας είναι άμεσα συνδεδεμένος με τον αγώνα για την ταξι­κή απελευθέρωση.

 
_______________________________

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ιουλία Πλουμπίδου, «Ηλέκτρα Αποστόλου», στην Εθνική Αντίσταση, τεύχ. 55. σελ. 57-58, Ιούλης-Αύγουστος-Σεπτέμβρης 1987. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η Ιουλία Πλουμπίδου αναφερόταν στο εξής περιστατικό: Η ΠΕΑΕΑ είχε ζητήσει να μετονομαστεί η οδός Ελπίδας (τόπος μαρτυρίας της ηρωίδας) σε οδό Ηλέκτρας Αποστόλου. Το αίτημα αυτό απορρίφθηκε από τη Νομαρχία με το σκεπτικό πως «δεν συντρέχουν οι εξαιρετικοί λόγοι που απαιτούνται σύμφωνα με το νόμο για τη μετονομασία».

2. «Έκκληση της ΚΕ του ΕΑΜ προς τους Πρεσβευτές των Συμμάχων», στο Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. 1ος, σελ. 126-128, εκδ. Σύγχρονη Εποχή» Αθήνα, 1981.

3. 3 Δεκέμβρη 1944, Οι πρώτοι νεκροί, Από το λεύκωμα Dmitri Kessel, Ελλάδα του ’44, εκδ. Άμμος, 1997.

4. Τσόρτσιλ, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, τόμ. ΣΤ΄, σελ. 316-317, όπως παρατίθεται στο: Περικλή Ροδάκη, Δεκέμβρης 1944, σελ. 152-153, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1984.

Επίσης βλ. Σπύρου Α. Κωτσάκη (Νέστορα), Καπετάνιου του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΑΑΣ, Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, σελ. 78, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1986 και Νίκανδρου Κεπέση, Ο Δεκέμβρης του 1944, σελ. 206, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984.

5. Ελλάς, Αριθμ. Φύλλου 4, Έτος έκδοσης Λ, σελ 20. Αθήναι, Τετάρτη 6 Δεκεμβρίου 1944.

6. Τσάτσος Θ. Δ., Ο Δεκέμβριος του 1944, σελ 111, εκδ. Βιβλιοθήκη του Δημοκρατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, Αθήναι, 1945.

7. Αμέσως με την ίδρυσή του το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ, μετέπειτα ΚΚΕ) προωθεί αιτήματα χειραφέτησης των εργαζόμενων γυναικών. Στο 1ο ιδρυτικό του συνέδριο (4-10/17-23 Νοέμβρη 1918) ανάμεσα στα άλλα υπήρχαν και τα παρακάτω αιτήματα:

«Το δικαίωμα της ψηφοφορίας και της εκλογής σε άνδρες και γυναίκες για κάθε είδος εκλογής (σημείο 2).

Πλήρη αστική, πολιτική, οικονομική και κοινωνική εξίσωση των γυναικών προς τους άνδρες. Κατάργηση όλων των νόμων που περιορίζουν τα δικαιώματα της γυναικός και τον νόθου παιδιού (σημείο 12), Ίδρυση χωριστών φυλακών για ανήλικους και γυναίκες και για τα πολιτικά αδικήματα (σημείο 14). Τη με νόμο απαγόρευση της νυχτερινής εργασίας για παιδιά και γυναίκες. Τη με νόμο υποχρέωση των δήμων και κοινοτήτων να συντηρούν γυναικολογικά μαιευτήρια για τις γυναίκες των εργατών, με πλήρεις αποδοχές για 8 εβδομάδες πριν και 8 εβδομάδες μετά τον τοκετό. Την καθιέρωση του πολιτικού γάμου.»

Το 1920 συνέρχεται το 2ο Συνέδριο του ΣΕΚΕ (5-12 Απρίλη). Ψηφίζεται νέο καταστατικό, στο οποίο ως απόπειρα αντανακλώνται οι γενικές πολιτικές αρχές και διακηρύξεις έως ότου να μετασχηματισθούν σε συγκεκριμένα οργανωτικά μέτρα που θα συνεισφέρουν στη συσπείρωση και τη δράση των γυναικών. (Στην παράγραφο Θ: «Όμιλοι νέ­ων και γυναικών»). «Διά την ευκολίαν της προπαγάνδας του Κόμματος μεταξύ των γνναι κών δύνανται να συσταθούν εντός των τμημάτων όμιλοι γυναικών, οι οποίοι διέπονται υπ( ιδιαίτερου κανονισμού, όστις εγκρίνεται από την τοπικήν επιτροπήν του Κόμματος. Οι Όμιλοι των γυναικών πρέπει να διευθύνονται από γυναίκες μέλη του Κόμματος.» Τότε ιδρύονται οι πρώτοι γυναικείοι σύλλογοι και σωματεία, εκδίδεται το περιοδικό «Ο Αγώνας της Γυναίκας». (Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1918-1949, τόμ. Α΄ σελ. 86-92, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2005 και Το πρώτο Συνέδριο του ΣΕΚΕ, σελ. 138-143, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1982).

