Μάρλον Μπράντο - Συνταγματάρχης Κουρτς στην «Αποκάλυψη Τώρα» του Κόπολα (1979)
3 Απριλίου 1924, Ομάχα, Νεμπράσκα, ΗΠΑ
1 Ιουλίου 2004, Γουέστγουντ, Λος Άντζελες, Καλιφόρνια, ΗΠΑ
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 4.III.2016 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ.)
3 Απριλίου 1924, Ομάχα, Νεμπράσκα, ΗΠΑ
1 Ιουλίου 2004, Γουέστγουντ, Λος Άντζελες, Καλιφόρνια, ΗΠΑ
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 4.III.2016 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ.)
*
Μια κριτική παρουσίαση της ταινίας από τον Μπάμπη Ζαφειράτο
στο Κινηματογραφικό «Σκοπευτήριο» Καισαριανής, 2 Μαρ. 2016
*
Σε μια χούφτα σκόνη θα σου δείξω το φόβο
(Θ. Σ. Έλιοτ, Η Έρημη Χώρα, 1922)
*
«Ρίξε τη βόμβα! Εξολόθρευσέ τους όλους!»
(Θ. Σ. Έλιοτ, Η Έρημη Χώρα, 1922)
*
«Ρίξε τη βόμβα! Εξολόθρευσέ τους όλους!»
«Εδώ Παντοδύναμος... Με λαμβάνεις;»
«Η φρίκη... Η φρίκη…»
(Αποκάλυψη Τώρα, 1979)
*
«...Μια μέρα είπα στον εαυτό μου: αυτή είναι η δική σου ζωή, εσύ ανεβαίνεις τον ποταμό, αυτό είναι η δική σου Καρδιά του Σκότους»
*
«...Μια μέρα είπα στον εαυτό μου: αυτή είναι η δική σου ζωή, εσύ ανεβαίνεις τον ποταμό, αυτό είναι η δική σου Καρδιά του Σκότους»
Φ. Φ. Κόπολα
*
*
Εκπαιδεύουμε νέους να ρίχνουν φωτιά σε ανθρώπους, αλλά οι διοικητές τους δεν τους αφήνουν να γράψουν "Γαμάω" στ' αεροπλάνα τους επειδή είναι άσεμνο.
Ο Κούρτς της Αποκάλυψης
Αποκάλυψη Τώρα, Νέα έκδοση (2001)
Φράνσις Φορντ Κόπολα
Φράνσις Φορντ Κόπολα
Αποκάλυψη Τώρα - Η ταινία
Κριτική παρουσίαση: Μπάμπης Ζαφειράτος
Από τον Τζόζεφ Κόνραντ στον Έλιοτ και στον Χο Τσι Μινχ
Κόπολα
Ο Φράνσις Φορντ Κόπολα, γόνος ιταλο-αμερικανικής οικογένειας (ο πατέρας Carmine Κόπολα, φλαουτίστας της τζαζ διάσημος συνθέτης και μουσικός ‒δική του η μουσική της Αποκάλυψης‒ η μητέρα του ηθοποιός) γεννήθηκε το 1939 στο Ντιτρόιτ, και μεγάλωσε στις φτωχογειτονιές της Νέας Υόρκης.
Με σπουδές δραματουργίας και σκηνοθεσίας εργάστηκε ως βοηθός του Ρότζερ Κόρμαν (γεν. 1926 ‒ο πάπας του λαϊκού σινεμά, παραγωγος, σκηνοθέτης, μεγάλος δάσκαλος πολλών σκηνοθετών) και με τη βοήθειά του έκανε την πρώτη του ταινία Παραφροσύνη (Dementia 13, 1962), ξεκινώντας ταυτόχρονα και την καριέρα του ως σεναριογράφος. Θα μείνει στην ιστορία για τους Νονούς του –κυρίως τον δεύτερο‒ (1972, 1974 ‒Όσκαρ Ταινίας και σκηνοθεσίας) και για την Αποκάλυψη Τώρα (Χρυσός Φοίνικας στις Κάννες, 1979, εξ ημισείας με το Τενεκεδένιο Ταμπούρλο του Φόλκερ Σλέντορφ)· μα και για τη λιγότερο εμπορική, εξίσου όμως σπουδαία Συνομιλία (1974, Χρυσός Φοίνικας). Έχει τιμηθεί με Όσκαρ πρωτότυπου σεναρίου για το Πάτον 1971, και με άπειρα ακόμα βραβεία.
