Μπάμπης Ζαφειράτος: Αποκάλυψη Τώρα — Από τον Κόπολα και τον Τζόζεφ Κόνραντ στον Θ. Σ. Έλιοτ και στον Χο Τσι Μινχ — Παρουσίαση της ταινίας στο Κινηματογραφικό «Σκοπευτήριο» Καισαριανής (2 Μαρ. 2016)—Μάρλον Μπράντο: «Οι δύο Κουρτς»

Μάρλον Μπράντο - Συνταγματάρχης Κουρτς στην «Αποκάλυψη Τώρα» (1979)
3 Απριλίου 1924, Ομάχα, Νεμπράσκα, ΗΠΑ
1 Ιουλίου 2004, Γουέστγουντ, Λος Άντζελες, Καλιφόρνια, ΗΠΑ
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 4.III.2016 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ.)

*

Μια κριτική παρουσίαση της ταινίας από τον Μπάμπη Ζαφειράτο

στο Κινηματογραφικό «Σκοπευτήριο» Καισαριανής, 2 Μαρ. 2016

 (εδώ συμπληρωμένη και επαυξημένη)

 

*

Σε μια χούφτα σκόνη θα σου δείξω το φόβο
(Θ. Σ. Έλιοτ, Η Έρημη Χώρα, 1922)

*
«Ρίξε τη βόμβα! Εξολόθρευσέ τους όλους!»

«Εδώ Παντοδύναμος... Με λαμβάνεις;»

«Η φρίκη... Η φρίκη…»

(Αποκάλυψη Τώρα, 1979)

*
«...Μια μέρα είπα στον εαυτό μου: αυτή είναι η δική σου ζωή, εσύ ανεβαίνεις τον ποταμό, αυτό είναι η δική σου Καρδιά του Σκότους»

Φ. Φ.  Κόπολα

*

Εκπαιδεύουμε νέους να ρίχνουν φωτιά σε ανθρώπους, αλλά οι διοικητές τους δεν τους αφήνουν να γράψουν "Γαμάω" στ' αεροπλάνα τους επειδή είναι άσεμνο.

Ο Κούρτς της Αποκάλυψης

Αποκάλυψη Τώρα, Νέα έκδοση (2001)
Φράνσις Φορντ Κόπολα

Παρουσίαση συμπληρωμένη
Μπάμπης Ζαφειράτος
«Μποτίλια Στον Άνεμο»

Κινηματογραφικό «Σκοπευτήριο» Καισαριανής

(Τετάρτη 2 Μαρτίου 2016)

Αφιέρωμα

ΠΟΛΕΜΟΣ & ΦΑΣΙΣΜΟΣ

(12 Φεβρουαρίου - 9 Μαρτίου 2016)

*

(Για τις προηγούμενες παρουσιάσεις βλέπε στο τέλος)

*

Αποκάλυψη Τώρα - Η ταινία.

*
Επίμετρο - Σημειώσεις
1. Από την Ινδοκίνα στο Βιετνάμ.
2. 126 χρόνια επεμβάσεις ΗΠΑ
3. Μαντές Φρανς
4. Ο Βρώμικος Πόλεμος 1960-1975
5. Εμβολιασμοί
6. Οι δυο τελευταίοι στίχοι των Κούφιων Ανθρώπων

*
Παράρτημα
α). Τ. Σ. Έλιοτ - Οι Κούφιοι Άνθρωποι
β). Ο Κίπλινγκ κι ο Προύφροκ
γ). Και ο Μπωντλαίρ
δ). Πέτερ Βάις – Σημειώσεις για το Βιενάμ
ε). Χο Τσι Μινχ – Δυο κείμενα κι ένα ποίημα
στ). Μάρλον Μπράντο: «Οι δύο Κουρτς»
ζ). Βασίλης Ραφαηλίδης

*
Αποκάλυψη Τώρα - Η ταινία
 
Μια κριτική παρουσίαση

 

Από τον Τζόζεφ Κόνραντ στον Έλιοτ και στον Χο Τσι Μινχ

Κόπολα

Ο Φράνσις Φορντ Κόπολα, γόνος ιταλο-αμερικανικής οικογένειας (ο πατέρας Carmine Κόπολα, φλαουτίστας της τζαζ διάσημος συνθέτης και μουσικός ‒δική του η μουσική της Αποκάλυψης‒ η μητέρα του ηθοποιός) γεννήθηκε το 1939 στο Ντιτρόιτ, και μεγάλωσε στις φτωχογειτονιές της Νέας Υόρκης.