8. Λαοκρατία, σελ. 1,6 Μάρτη 1944. Εφημερίδα-όργανο της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Τρικάλων.

9. Σύμφωνα με τον Δερτιλή οι αναλφάβητοι το 1928 μεταξύ αντρών αποτελούσαν το 36%, ενώ μεταξύ των γυναικών το 64%. Μεταξύ 1928 και 1932 επεκτείνεται θεαματι­κά η υποδομή του εκπαιδευτικού συστήματος στο μορφωτικό επίπεδο του πληθυσμοί» και στη μείωση του αναλφαβητισμού ιδίως μεταξύ των γυναικών. (Βλ. Γ. Β. Δερτιλής, Ιστορια του Ελληνικού Κράτους, τόμ. Β΄, σελ. 904,973, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθή­να, 2006 και Τασούλα Βερβενιώτη, Η γυναίκα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική, σελ. 40, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1994).

10. Ο ύμνος της Εθνικής Αλληλεγγύης, ποίηση Απ. Σπήλιου, μουσική Αλέξη. Πα­ρατίθεται στο Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π, τόμ. 1ος, σελ. 499.

11. Το 27% των μελών της ΚΟΑ ήταν γυναίκες. (Βασίλη Γ. Μπαρτζιώτα, Η E6m Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα. Μερικοί βασικοί σταθμοί της ιστορίας της ΚΟΑ του ΚΚΕ, σελ. 315, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984).

12. «Όλες οι γυναικείες οργανώσεις πρέπει να αποτελέσουν ένα κοινό εθνικοαπελευθερωτικό μέτωπο, τμήμα του γενικού εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου που ν' αγκαλιάζει τις πλατειές μάζες των γυναικών της χώρας μας.» (Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα 1945-1949, τόμ. 5, σελ. 73, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981).

13. «Όλγα Μπακόλα, υφαντουργίνα. Μέλος της ΟΚΝΕ απ' το 1933. Είναι απ' τους οργανωτές του σωματείου Υφαντουργών στη Ν. Ιωνία. Το 1934-1935 γραμματέας της Αχτιδικής Επιτροπής ΚΝ Λάρισας, Σπούδασε στη Σοβιετική Ένωση. Πήρε μέρος σ' όλους τους αγώνες της Κατοχής» (Βασίλη Γ. Μπαρτζιώτα, Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα. Μερικοί βασικοί σταθμοί της ιστορίας της ΚΟΑ του ΚΚΕ, σελ. 137, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984).

14. Έπεσαν γιa τη ζωή, Ήρωες-μάρτυρες λαϊκών απελευθερωτικών αγώνων, τόμ. 4Α, σελ. 82, εκδ. ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, 2011.

15. 0.π., σελ. 86.

16. 0.π., σελ. 82.

17. Η Ηλέκτρα Αποστόλου έγινε μέλος της ΟΚΝΕ 14 χρονών. Το 1930 ήταν μέλος της καθοδήγησης της Κομμουνιστικής Νεολαίας Αθήνας και μέλος του ΚΚΕ. Το 1933 διηύθυνε τη Νεολαία, κεντρική εφημερίδα της ΟΚΝΕ. Το 1933 δραστηριοποιήθηκε για την οργάνωση του Πανελλαδικού αντιφασιστικού και αντιπολεμικού συνεδρίου. Πήρε μέρος στο πρώτο Παγκόσμιο Αντιφασιστικό Συνέδριο Γυναικών, που έγινε το 1934, στο Παρίσι. Ηταν μέλος της ΚΕ της ΟΚΝΕ. Φυλακίστηκε και εξορίστηκε πολλές φορές. Το Σεπτέμβρη του 1942 δραπέτευσε απ’ το Τμήμα Μεταγωγών της Αθήνας. Ανέλαβε γραμ­ματέας της οργάνωσης «Λεύτερη Νέα» και όταν ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ διετέλεσε μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της. Το 1943 εκλέχτηκε μέλος της Επιτροπής Πόλης της ΚΟΑ. «Την 26 του Ιούλη (μέρα δολοφονίας της Ηλέκτρας) το λαϊκό μας κίνημα την καθιέρωσε για όλες τις γυναίκες, που έπεσαν, σαν "μέρα των θυμάτων "και τη σημειώνει - γιορτάζει κάθε χρόνο.» Αργότερα η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση καθιερώνει το Παράση­μο Ηλέκτρα Αποστόλου που αποτελούσε τη μεγαλύτερη τιμητική διάκριση για τις γυναίκες μαχήτριες του ΔΣΕ. (Βλ. Βασίλη Γ. Μπαρτζιώτα, Η Εθνική Αντίσταση στην αδού­λωτη Αθήνα. Μερικοί βασικοί σταθμοί της ιστορίας της ΚΟΑ του ΚΚΕ, σελ. 299-300, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984).