Με σπουδές δραματουργίας και σκηνοθεσίας εργάστηκε ως βοηθός του Ρότζερ Κόρμαν (γεν. 1926 ‒ο πάπας του λαϊκού σινεμά, παραγωγος, σκηνοθέτης, μεγάλος δάσκαλος πολλών σκηνοθετών) και με τη βοήθειά του έκανε την πρώτη του ταινία Παραφροσύνη (Dementia 13, 1962), ξεκινώντας ταυτόχρονα και την καριέρα του ως σεναριογράφος. Θα μείνει στην ιστορία για τους Νονούς του –κυρίως τον δεύτερο‒ (1972, 1974 ‒Όσκαρ Ταινίας και σκηνοθεσίας) και για την Αποκάλυψη Τώρα (Χρυσός Φοίνικας στις Κάννες, 1979, εξ ημισείας με το Τενεκεδένιο Ταμπούρλο του Φόλκερ Σλέντορφ)· μα και για τη λιγότερο εμπορική, εξίσου όμως σπουδαία Συνομιλία (1974, Χρυσός Φοίνικας). Έχει τιμηθεί με Όσκαρ πρωτότυπου σεναρίου για το Πάτον 1971, και με άπειρα ακόμα βραβεία.
1976. Ο πόλεμος τέλειωσε;
Η Αποκάλυψη Τώρα μαζί με την άλλη Αποκάλυψη, το Έλα Να Δεις του Έλεμ Κλίμοφ, περιλαμβάνεται από το 2008 στη «Λίστα με τις 50 ταινίες που πρέπει να δείτε πριν πεθάνετε, στην 1η θέση και στην 21η θέση το Έλα να Δεις.
Η καρδιά της φρίκης
(Από το Βελγικό Κονγκό του 1890 ως το Βιετνάμ του 1968)
(Από το Βελγικό Κονγκό του 1890 ως το Βιετνάμ του 1968)
 |
| Τζόζεφ Κόνραντ Μπερντιτσίβ, Ουκρανία 3.12.1857 - Μπίσοπσμπερν, Ηνωμένο Βασίλειο 3.8.1924 Joseph Conrad by Sir William Rothenstein, pastel, 1903 15 1/2 in. x 11 1/8 in. (394 mm x 283 mm) Given by Emile Mond, 1925, National Portrait Gallery, London |
Η πλοκή της ταινίας βασίζεται στην απαράμιλλη νουβέλα Καρδιά του Σκοταδιού, του Πολωνού Τζόζεφ Κόνραντ (1857-1924), γραμμένη το 1899.
Βασικό χαρακτηριστικό της βιωματικής γραφής του είναι η μοίρα του ανθρώπου και (όπως ο ίδιος γράφει) «η διαρκής έρευνα για τον εντοπισμό της ταυτότητάς μας σε έναν κόσμο που οι σκληρότητές του είναι ανώτερες από κάθε περιγραφή».
*
 |
| Μάρτιος 1967. Από διαμαρτυρία στο Πεντάγωνο |
Ο Κόπολα διηγείται:
Η Αποκάλυψη, τώρα! δεν είναι μια ταινία για το Βιετνάμ. Είναι το Βιετνάμ! Νόμιζα πως έφτιαχνα ένα πολεμικό φιλμ και τελικά κατάλαβα ότι το φιλμ έφτιαχνε εμένα. Η ζούγκλα έφτιαχνε την ταινία...» […] Ο ψυχισμός που γεννούσε την ταινία ήταν ο ψυχισμός του Κουρτς, ενός ιδιοφυούς στρατιωτικού που οδηγείται στην τρέλα. Το συνεργείο δε δούλευε σε μια συνεκτική ιδέα που ήξερε εκ των προτέρων, σε κάποιο λογικό σενάριο, ακολουθούσε μονάχα έναν τρελό... και δεν είχα καν το θάρρος να τους πω πως δεν ήξερα τι έκανα...».