Με σπουδές δραματουργίας και σκηνοθεσίας εργάστηκε ως βοηθός του Ρότζερ Κόρμαν (γεν. 1926 ‒ο πάπας του λαϊκού σινεμά, παραγωγος, σκηνοθέτης, μεγάλος δάσκαλος πολλών σκηνοθετών) και με τη βοήθειά του έκανε την πρώτη του ταινία Παραφροσύνη (Dementia 13, 1962), ξεκινώντας ταυτόχρονα και την καριέρα του ως σεναριογράφος. Θα μείνει στην ιστορία για τους Νονούς του –κυρίως τον δεύτερο‒ (1972, 1974 ‒Όσκαρ Ταινίας και σκηνοθεσίας) και για την Αποκάλυψη Τώρα (Χρυσός Φοίνικας στις Κάννες, 1979, εξ ημισείας με το Τενεκεδένιο Ταμπούρλο του Φόλκερ Σλέντορφ)· μα και για τη λιγότερο εμπορική, εξίσου όμως σπουδαία Συνομιλία (1974, Χρυσός Φοίνικας). Έχει τιμηθεί με Όσκαρ πρωτότυπου σεναρίου για το Πάτον 1971, και με άπειρα ακόμα βραβεία.

1976. Ο πόλεμος τέλειωσε;

Τα γυρίσματα ξεκινάνε το 1976. Ένα χρόνο μετά την οριστική κατάπαυση πυρός. Ο μύθος που συνοδεύει τα γυρίσματα της ταινίας μεγαλύτερος από… τη διάρκειά της: 238 μέρες στη ζούγκλα, πρωτοφανής σαρωτικός τυφώνας στο αρχιπέλαγος των Φιλιππίνων με 3 αγνοούμενους (ανάμεσά τους και ο σκηνογράφος Ντην Ταβουλάρης), απόλυση του Χάρβεϊ Καϊτέλ (πρώτη επιλογή για τον Ουίλαρντ), καρδιακή προσβολή του Μάρτιν Σιν, απειλή του άλλου μεγάλου τυφώνα Μάρλον Μπράντο (με αμοιβή 3,5 εκ.$) ότι θα αποδεσμευθεί από την παραγωγή και με τον αρχικό προϋπολογισμό των 12 εκατ. $ να τρέχει με πολλά μηδενικά.

Η Αποκάλυψη Τώρα μαζί με την άλλη Αποκάλυψη, το Έλα Να Δεις του Έλεμ Κλίμοφ (που είδαμε πριν 2 βδομάδες) περιλαμβάνεται από το 2008 στη «Λίστα με τις 50 ταινίες που πρέπει να δείτε πριν πεθάνετε, στην 1^η θέση και στην 21^η θέση το Έλα να Δεις.

Η καρδιά της φρίκης

(Από το Βελγικό Κονγκό του 1890 ως το Βιετνάμ του 1968)

Τζόζεφ Κόνραντ
Μπερντιτσίβ, Ουκρανία 3.12.1857 - Μπίσοπσμπερν, Ηνωμένο Βασίλειο 3.8.1924
Joseph Conrad by Sir William Rothenstein, pastel, 1903
15 1/2 in. x 11 1/8 in. (394 mm x 283 mm)
Given by Emile Mond, 1925, National Portrait Gallery, London

Η πλοκή της ταινίας βασίζεται στην απαράμιλλη νουβέλα Καρδιά του Σκοταδιού, του Πολωνού Τζόζεφ Κόνραντ (1857-1924), γραμμένη το 1899.