18. Νίκου Καραντηνού, «Επονίτικη "Νέα Γενιά" με την πνοή της Ηλέκτρας», στην Εθνική Αντίσταση, τεύχ. 133, σελ. 22, Γενάρης- Μάρτης 2007.

19. Νίκου Καραντηνού, «Επονίτικη "Νέα Γενιά" με την πνοή της Ηλέκτρας», στην Εθνική Αντίσταση, τεύχ. 133, σελ. 21-27, Γενάρης-Μάρτης 2007.

20. Ό.π., σελ. 22.

21. Βλ. ενδεικτικά Ολυμπία Παπαδούκα, Το θέατρο της Αθήνας (Κατοχή – Αντίσταση – Διωγμοί) εκδ. Κ. & Π. Σμπίλιας, Αθήνα, 2001, όπου περιέχονται πολλές μαρτυρίες για τις ΕΑΜίτισσες ηθοποιούς.

22. Αφήγηση της Τούλας-Μάρα Μιχαλακέα στο Γυναίκες στην Αντίσταση. Μαρτυρίες, σελ. 209-213, εκδ. Κίνηση «Η γυναίκα στην Αντίσταση», Αθήνα, 1982.

23. «Εισήγηση του Γραμματέα του Θεσσαλικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ στην Α΄ Συνδιάσκεψη Περιοχής Θεσσαλίας του ΚΚΕ (5 του Μάη 1944)», στο Ο Λενινιστής (Εσωτερικό Δελτίο της Επιτροπής Περιοχής Θεσσαλίας του Κομμουνιστι­κού Κόμματος της Ελλάδας), σελ. 17, Μάης-Ιούνης 1944, χρόνος 2ος, αριθ. φύλ. 9-10. Αρχείο δημοσιογράφου Λάζαρου Αρσενίου (1942-2002). ABE 167. Φάκελος 6. Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Νομού Λάρισας (ΓΑΚ- ΑΝΑ).

24. Ό.π.

25. Βασίλης Μπαρτζιώτας, «Εισήγηση στην 11 η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ (Απρί­λης 1945) » όπως παρατίθεται στο Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. 5, σελ. 435, εκδ. Σύγ­χρονη Εποχή, Αθήνα, 1981.

26. Γυναίκες στην Αντίσταση. Μαρτυρίες, σελ. 9, εκδ. Κίνηση «Η γυναίκα στην Αντί­σταση», Αθήνα, 1982.

27. Στις 10 του Μάρτη 1944, με πρωτοβουλία του ΕΑΜ, ιδρύεται, στο χωριό Βίνιανη της Ευρυτανίας, Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), δηλαδή η λεγόμενη κυβέρνηση του βουνού, που στην αρχική της σύνθεση είναι πενταμελής.

Στις 23 Απρίλη 1944 γίνονται εκλογές για την ανάδειξη του Εθνικού Συμβουλίου. Στις κατεχόμενες πόλεις τα οργανωμένα μέλη του ΕΑΜ, βάζοντας την υπογραφή τους κάτω από σχετικό κείμενο, ενώ στην ελεύθερη Ελλάδα στήνονται κανονικά οι κάλπες. Για πρώ­τη φορά, σ’ αυτές τις εκλογές, οι γυναίκες εκλέγουν και εκλέγονται, ύστερα από απόφα­ση της ΠΕΕΑ.

Η σχετική πράξη δημοσιεύεται στις 20 του Μάρτη 1944 στο υπ’ αριθμόν 3 φύλλο του Δελτίου Πράξεων και Αποφάσεων της ΠΕΕΑ που αντιστοιχεί στην εφημερίδα της Κυ­βερνήσεως.