Για την ταινία θα μπορούσαμε να πούμε πολλά, αν και έχουν ειπωθεί τα πάντα σχεδόν. Εδώ θα περιοριστούμε σε κάποιες πτυχές λιγότερο γνωστές.
Α.
Από την Ινδοκίνα στο Βιετνάμ
Από την Ινδοκίνα στο Βιετνάμ
 |
| Ωρόρ Κλεμάν (Redux 2001) |
Μια 10λεπτη με τα «κουνελάκια» του «Playboy».
Και μια 23λεπτη, πολύ σημαντική κατά την άποψή μου, που αποτελεί ένα σχόλιο για την αποικιοκρατία και την ιμπεριαλιστική συνέχειά της, όταν η ομάδα του Ουίλαρντ θα συναντήσει, στη μέση του πουθενά, μια οικογένεια Γάλλων που παλεύει να κρατήσει τη φυτεία της, για να μην πέσει στα χέρια των Βιετκόνγκ. Η προσθήκη της λεγόμενης Γαλλικής φυτείας θα ολοκληρωθεί με μια… «ανολοκλήρωτη» ερωτική σκηνή ανθολογίας.
Ρωξάνη στον Ουίλαρντ: Σας έχει κουράσει ο πόλεμος. Το βλέπω στο βλέμμα σας. Σαν το βλέμμα των στρατιωτών μας στον δικό μας πόλεμο. Τους αποκαλούσαμε Les Sοldats Ρerdus. «Οι Χαμένοι Στρατιώτες».Θα γυρίσεις στην Αμερική μετά τον πόλεμο; Ρωτάει τον Ουίλαρντ η Ρωξάνη. Όχι, θα της απαντήσει. Τότε είσαι σαν εμάς, η πατρίδα σου είναι εδώ.
Και δεν θα γυρίσει ποτέ βέβαια, αφού η ταινία με την αφήγηση-οφ είναι ένα τεράστιο φλας μπακ, όπου στις πρώτες σκηνές βλέπουμε τον Ουίλαρντ να αναδύεται από το νερό, όπως και στο φινάλε.
Στη Γαλλική Φυτεία ένας άποικος θα πει στον Ουίλαρντ:
Εδώ είναι η φυτεία της οικογένειάς μου. Ήταν δική μας για εβδομήντα χρόνια και θα παραμείνει δική μας μέχρι να πεθάνουμε όλοι. […] Κι όταν με ρωτάς γιατί θέλουμε να μείνουμε εδώ… Θέλουμε να μείνουμε γιατί αυτή η γη ανήκει σε μας. Κρατάει ενωμένη την οικογένειά μας. Αγωνιζόμαστε γι’ αυτό! Ενώ εσείς οι Αμερικανοί πολεμάτε για το μεγαλύτερο τίποτα της Iστορίας. […]
[…] Χτες ήταν η Κορέα, σήμερα είναι το Βιετνάμ. Αύριο θα είναι η Ταϊλάνδη, οι Φιλιππίνες... Και μετά ίσως η Ευρώπη. Γιατί όχι η Ευρώπη;
Ο Κόπολα 15 χρόνια νωρίτερα προφητεύει τις επεμβάσεις στη Γιουγκοσλαβία 1991, 1992, 1999.
Και τις Φιλιππίνες: Οι ΗΠΑ με τον Ισπανοαμερικανικό πόλεμο, που άρχισε στην Κούβα το 1898 και απλώθηκε στις Φιλιππίνες μέχρι το 1910, απόσπασαν βίαια το νησί από τα χέρια των Ισπανών, με 600.000 Φιλιππινέζους νεκρούς. Αποχώρησαν το 1991 και ξανάκαναν απόβαση (εν πολλοίς άγνωστη) αμέσως μετά το Αφγανιστάν το 2002.
Β.