Οι ομοιότητες είναι μεγάλες, παρά την επικρατούσα άποψη περί χαλαρής διασκευής (το σενάριο είναι του Τζων Μίλιους), και αναγνωρίζονται στη «βιετναμική» τους διασκευή (βλ. Ραφαηλίδης «Παράρτημα –β.»): π.χ. Η επίθεση με τα βέλη, ή ο χαρακτήρας του Ντένις Χόππερ: «Ω, πλάτυνε το νου μου αυτός ο άνθρωπος! Έπρεπε να τον είχες ακούσει να απαγγέλλει ποιήματα [...]» (βλ. σχετικό «Παράρτημα –β.»). Ή το φευγαλέο όραμα της γυναίκας -παραλαγμένο χρονικά- μετά τη θυσία: «[...] κατά μήκος της ακροποταμιάς πηγαινοερχόταν το άγριο και εξαίσιο όραμα μιας γυναίκας.[...] τυλιγμένη σε ένα ραβδωτό και κροσσωτό ύφασμα, πατώντας τη γη περήφανα [...] Βραχιόλια γέμιζαν τα χέρια της ως τον αγκώνα [...] ήταν άγρια και υπέροχη, μεγαλοπρεπής και τα μάτια της αστραποβολούσαν θηριώδη. (Κόνραντ)», κ.τ.ό.

Βελγικό Κονγκό. Οικόπεδο και αποικία. Τέλος του 19ου αιώνα. Ο Κάπταιν Μάρλοου θα καταδυθεί με το ποταμόπλοιό του στην καρδιά του ποταμού Κονγκό, για να βρει και να επαναφέρει στην τάξη τον Κουρτς, τον κορυφαίο πράκτορα («Ολόκληρη η Ευρώπη είχε συνεισφέρει στη δημιουργία του Κουρτς») μιας εταιρείας που εκμεταλλεύεται το ελεφαντόδοντο και τον φυσικό πλούτο της Κεντρικής Αφρικής. Ο Κουρτς, που λατρεύεται σαν θεός από τους άγριους ιθαγενείς, βρίσκεται εκεί κατ’ εντολή αυτής ακριβώς της εταιρείας.

Ο Κόνραντ, γεννημένος στην Ουκρανία, μετά το θάνατο του ποιητή και επαναστάτη πατέρα του, μπαρκάρει μούτσος στα 18 του και στα 30 του γίνεται πλοίαρχος του Αγγλικού εμπορικού ναυτικού, ταξιδεύοντας και γράφοντας ασταμάτητα. (Στα ελληνικά 10 βιβλία του).

Βασικό χαρακτηριστικό της βιωματικής γραφής του είναι η μοίρα του ανθρώπου και (όπως ο ίδιος γράφει) «η διαρκής έρευνα για τον εντοπισμό της ταυτότητάς μας σε έναν κόσμο που οι σκληρότητές του είναι ανώτερες από κάθε περιγραφή».

*

Μάρτιος 1967. Από διαμαρτυρία στο Πεντάγωνο

Βιετνάμ 1968. Ο λοχαγός Ουίλαρντ ‒ούτε στρατιώτης ούτε δολοφόνος, όπως ο ίδιος θα μάθει αργότερα‒ σε μια αποστολή που δεν υπάρχει ούτε θα υπάρξει ποτέ, θα ψάξει να βρει και να «τερματίσει» έναν άλλον σύγχρονο Κουρτς, χαρισματικό, αλλά παράφρονα κατά τη CIA, συνταγματάρχη (ανεπανάληπτος ο Μπράντο), πού έχοντας γίνει «ένα» με τα σκοτάδια της ζούγκλας του Βιετνάμ, σέρνεται σαν σαλίγκαρος πάνω στην κόψη ενός ξυραφιού (όπως από τον ίδιο ακούμε), προσπαθώντας να εντοπίσει ‒σαν τους ήρωες του Κόνραντ‒ μέσα από ακραίες πράξεις τα όρια της ύπαρξής του. Ένας προκάτοχος του Ουίλαρντ γοητευμένος από τον Κουρτς είχε παραμείνει μαζί του.