ΠΡΑΞΗ 6. «Τρόπος εκλογής των μελών του Εθνικού Συμβουλίου»

Άρθρο 3: Στις εκλογές αντιπροσώπων-εκλεκτόρων παίρνουν μέρος όλοι οι κάτοικοι, άντρες και γυναίκες, που έχουν συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας τους.

Στην αιτιολογική έκθεση που εισηγείται ο Γραμματέας (υπουργός) Εσωτερικών. Γε­ώργιος Σιάντος, αναφέρεται: Με την πράξη που εισηγούμαστε δίνομε και στις γυναίκες το δικαίωμα να εκλέξουν και να εκλεγούν μέλη του Εθνικού Συμβουλίου. Καταργούμε έτσι όλες τις αναχρονιστικές αντιλήψεις που επικρατούσαν ως τώρα στην Ελλάδα.

Στο 14ο φύλλο του Δελτίου Πράξεων και Αποφάσεων της ΠΕΕΑ, στις 20 Ιούλη 1944, δημοσιεύτηκε η παρακάτω πράξη:

ΠΡΑΞΗ 42. «Κατώτατα όρια αποδοχών και μισθών και εξίσωση αποδοχών αντρών και γυναικών».

Άρθρο 2: Οι αποδοχές των γυναικών γίνονται ίσες με τις αποδοχές των αντρών που απασχολούνται σε ίδια δουλειά.

Στην αιτιολογική έκθεση που εισηγείται ο Γραμματέας (υπουργός) Εργασίας Στ. Χατζήμπεης, τονίζεται: «Το άρθρο 2 αναγνωρίζει για πρώτη φορά στη χώρα το δίκαιο αίτη­μα της εργαζόμενης γυναίκας, εξισώνοντάς την μισθολογικά με τον άντρα. Έτσι καθιε­ρώνεται νομοθετικά η αρχή "ίδια δουλειά ίσες αποδοχές"».

Οι παραπάνω Πράξεις της ΠΕΕΑ, που αφορούν στην ισοτιμία των γυναικών επικυ­ρώθηκαν σε συνέχεια από το Εθνικό Συμβούλιο, στις Κορυσχάδες, με το ψήφισμα Δ'/27-5-1944, Αποφάσεων της ΠΕΕΑ.

Στο ίδιο Δελτίο δημοσιεύτηκε και το ψήφισμα του Εθνικού Συμβουλίου, όπου ρητά θεσπίζεται, στο άρθρο 5, η ισοτιμία των γυναικών.

Για τα παραπάνω (Γυναίκες στην Αντίσταση. Μαρτυρίες, σελ. 209-213, εκδ. Κίνηση «Η γυναίκα στην Αντίσταση», Αθήνα, 1982 και Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. 2ος, σελ. 32-34, 126-128, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981.

28. Ό.π., σελ. 183.

29. Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, «Μαρτυρία», στο Το Βήμα, Αθήνα, 5 Δεκέμβρη 2004.

30. Στο Δεκέμβρη η Χρύσα Χατζή βασιλείου, μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, ήταν επικεφαλής του γυναικείου κινήματος. Αμέσως μετά το γυναικείο γραφείο της ΚΟΑ απο­τελούνταν από τις: Αύρα Παρτσαλίδου, γραμματέα, Μίνα Γιάννου, Δέσποινα Μακρίδου, Δανάη Κουχτσόγλου, Ισμήνη Σιδηροπούλου (εκτελέστηκε στην Αθήνα), Ειρήνη Παπαδημητρίου και Ανθούλα Σουλάκου (εκτελέστηκε στη Θεσσαλονίκη). (Βασίλη Γ. Μπαρτζιώτα, Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα. Μερικοί βασικοί σταθμοί της ιστορίας της ΚΟΑ του ΚΚΕ, σελ. 322-323, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984).

31. Γιάννη Κυριακίδη, Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας. Νέα Σμύρνη - Φάληρο 1941-1945, σελ. 185, Νέα Σμύρνη, 1983.

32. Συνέντευξη με την Μαρία Ανταχοπούλου-Κουμάτου, μέλος της ΕΠΟΝ και της Εθνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα, 6 Μάη 2014.

33. Την ίδια προσδοκία είχαν και οι γυναίκες της Θεσσαλίας σύμφωνα με την εφη­μερίδα Θύελλα. «Ένας πόθος, μια λαχτάρα! Οι γυναίκες της Θεσσαλίας ζητάνε όπλα. Και στη συνδιάσκεψη της ΕΠΟΝ και στο συνέδριο του ΕΑΜ, όλες όσες πέρασαν απ’ το βήμα το ίδιο παράπονο έκφρασαν, γιατί δεν τις αφήνουν να πολεμήσουν», Θύελλα, σελ. 2, 31 Δεκεμβρίου 1944. Η Θύελλα ήταν Εφημερίδα-Γυναικείο όργανο του ΕΑΜ Θεσσαλίας.