VIETNAM 1955-1975
 |
Vietnam, Date taken: 1966
Photographer: Larry Burrows (1926-1971)
|
Ο Πέτερ Βάις, (1916-1982), ο Γερμανός κομμουνιστής, θεατρικός συγγραφέας, ζωγράφος, σκιτσογράφος, σκηνοθέτης, θεωρητικός του κινηματογράφου, επισκέφτηκε τη Λαϊκή Δημοκρατία του Βιετνάμ από τις 14 Μάη μέχρι τις 21 Ιούνη του 1968. Με την επιστροφή του γράφει τις Σημειώσεις για την Πολιτιστική Ζωή της Λαϊκής Δημοκρατίας του Βιετνάμ, όπου, στον πρόλογό του, εφτά (7) ολόκληρα χρόνια πριν την οριστική κατάπαυση του πυρός (1975) λέει:
«Τώρα θα προσπαθήσω να απαντήσω στα ερωτήματα, πώς είναι δυνατόν στον πληθυσμό, που βρίσκεται στην τρίτη γενιά που πολεμά, να αντιστέκεται σε μια επίθεση που σαν σύνολο ξεπερνά τις καταστρεφτικότερες επιχειρήσεις του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου;Πώς είναι δυνατόν, στους ανθρώπους του Βορείου Βιετνάμ και του απελευθερωτικού μετώπου του νότου, όχι μόνο να αντέχουν στην καταστροφή, αλλά να περνούν σε επιτυχημένες επιθέσεις ενάντια στην ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη του κόσμου; Τι είναι αυτό που κάνει ικανό το έθνος, παρά την καταστροφή όλων, όσων έχει δημιουργήσει, να διατηρεί την παραγωγή και την κοινωνική του ενότητα;Από πολυάριθμες συναντήσεις και συζητήσεις που κάναμε, μπορέσαμε να γνωρίσουμε χαρακτηριστικές ιδιότητες του πληθυσμού, την πολιτιστική του κληρονομιά, καθώς και τις ιατροκοινωνικές και πολιτικές προοπτικές του που μας πρόσφεραν υλικό για να εξηγήσουμε, γιατί η επίθεση της ιμπεριαλιστικής τεχνοκρατίας, του πλούσιου κόσμου, θα ναυαγήσει σ’ αυτό το μικρό αγροτικό κράτος, τον εκπρόσωπο του φτωχού κόσμου».
Προσέξτε τη σκηνή όπου ο Μάρλον Μπράντο-Κουρτς διηγείται στον Ουίλαρντ το περιστατικό με τους εμβολιασμούς, και δείτε πώς ο Κόπολα συγκλίνει με τον Πέτερ Βάις (δεν γνωρίζω αν είχε υπόψη του το βιβλίο).
Ο Κόπολα, πριν τους δίδυμους Πύργους, το Μάιο του 2001 στις Κάννες, θα πει:
«Ήθελα η Αμερική να κοιτάξει κατάματα το πρόσωπο της φρίκης και να το δεχτεί σαν το δικό της πρόσωπο. Μόνο έτσι θα μπορέσει να προχωρήσει σε μια νέα εποχή».
Γ.
Οι Κούφιοι Άνθρωποι (και άλλα ποιήματα)
Είναι το ποίημα που απαγγέλλει ο Μπράντο-Κουρτς εκεί στην καρδιά της κόλασης, όπου τον βρίσκει ο Ουίλαρντ, σε μια κορυφαία σκηνή της ταινίας.
Οι Κούφιοι Άνθρωποι είναι το πρώτο από τα τρία ποιήματα που συμπληρώνουν την Έρημη Χώρα του Έλιοτ (στη μετάφραση του Σεφέρη), ένα μεγαλύτερο συνθετικό ποίημα, για το οποίο έχουν γραφεί τόνοι μελετών, στριφνό, σκοτεινό, υπαινικτικό με αναφορές από τον Σαίξπηρ μέχρι τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, από τη Βίβλο μέχρι τα βουδιστικά κείμενα, από τον μύθο του βασιλιά Αρθούρου και το Άγιο Δισκοπότηρο μέχρι τη θρησκειολογία και την κόλαση του Δάντη.
Η Έρημη χώρα έχει επηρεαστεί βαθύτατα από δυο βιβλία: Το Από την Ιεροτελεστία στο Ρομάντζο (1890) της Τζέση Γουέστον και Το Χρυσό Κλωνάρι (1920) του Τζαίημς Φρέηζερ.