Ο Κόπολα διηγείται: 

Η Αποκάλυψη, τώρα! δεν είναι μια ταινία για το Βιετνάμ. Είναι το Βιετνάμ! Νόμιζα πως έφτιαχνα ένα πολεμικό φιλμ και τελικά κατάλαβα ότι το φιλμ έφτιαχνε εμένα. Η ζούγκλα έφτιαχνε την ταινία...» […]  Ο ψυχισμός που γεννούσε την ταινία ήταν ο ψυχισμός του Κουρτς, ενός ιδιοφυούς στρατιωτικού που οδηγείται στην τρέλα. Το συνεργείο δε δούλευε σε μια συνεκτική ιδέα που ήξερε εκ των προτέρων, σε κάποιο λογικό σενάριο, ακολουθούσε μονάχα έναν τρελό... και δεν είχα καν το θάρρος να τους πω πως δεν ήξερα τι έκανα...».

Για την ταινία θα μπορούσαμε να πούμε πολλά, αν και έχουν ειπωθεί τα πάντα σχεδόν. Εδώ θα περιοριστούμε σε κάποιες πτυχές λιγότερο γνωστές.

Α.

Από την Ινδοκίνα στο Βιετνάμ

Ωρόρ Κλεμάν (Redux 2001)

Η έκδοση του 2001 είναι κατά 53 λεπτά μεγαλύτερη, με δύο κυρίως προσθήκες που είχαν κοπεί στην αρχική εκδοχή της.

Μια 10λεπτη με τα «κουνελάκια» του «Playboy».

Και μια 23λεπτη, πολύ σημαντική κατά την άποψή μου, που αποτελεί ένα σχόλιο για την αποικιοκρατία και την ιμπεριαλιστική συνέχειά της, όταν η ομάδα του Ουίλαρντ θα συναντήσει, στη μέση του πουθενά, μια οικογένεια Γάλλων που παλεύει να κρατήσει τη φυτεία της, για να μην πέσει στα χέρια των Βιετκόνγκ. Η προσθήκη της λεγόμενης Γαλλικής φυτείας θα ολοκληρωθεί με μια… «ανολοκλήρωτη» ερωτική σκηνή ανθολογίας.

Ρωξάνη στον Ουίλαρντ: Σας έχει κουράσει ο πόλεμος. Το βλέπω στο βλέμμα σας. Σαν το βλέμμα των στρατιωτών μας στον δικό μας πόλεμο. Τους αποκαλούσαμε Les Sοldats Ρerdus. «Οι Χαμένοι Στρατιώτες».

Θα γυρίσεις στην Αμερική μετά τον πόλεμο; Ρωτάει τον Ουίλαρντ η Ρωξάνη. Όχι, θα της απαντήσει. Τότε είσαι σαν εμάς, η πατρίδα σου είναι εδώ.

Και δεν θα γυρίσει ποτέ βέβαια, αφού η ταινία με την αφήγηση-οφ είναι ένα τεράστιο φλας μπακ, όπου στις πρώτες σκηνές βλέπουμε τον Ουίλαρντ να αναδύεται από το νερό, όπως και στο φινάλε.