34. Γιάννη Κυριακίδη, Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας. Νέα Σμύρνη - Φάληρο 1941-1945, σελ. 218, Νέα Σμύρνη, 1983.

35. Βασίλης Μπαρτζιώτας (Φάνης), «Ο Παλλαϊκός χαρακτήρας του Δεκέμβρη», στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση, σελ. 7, Αθήνα, Δεκέμβρης 1945.

36. Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, σελ. 28, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014.

37. Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (Ε AM), «Ανακοίνωση (11-12-1944)», στο Πε­ρικλή Ροδάκη, Δεκέμβρης 1944, σελ. 165, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1984.

38. Μέλπω Αξιώτη, «Απάντηση σε πέντε ερωτήματα», στο Αυτός ήταν ο Δεκέμβρης. Η ένοπλη απάντηση του λαού στην αγγλική κατοχή, πρόλογος Θανάσης Σφήκας, σελ. 182, εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα, 2004.

39. Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, σελ. 34, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014 και Χρ. Χατζηβασιλείου, «Οι Ελληνίδες στο Δεκέμβρη», στην Κομμουνι­στική Επιθεώρηση, σελ. 11-13, Αθήνα, Δεκέμβρης 1945.

40.  Π. Σίμος, «Ωμότητες και θυσίες», στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση, σελ. 18-20, Αθήνα, Δεκέμβρης 1945.

41. «4η ΚΟΒ 20-12-1944», στην Η Κοκκινιά μας, έκτακτη έκδοση. Πέμπτη 21 του Δεκέμβρη 1944.

42. Οι συστηματικές επιθέσεις εναντίον του άμαχου πληθυσμού συνεχίστηκαν καθ^’ όλη τη διάρκεια των γεγονότων του Δεκέμβρη: «Νοσοκομεία. συγκεντρωμένα γυναικό­παιδα, λαϊκές κατοικίες και οι δρόμοι, ήταν οι στόχοι των χθεσινών επιθέσεων του Σκόμπυ Στους Ποδαράδες χτύπησαν τον κόσμο που περίμενε μπροστά στο μύλο για άλεσμα και σκότωσαν δυο γυναίκες. Στην οδό Σκιάθου έκαψαν δυο σπίτια. Στη Ν. Φιλαδέλφεια, στο τέρμα Πατησίων, στου Γκύζη, στα Τουρκοβούνια και σ’ άλλα κατοικημένα σημεία, όπου δεν υπάρχουν στρατιωτικοί στόχοι, συνεχίστηκαν από το πρωί ως το βράδυ επιθέσεις με αεροπλάνα και όλμους. Εκατοντάδες άμαχοι βρήκαν άμεσο θάνατο ή ακρωτηριάστηκαν. Τα νοσοκο­μεία γιόμισαν τραυματίες, άντρες, γυναίκες, παιδιά.» (Ριζοσπάστης, 4 Γενάρη 1945).

43. Στις μάχες του Δεκέμβρη συμμετείχαν στρατιώτες απ’ τις βρετανικές αποικίες.

44. Στ. Παπαδομιχελάκης, «Ένας άθλος - Μια Νίκη», στην Κομμουνιστική Επιθεώ­ρηση, σελ. 20, Τρίκκαλα, Φλεβάρης 1945.

45. Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, σελ. 52, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014.

46. Δελτίο Ειδήσεων, 26 Δεκεμβρίου 1944, έκδοση Ελεύθερης Ελλάδας.

47. «Στις 11/12 το περίφημο για τα εγκλήματά του ενάντια στον άμαχο πληθυσμό Κ40, σε συνεργασία με τους γκάνγκστερς του αέρα, σκόρπισαν το θάνατο και την κατα­στροφή στις συνοικίες Ταμπούρια, Αμφιάλη κι Ευγένεια με όλμους, οβίδες και μυδράλια. Να ένας μικρός κατάλογος από τα αθώα θύματα, Η Βενετία Σαζακλή, ετών 18, Ροδοπόλεως 7, από όλμο. Η Παναγία Κουτσουδάκη, ετών 80, Γρεβενών 7, από όλμο. Η Δέσποι­να Μαγκούτα, ετών 38, Μικράς Ασίας 34, Κοκκινιά, από όλμο. Η Αναστασία Δόντα, ετών 50, Θυατείρων 215, Κοκκινιά, από όλμο. Η Νίκη Δαπόντη, ετών 15, Ρέπουλη 12, Τα­μπούρια, από αγγλικό όπλο. Ο Γεώργιος Μπολοτσάκος, ετών 18, Καλύμνου 8, Ταμπού­ρια, από αγγλικό όπλο. Ο Μ. Γιαννουκάκης, ετών 17, Κώνονος 112, Παγκράτι, τραυμα­τίσθηκε με σφαίρα από Αγγλους.» (Βλ. Εθνική Αλληλεγγύη, αρ. 9, σελ. 2, 17/12/1944).