Κι αυτά τα δυο βιβλία θα τα δούμε προς το τέλος της ταινίας πάνω στο γραφείο του Κουρτς.
*
 |
| Τζόζεφ Κόνραντ, Η καρδιά του Σκοταδιού, Μετάφραση Θανάσης Γεωργιάδης (Ανοιχτή Γωνία, 1982). Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ. |
«Κύριο Κουρτς – πέτανε»
και
«Μια δεκάρα για τον Γέρο-Γκάη»
Το «Κύριο Κουρτς – πέτανε» είναι οι λέξεις που θα προφέρει ο μαύρος υπηρέτης στο ποταμόπλοιο για τον Κουρτς του Κόνραντ:
«Ξαφνικά το μπόυ του διευθυντή έβαλε το αδιάντροπο μαύρο κεφάλι του στην πόρτα και είπε μ’ έναν τόνο δηκτικής περιφρόνησης: «Κύριο Κουρτς – πέτανε». (Μεταφερμένο εδώ από τα Σχόλια του Σεφέρη, που συνοδεύουν τη μετάφρασή του της Έρημης Χώρας, Ίκαρος 1973).
Στις τέλευταίες σελίδες της Καρδιάς του Σκοταδιού διαβάζουμε:
Μήπως ζούσε ξανά τη ζωή του με κάθε λεπτομέρεια πόθου, πειρασμού, και υποταγής σε εκείνες τις υπέρτατες στιγμές της πλήρους γνώσης; Φώναξε σαν να ψιθύριζε σε κάποια εικόνα, σε κάποιο όραμα ‒φώναξε δυνατά δύο φορές· μια κραυγή που δεν ήταν τίποτα περισσότερο παρά μια ανάσα. «Η φρίκη! Η φρίκη!»Άκουσα τις φοβερές τις τελευταίες του λέξεις… Το σκοτάδι τις επαναλάμβανε μ’ έναν επίμονο ψίθυρο, που ήταν σαν να διογκωνόταν απειλητικά, όπως ο πρώτος ψίθυρος στην αρχή του ανέμου: Η φρίκη! Η φρίκη!
Και η νουβέλα του Κόνραντ τελειώνει:
Σήκωσα το κεφάλι μου. Τα νερά είχαν αποκλειστεί από μια μάζα μαύρα σύννεφα, και ο ήρεμος υδάτινος δρόμος, που πήγαινε ως τα μακρύτερα όρια της γης, κυλούσε σκοτεινός κάτω από ένα μαύρο ουρανό, σαν να οδηγούσε κατευθείαν στην καρδιά ενός απέραντου σκοταδιού.
Η περιγραφή του Κόνραντ ταιριάζει απόλυτα με την σκηνή στην οποία ο Ουίλαρντ αναδύεται από την κόλαση, ή μάλλον καταπίνεται απ’ αυτή… (η σκηνή φλασμπάκ στην αρχή της ταινίας).
Η φρίκη! Η φρίκη! Είναι οι λέξεις που θα ψιθυρίσει κι ο Κούρτς του Κόπολα στις τελευταίες σκηνές της Αποκάλυψης.
Η φρίκη! Γραμμένη με κόκκινο μελάνι πάνω σε μια δακτυλογραφημένη αναφορά του Κουρτς, που την ξεφυλλίζει ο Ουίλαρντ, προς το Κέντρο για τη Μελέτη των Δημοκρατικών Θεσμών, στην Σάντα Μπάρμπαρα της Καλιφόρνια, και ανατεθειμένη από αυτό: «Ρίξε τη βόμβα! Εξολόθρευσέ τους όλους!».
Η φρίκη! «Εξολοθρέψτε όλα τα ανθρώπινα κτήνη!» Γραμμένη σε παρόμοια αναφορά που έχει συντάξει και ο Κούρτς του Κόνραντ, «του την είχε εμπιστευτεί η Διεθνής Εταιρεία για την Εξάλειψη των Άγριων Εθίμων, και προοριζόταν να καθοδηγήσει το μελλοντικό έργο της»(!)