Επισήμως, η αποικιοκρατία της Γαλλίας στο Βιετνάμ άρχισε το 1874. Οι Γάλλοι βρίσκονται εκεί από τις αρχές του 1800. [1]

Στη Γαλλική Φυτεία ένας άποικος θα πει στον Ουίλαρντ:

Εδώ είναι η φυτεία της οικογένειάς μου. Ήταν δική μας για εβδομήντα χρόνια και θα παραμείνει δική μας μέχρι να πεθάνουμε όλοι. […] Κι όταν με ρωτάς γιατί θέλουμε να μείνουμε εδώ… Θέλουμε να μείνουμε γιατί αυτή η γη ανήκει σε μας. Κρατάει ενωμένη την οικογένειά μας. Αγωνιζόμαστε γι’ αυτό! Ενώ εσείς οι Αμερικανοί πολεμάτε για το μεγαλύτερο τίποτα της Iστορίας. […]

[…] Χτες ήταν η Κορέα, σήμερα είναι το Βιετνάμ. Αύριο θα είναι η Ταϊλάνδη, οι Φιλιππίνες... Και μετά ίσως η Ευρώπη. Γιατί όχι η Ευρώπη; [2]

Ο Κόπολα 15 χρόνια νωρίτερα προφητεύει τις επεμβάσεις στη Γιουγκοσλαβία 1991, 1992, 1999.

Και τις Φιλιππίνες: Οι ΗΠΑ με τον Ισπανοαμερικανικό πόλεμο, που άρχισε στην Κούβα το 1898 και απλώθηκε στις Φιλιππίνες μέχρι το 1910, απόσπασαν βίαια το νησί από τα χέρια των Ισπανών, με 600.000 Φιλιππινέζους νεκρούς. Αποχώρησαν το 1991 και ξανάκαναν απόβαση (εν πολλοίς άγνωστη) αμέσως μετά το Αφγανιστάν το 2002.

Κατά τη διάρκεια του γεύματος στη Γαλλική Φυτεία αναφέρεται ο Μαντές Φρανς (1907-1982) [3], περί του οποίου διχογνωμούν για το αν ήταν προδότης σοσιαλιστής ή κομμουνιστής. Να πούμε ότι όντας πρωθυπουργός τερμάτισε μεν τον πόλεμο της Ινδοκίνας (Καμπότζη, Λάος και Βιετνάμ μαζί) που κόστισε στη Γαλλία 92.000 νεκρούς, 114.000 τραυματίες και 28.000 αιχμαλώτους, αλλά την 1η Νοεμβρίου 1954, όταν ξεσηκώθηκε ο λαός της Αλγερίας ενάντια στη Γαλλική αποικιοκρατία έστειλε επιπλέον στρατεύματα για να καταπνίξει την εξέγερση.

Β.

VIETNAM 1955-1975

Vietnam, Date taken: 1966

Photographer: Larry Burrows (1926-1971)

Αμερικανοί στρατιώτες είχαν ήδη εμπλακεί από το 1959. Ο πόλεμος ρήμαξε το ανθρώπινο και υλικό δυναμικό του Βιετνάμ με το συνολικό αριθμό των νεκρών να κυμαίνεται γύρω στα 4.000.000. 57.000 Αμερικανοί σκοτώνονται. [4]

Ο Πέτερ Βάις, (1916-1982), ο Γερμανός κομμουνιστής, θεατρικός συγγραφέας, ζωγράφος, σκιτσογράφος, σκηνοθέτης, θεωρητικός του κινηματογράφου, επισκέφτηκε τη Λαϊκή Δημοκρατία του Βιετνάμ από τις 14 Μάη μέχρι τις 21 Ιούνη του 1968. Με την επιστροφή του γράφει τις Σημειώσεις για την Πολιτιστική Ζωή της Λαϊκής Δημοκρατίας του Βιετνάμ, όπου, στον πρόλογό του, εφτά (7) ολόκληρα χρόνια πριν την οριστική κατάπαυση του πυρός (1975) λέει:

«Τώρα θα προσπαθήσω να απαντήσω στα ερωτήματα, πώς είναι δυνατόν στον πληθυσμό, που βρίσκεται στην τρίτη γενιά που πολεμά, να αντιστέκεται σε μια επίθεση που σαν σύνολο ξεπερνά τις καταστρεφτικότερες επιχειρήσεις του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου;