48. «Ανάμεσα σ’ αυτά και το νοσοκομείο Ηλέκτρα που στεγάστηκε στο κτίριο Παπαστράτου στον Υμηττό. Τα πρώτα 150 κρεβάτια γέμισαν σε 3 μέρες. Έτσι η διοίκηση του Νοσοκομείου αναγκάστηκε να φέρνει ολοένα και περισσότερα για να προφτάσει τον αφη­νιασμένο ρυθμό των δημίων του λαού. Στα τέλη του Δεκέμβρη η Ηλέκτρα είχε 300 κρεββάτια, και εχτός απ’ αυτά άλλα 100 στο αναρρωτήριο.» (Βλ. Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, σελ. 48, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014).

49. Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, σελ. 49, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014.

50. «Επτά χιλιάδες τραυματίες περάσανε απ’ τα 28 Νοσοκομεία της Εθνικής Αλλη­λεγγύης με 4.000 κρεββάτια που οργανώθηκαν μέσα σε λίγες ώρες με την πρωτοβουλία και το υστέρημα του αδάμαστου λαού της Αθήνας και του Πειραιά. Τα 75% αυτών των τραυματιών απ’' τον άμαχο πληθυσμό. Στα νοσοκομεία της Ε.Α. βρήκαν περίθαλψη και τραυματίες Αγγλοι και χωροφύλακες τη στιγμή που οι Άγγλοι και τα τσιράκια τους οι χω­ροφύλακες και οι Μπουραντάδες σκοτώνανε τους Ελασίτες τραυματίες.» (Βλ. Π. Σίμος, «Ωμότητες και θυσίες», στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση, σελ. 19, Αθήνα, Δεκέμβρης 1945).

51. Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), «Ανακοίνωση (11-12-1944)», στο Πε­ρικλή Ροδάκη, Δεκέμβρης 1944, σελ. 165, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1984.

52. Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), «Ανακοίνωση (13-12-1944)», ό.π., σελ. 173-174.

53. Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, σελ. 28, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014.

54. Ριζοσπάστης, Δευτέρα 4 Δεκέμβρη 1944, έκτακτη έκδοση.

55. Ριζοσπάστης, 24 Δεκέμβρη 1944.

56. Βλ. Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο [ΕΑΜ], Λευκή Βίβλος. Μάης 1944-Μάρ­της 1945, σελ. 78, Τρίκκαλα, 1 Φλεβάρη 1945.

57. «...Γέμισαν τότε οι φυλακές, οι ίδιες εκείνες οι φυλακές που οι τελευταίοι κατά­δικοι της κατοχής, βγαίνοντας έξαλλοι από τη χαρά την ώρα που φεύγαν οι Γερμανοί έγρα­ψαν έξω ΕΝΟΙΚΙΑΖΕΤΑΙ. Τώρα όχι μόνο δεν ενοικιάζονταν αλλά ήταν τόσο ανεπαρκείς ώστε τα πλήθη οι καινούργιοι φυλακισμένοι μας φτάσανε μέχρι Αίγυπτο! Σύνολο νέοι φυλακισμένοι: 30.000. Άλλοι λένε 60. Ποιος ξέρει...»(Μέλπω Αξιώτη, «Απάντηση σε πέ­ντε ερωτήματα», στο Αυτός ήταν ο Δεκέμβρης. Η ένοπλη απάντηση του λαού στην αγγλική κατοχή, πρόλογος Θανάσης Σφήκας, σελ. 187, εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα, 2004.)

58. Γιάννη Ζέβγου, «Η λαϊκή αντίσταση στο Δεκέμβρη και το νεοελληνικό πρόβλη­μα», εκδ. Ο Ρήγας, Αθήνα, 1945, στο Ντοκουμέντα του Ε.Α.Μ. για τα Δεκεμβριανά, σελ, 162, εκδ. Προσκήνιο-Αγγελος Σιδεράτος, Αθήνα.