Η φρίκη! «Εξολοθρέψτε όλα τα ανθρώπινα κτήνη!» Γραμμένη σε παρόμοια αναφορά που έχει συντάξει και ο Κούρτς του Κόνραντ, «του την είχε εμπιστευτεί η Διεθνής Εταιρεία για την Εξάλειψη των Άγριων Εθίμων, και προοριζόταν να καθοδηγήσει το μελλοντικό έργο της»(!)
Η φρίκη! Με τη φωνή τού Παντοδύναμου θεού, της Παντοδύναμης πολεμικής μηχανής των ΗΠΑ να καλεί τον Ουίλαρντ: «Εδώ Παντοδύναμος... Με λαμβάνεις;». Και τον μαστουρωμένο Λανς να προσπαθεί να διακρίνει ψηλά στον ουρανό τη φωνή του Κυρίου του.
Η φρίκη... Η φρίκη…
Τη βλέπουμε τώρα κι εμείς: Με το σκοτεινό πρόσωπο του Ουίλαρντ, στα χρώματα του πολέμου βαμμένο, δευτερόλεπτα πριν πέσουν οι τίτλοι του τέλους…
*
 |
| Η επέλαση του ιππικού |
Ο Γκάη είναι ο πολύ γνωστός μας από την περισπούδαστη, αναρχοεπαναστατική, πλην κενή περιεχομένου ταινία «V» for Vendetta που έγινε μόδα και σύμβολο των απανταχού της γης διαμαρτυρόμενων κούφιων ανθρώπων, υπό τη μορφή των αγανακτισμένων Ποδέμος, της απολιτικής και μεταμοντέρνας αριστεράς.
Είναι τα κούφια ανδρείκελα που καθορίζουν τις τύχες μας είτε βρίσκονται στους εξουσιαστές μας είτε στους ανίσχυρους και εθελότυφλους διπλανούς μας.
*
-Apocalypse-Now(1979)-3.jpg)
Και οι δυο Κουρτς κάνουν περισσότερο κακό στις εταιρείες τους παρά καλό.
Ο Κουρτς του Κόνραντ πρέπει να βαδίσει προσεκτικά γιατί τις μεθόδους του θα τις πληρώσει το εμπόριο.
Ο Κουρτς του Κόπολα με τις δικές του μεθόδους δείχνει την κρυφή πρόθεση του αμερικανικού «πολιτισμού» που εισβάλλει στο Βιετνάμ και τον απώτερο στόχο του για τον έλεγχο του πλούτου.
Ο Κουρτς του Κόνραντ το μόνο που ζητάει είναι η απόδοση δικαιοσύνης…
Ο Κουρτς του Κόπολα το μόνο που ζητάει είναι το τέλος της φρίκης που σκορπίζουν τα κούφια ανδρείκελα.
Κι οι δυο Κουρτς προσπάθησαν να περισώσουν τα τελευταία ψήγματα ανθρωπιάς που τους απομένουν.
*
Οι Κούφιοι Ανθρώποι τελειώνουν με δυο στίχους που δεν θα τους ακούσουμε από τον Κουρτς, αλλά από τον φωτορεπόρτερ Ντένις Χόπερ:
Έτσι τελειώνει ο κόσμος / Όχι με έναν βρόντο μα μ’ ένα λυγμό
Ας μου επιτραπεί όμως μια μικρή ασέβεια:
Έτσι γεννιέται ο κόσμος / Με έναν βρόντο κι όχι μ’ ένα λυγμό
Αυτή είναι κι η μόνη μας ελπίδα ‒με την έννοια της επιλογής, της εκλογής, της θέλησης‒ μέσα στη κόλαση του καπιταλιστικού πολέμου που μαίνεται δίπλα μας σε όλες του τις μορφές: Μια νέα γενιά κομμουνιστών που θα διαβάζει τον Έλιοτ ανάποδα.
Και κλείνω με 4 στίχους του Χο Τσι Μινχ
Εκεί η κορφή του Μαρξ
Εδώ ο ποταμός του Λένιν
Γυμνά χέρια
Θ’ ανοικοδομήσουν τη χώρα.
Καλή σας θέαση
Μπάμπης Ζαφειράτος, 2 Μαρτίου 2016
Το πλήρες κείμενο και πολλά άλλα:
***
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.