Πώς είναι δυνατόν, στους ανθρώπους του Βορείου Βιετνάμ και του απελευθερωτικού μετώπου του νότου, όχι μόνο να αντέχουν στην καταστροφή, αλλά να περνούν σε επιτυχημένες επιθέσεις ενάντια στην ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη του κόσμου; Τι είναι αυτό που κάνει ικανό το έθνος, παρά την καταστροφή όλων, όσων έχει δημιουργήσει, να διατηρεί την παραγωγή και την κοινωνική του ενότητα;

Από πολυάριθμες συναντήσεις και συζητήσεις που κάναμε, μπορέσαμε να γνωρίσουμε χαρακτηριστικές ιδιότητες του πληθυσμού, την πολιτιστική του κληρονομιά, καθώς και τις ιατροκοινωνικές και πολιτικές προοπτικές του που μας πρόσφεραν υλικό για να εξηγήσουμε, γιατί η επίθεση της ιμπεριαλιστικής τεχνοκρατίας, του πλούσιου κόσμου, θα ναυαγήσει σ’ αυτό το μικρό αγροτικό κράτος, τον εκπρόσωπο του φτωχού κόσμου».

Προσέξτε τη σκηνή όπου ο Μάρλον Μπράντο-Κουρτς διηγείται στον Ουίλαρντ το περιστατικό με τους εμβολιασμούς [5], και δείτε πώς ο Κόπολα συγκλίνει με τον Πέτερ Βάις (δεν γνωρίζω αν είχε υπόψη του το βιβλίο). [Όλος ο «Πρόλογος» των Σημειώσεων του Βάις στο «Παράρτημα –δ.»].

Ο Κόπολα, πριν τους δίδυμους Πύργους, το Μάιο του 2001 στις Κάννες, θα πει:

«Ήθελα η Αμερική να κοιτάξει κατάματα το πρόσωπο της φρίκης και να το δεχτεί σαν το δικό της πρόσωπο. Μόνο έτσι θα μπορέσει να προχωρήσει σε μια νέα εποχή».

Γ.

Οι Κούφιοι Άνθρωποι (και άλλα ποιήματα)

Η Αποκάλυψη Τώρα, αν και έλκει την καταγωγή της από την αντιαποικιοκρατική νουβέλα του Κόνραντ, πηγάζει και από ένα άλλο επίσης εμβληματικό ποίημα των αρχών του περασμένου αιώνα, ερμηνεύοντάς το ταυτόχρονα: τους Κούφιους Ανθρώπους (1925) του Τ. Σ. Έλιοτ (1888-1965, Νόμπελ 1948). [Παρατίθεται ολόκληρο στο «Παράρτημα -α.», μαζί με τους στίχους των άλλων ποιημάτων που ακούμε στην Αποκάλυψη, «Παράρτημα -β. και γ.»].

Είναι το ποίημα που απαγγέλλει ο Μπράντο-Κουρτς εκεί στην καρδιά της κόλασης, όπου τον βρίσκει ο Ουίλαρντ, σε μια κορυφαία σκηνή της ταινίας. [Βλέπε Μάρολον Μπράντο: «Οι δύο Κουρτς», «Παράρτημα -ε.»]

Οι Κούφιοι Άνθρωποι είναι το πρώτο από τα τρία ποιήματα που συμπληρώνουν την Έρημη Χώρα του Έλιοτ (στη μετάφραση του Σεφέρη), ένα μεγαλύτερο συνθετικό ποίημα, για το οποίο έχουν γραφεί τόνοι μελετών, στριφνό, σκοτεινό, υπαινικτικό με αναφορές από τον Σαίξπηρ μέχρι τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, από τη Βίβλο μέχρι τα βουδιστικά κείμενα, από τον μύθο του βασιλιά Αρθούρου και το Άγιο Δισκοπότηρο μέχρι τη θρησκειολογία και την κόλαση του Δάντη.