59. «Αθηναίες», ποίημα του Δήμου Αΐβοντα, στην εφημερίδα Αγωνιστής, 16 Δεκεμ­βρίου 1944.

60. Σπύρου Α. Κωτσάκη (Νέστορα), Καπετάνιου του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ, Δεκέμβρης του 1944 στην Αθήνα, σελ, 308, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα. 1086.

61. Έπεσαν για τη ζωή. Ήρωες - μάρτυρες λαϊκών απελευθερωτικών αγώνων, τόμ. 5, σελ. 131, εκδ. ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, 2004 και Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, σελ. 66, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014.

62. Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, σελ. 66, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014.

63. «Το Ελληνικό Κατύν», εκδ. Ο Ρήγας, Αθήνα, 1945, στο Ντοκουμέντα του Ε.Α.Μ. για τα Δεκεμβριανά, ό.π., σελ. 203.

64. Έπεσαν για τη ζωή. Ήρωες - μάρτυρες λαϊκών απελευθερωτικών αγώνων_, τόμ. 5, σελ. 116-7, εκδ. ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, 2004.

Στο Περιστέρι μεταφέρονταν ξεθαμμένα πτώματα, ανάμεσα στα οποία βρίσκονταν και πτώματα μαχητών και μαχητριώ ντου ΕΛΑΣ και μελών του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Χρη­σιμοποιήθηκαν ωστόσο από την επίσημη αστική προπαγάνδα ως απόδειξη των εγκλημά­των του ΚΚΕ και του ΕΑΜ κατά τη διάρκεια του Δεκέμβρη του 1944.

ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

Αγωνιστής

Δελτίο Ειδήσεων (Έκδοση Ελεύθερης Ελλάδας)

Εθνική Αλληλεγγύη

Ελλάς

Η Κοκκινιά μας Θύελλα (Γυναικείο όργανο του Ε AM Θεσσαλίας).

Λαοκρατία (Όργανο της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Τρικάλων).

Ριζοσπάστης

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

Ανταχοπούλου-Κουμάτου Μαρία, μέλος της ΕΠΟΝ και της Εθνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα, 6 Μάη 2014.

Ζορμπαλά-Τρικαλινού Γιάννα, Μέλος της ΕΠΟΝ και σύνδεσμος κατά τη διάρκεια του Δεκέμβρη, Αθήνα 16 Απρίλη 2014.

Η αστυνομία είχε διαταχθεί να σταματήσει τη διαδήλωση

Στο ψαχνό!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αξιώτη Μέλπω, «Απάντηση σε πέντε ερωτήματα», στο Αυτός ήταν ο Δεκέμβρης. Η ένοπλη απάντηση του λαού στην αγγλική κατοχή, πρόλογος Θανάσης Σφήκας, εκδ. Φιλί­στωρ, Αθήνα, 2004.

Βερβενιώτη Τασούλα, Η γυναίκα της Αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολι­τική, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1994.

Γληνού Δημήτρη, Τι είναι και τι Θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, πρόλογος Γιάννη Ζεύγου- Υπουργός Γεωργίας, εκδ. Ο Ρήγας, Αθήνα, 1944.

Γλύκατζη-Αρβελέρ Ελένη, «Μαρτυρία», στο Το Βήμα,, Αθήνα, 5 Δεκεμβρίου 2004. Γυναίκες στην Αντίσταση. Μαρτυρίες, εκδ. Κίνηση «Η γυναίκα στην Αντίσταση», Αθή­να, 1982.

Δερτιλής Γ. Β., Ιστορία του Ελληνικού Κράτους, τόμ. Β΄, εκδ. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 2006.

Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1918-1949, τόμ. Α΄, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2005. Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο [ΕΑΜ], Λευκή Βίβλος. Μάης 1944-Μάρτης 1945, Τρίκκαλα, 1 Φλεβάρη 1945.

Έπεσαν για τη ζωή. Ήρωες-μάρτυρεςλαϊκών απελευθερωτικών αγώνων, τόμ. 4 Α, εκδ. ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα, 2001.

Έπεσαν για τη ζωή. Ήρωες-μάρτυρες λαϊκών απελευθερωτικών αγώνων, τόμ. 5ος, εκδ. της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, Αθήνα, 2004.

Ζαφειρόπουλου Δ., Υποστράτηγου ε.α., Ο Αντισυμμοριακός Αγών, 1945-1949, Αθήναι 1956.

Ζέβγου Γιάννη, Η λαϊκή αντίσταση στο Δεκέμβρη και το νεοελληνικό πρόβλημα, εκδ. Ο Ρήγας, Αθήνα, 1945, στο Ντοκουμέντα του ΕΑΜ για τα Δεκεμβριανά, εκδ. Προσκήνιο-Αγγελος Σιδεράτος, Αθήνα, χ.τ.