Η Έρημη χώρα έχει επηρεαστεί βαθύτατα από δυο βιβλία: Το Από την Ιεροτελεστία στο Ρομάντζο (1890) της Τζέση Γουέστον και Το Χρυσό Κλωνάρι (1920) του Τζαίημς Φρέηζερ.

Κι αυτά τα δυο βιβλία θα τα δούμε προς το τέλος της ταινίας πάνω στο γραφείο του Κουρτς.

*

• Το πρώτο αναφέρεται στο μύθο του Αρθούρου και στην επιβολή του χριστιανισμού για τη δημιουργία του προ-αποικιοκρατικού, προ-ιμπεριαλιστικού Ηνωμένου Βασιλείου (6^ος αι).

• Το δεύτερο είναι μια συγκριτική μελέτη για τη θρησκεία όπου εξετάζεται το πέρασμα από τον παγανισμό στη νέα λατρεία: Ο θάνατο και η ανάσταση της φύσης, από τον Άτη της Φρυγίας στον ελληνικό Άδωνη: Γεννιούνται κι ανασταίνονται κι αυτοί όπως κι νέος Χριστός που θα συνυπάρξει με τον Αμνό του θεού, ως κατάλοιπο του παγανισμού. Να τη πάλι η άλλη Αποκάλυψη του Ιωάννη και του Έλεμ Κλίμοφ (Έλα να δεις).

Το τελευταίο ειδικότερα είναι μια αναφορά στην παράλληλη θυσία που θα δούμε στο τέλος της ταινίας και μια μεταφορά στο θάνατο και στην ανάσταση του πνεύματος του Κουρτς.

*

Τζόζεφ Κόνραντ, Η καρδιά του Σκοταδιού, Μετάφραση Θανάσης Γεωργιάδης (Ανοιχτή Γωνία, 1982). Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

Κάτω από τον τίτλο των Κούφιων Ανθρώπων υπάρχουν δυο μικρά μότο (αναφορές) που μας οδηγούν στην καρδιά του ποιήματος και της Αποκάλυψης του Κόπολα:

«Κύριο Κουρτς – πέτανε»

και

«Μια δεκάρα για τον Γέρο-Γκάη»

Το «Κύριο Κουρτς – πέτανε» είναι οι λέξεις που θα προφέρει ο μαύρος υπηρέτης στο ποταμόπλοιο για τον Κουρτς του Κόνραντ:

«Ξαφνικά το μπόυ του διευθυντή έβαλε το αδιάντροπο μαύρο κεφάλι του στην πόρτα και είπε μ’ έναν τόνο δηκτικής περιφρόνησης: «Κύριο Κουρτς – πέτανε». (Μεταφερμένο εδώ από τα Σχόλια του Σεφέρη, που συνοδεύουν τη μετάφρασή του της Έρημης Χώρας, Ίκαρος 1973).

Στις τέλευταίες σελίδες της Καρδιάς του Σκοταδιού διαβάζουμε:

Μήπως ζούσε ξανά τη ζωή του με κάθε λεπτομέρεια πόθου, πειρασμού, και υποταγής σε εκείνες τις υπέρτατες στιγμές της πλήρους γνώσης; Φώναξε σαν να ψιθύριζε σε κάποια εικόνα, σε κάποιο όραμα ‒φώναξε δυνατά δύο φορές· μια κραυγή που δεν ήταν τίποτα περισσότερο παρά μια ανάσα. «Η φρίκη! Η φρίκη!»

Άκουσα τις φοβερές τις τελευταίες του λέξεις… Το σκοτάδι τις επαναλάμβανε μ’ έναν επίμονο ψίθυρο, που ήταν σαν να διογκωνόταν απειλητικά, όπως ο πρώτος ψίθυρος στην αρχή του ανέμου: Η φρίκη! Η φρίκη!