Καραντηνού Νίκου, «Επονίτικη "Νέα Γενιά" με την πνοή της Ηλέκτρας», στο Εθνική Αντίσταση, τεύχ. 133, Γενάρης- Μάρτης 2007.

Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Α΄, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981. Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β΄, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981. Kessel Dmitri (λεύκωμα), Ελλάδα του ’44, εκδ. Άμμος, 1997. Κωτσάκη Σπύρου Α. (Νέστορα). Καπετάνιου του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ, Δε­κέμβρης του 1944 στην Αθήνα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1986.

Κυριακίδη Γιάννη, Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας. Νέα Σμύρνη-Φάληρο 1941-1945, Νέα Σμύρνη, 1983.

Μπαρτζιώτας Βασίλης (Φάνης), «Ο Παλλαϊκός χαρακτήρας του Δεκέμβρη», στην Κομ­μουνιστική Επιθεώρηση, Αθήνα, Δεκέμβρης 1945.

Νίκανδρου Κεπέση, Ο Δεκέμβρης του 1944, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984. Οι Ανατολικές Συνοικίες το Δεκέμβρη του 1944, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2014. Παπαδομιχελάκης Στ., «Ένας άθλος - Μια Νίκη», στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Τρίκκαλα, Φλεβάρης 1945.

Παπαδούκα Ολυμπία, Το θέατρο της Αθήνας (Κατοχή-Αντίσταση-Διωγμοί), εκδ. Κ. & Π. Σμπίλιας, Αθήνα, 2001.

Παπαστράτης Προκοπής, «Από την απελευθέρωση στην εμφύλια σύγκρουση του Δε­κέμβρη», στο Δεκέμβρης του'44. Νεότερη έρευνα και προσεγγίσεις. Καταθέσεις σ’ ένα επι­στημονικό συνέδριο, εκδ. Φιλίστωρ, Αθήνα, 1996.

Πλουμπίδου Ιουλία, «Ηλέκτρα Αποστόλου», στην Εθνική Αντίσταση, τεύχ. 55, Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1987.

Ροδάκη Περικλή, Δεκέμβρης 1944, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1984. Σίμος Π., «Ωμότητες και θυσίες», στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση, Αθήνα, Δεκέμ­βρης 1945.

Συλλογικό, Η Τρίχρονη Εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (1946-1949), εκδ. Ριζοσπάστης- Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2008.

Το Ελληνικό Κατύν, εκδ. Ο Ρήγας, Αθήνα, 1945, στο Ντοκουμέντα του ΕΑΜγια τα Δε­κεμβριανά, εκδ. Προσκήνιο-Άγγελος Σιδεράτος, Αθήνα, χ.τ.

ΤοΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, 1945-1949, τόμ. 5, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981.

Το πρώτο Συνέδριο του ΣΕΚΕ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1982.

Τσάτσος Δ. Θ., Ο Δεκέμβριος του 1944, εκδ. Βιβλιοθήκη του Δημοκρατικού Σοσιαλι­στικού Κόμματος, Αθήναι, 1945.

Χατζηβασιλείου Χρ, «Οι Ελληνίδες στο Δεκέμβρη», στην Κομμουνιστική Επιθεώρη­ση, Αθήνα, Δεκέμβρης 1945.

________________________________________

Διαδικτυακή μεταφορά, επισημάνσεις κειμένου, επιλογή φωτό: Μποτίλια Στον Άνεμο

*

Από Μποτίλια επίσης: 
Δεκέμβρης 1944 (6 τίτλοι), ΔΣΕ (7 τίτλοι),
όπου και

Το αρχείο του Αποστόλη Μουσούρη

*
 Βλέπε ακόμα από

Ο Εχθρός του Λαού
Ένα φωτογραφικό αφιέρωμα στο Δεκέμβρη του 1944 με το φακό του Dmitri Kessel, Ελλάδα του '44 (εκδ. ΑΜΜΟΣ, 1997):
Τα Δεκεμβριανά (μέρος πρώτο)
Δεκεμβριανά (μέρος δεύτερο)
 
*

Μ. Κασιμάτης/ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΖΟΝΤΑΣ
Aρχειοθέτηση υλικού: πολιτιστικη εταιρεια φωτογραφιζοντας
(Ερευνώντας, αναλύοντας και καταγράφοντας φωτογραφίες)
εδώ: eteria fotografizontas και εδώ: manoliska