Και η νουβέλα του Κόνραντ τελειώνει:

Σήκωσα το κεφάλι μου. Τα νερά είχαν αποκλειστεί από μια μάζα μαύρα σύννεφα, και ο ήρεμος υδάτινος δρόμος, που πήγαινε ως τα μακρύτερα όρια της γης, κυλούσε σκοτεινός κάτω από ένα μαύρο ουρανό, σαν να οδηγούσε κατευθείαν στην καρδιά ενός απέραντου σκοταδιού.

Η περιγραφή του Κόνραντ ταιριάζει απόλυτα με την σκηνή στην οποία ο Ουίλαρντ αναδύεται από την κόλαση, ή μάλλον καταπίνεται απ’ αυτή… (η σκηνή φλασμπάκ στην αρχή της ταινίας).

Η φρίκη! Η φρίκη! Είναι οι λέξεις που θα ψιθυρίσει κι ο Κούρτς του Κόπολα στις τελευταίες σκηνές της Αποκάλυψης.

Η φρίκη! Γραμμένη με κόκκινο μελάνι πάνω σε μια δακτυλογραφημένη αναφορά του Κουρτς, που την ξεφυλλίζει ο Ουίλαρντ, προς το Κέντρο για τη Μελέτη των Δημοκρατικών Θεσμών, στην Σάντα Μπάρμπαρα της Καλιφόρνια, και ανατεθειμένη από αυτό: «Ρίξε τη βόμβα! Εξολόθρευσέ τους όλους!».

Η φρίκη! «Εξολοθρέψτε όλα τα ανθρώπινα κτήνη!» Γραμμένη σε παρόμοια αναφορά που έχει συντάξει και ο Κούρτς του Κόνραντ, «του την είχε εμπιστευτεί η Διεθνής Εταιρεία για την Εξάλειψη των Άγριων Εθίμων, και προοριζόταν να καθοδηγήσει το μελλοντικό έργο της»(!)

Η φρίκη! Με τη φωνή τού Παντοδύναμου θεού, της Παντοδύναμης πολεμικής μηχανής των ΗΠΑ να καλεί τον Ουίλαρντ: «Εδώ Παντοδύναμος... Με λαμβάνεις;». Και τον μαστουρωμένο Λανς να προσπαθεί να διακρίνει ψηλά στον ουρανό τη φωνή του Κυρίου του.

Η φρίκη... Η φρίκη…

Τη βλέπουμε τώρα κι εμείς: Με το σκοτεινό πρόσωπο του Ουίλαρντ, στα χρώματα του πολέμου βαμμένο, δευτερόλεπτα πριν πέσουν οι τίτλοι του τέλους…

*

Η επέλαση του ιππικού

Το δεύτερο μότο «Μια δεκάρα για τον Γέρο-Γκάη» αναφέρεται στον Guy Fawkes που είχε αποπειραθεί να ανατινάξει το αγγλικό κοινοβούλιο στις 5 Νοέμβρη 1605. Τις παραμονές της επετείου, τα παιδιά γυρεύουν από τους διαβάτες «A penny for the old Guy» για ν’ αγοράσουν πυροτεχνήματα και υλικά προκειμένου να κάψουν το ομοίωμα του Φωκς, παραγεμίζοντάς το με άχυρα, όπως κάνουμε κι εμείς εδώ με τον δικό μας τον Ιούδα.

Ο Γκάη είναι ο πολύ γνωστός μας από την περισπούδαστη, αναρχοεπαναστατική, πλην κενή περιεχομένου ταινία «V» for Vendetta που έγινε μόδα και σύμβολο των απανταχού της γης διαμαρτυρόμενων κούφιων ανθρώπων, υπό τη μορφή των αγανακτισμένων Ποδέμος, της απολιτικής και μεταμοντέρνας αριστεράς.

Είναι τα κούφια ανδρείκελα που καθορίζουν τις τύχες μας είτε βρίσκονται στους εξουσιαστές μας είτε στους ανίσχυρους και εθελότυφλους διπλανούς μας.

*

Και οι δυο Κουρτς κάνουν περισσότερο κακό στις εταιρείες τους παρά καλό.

Ο Κουρτς του Κόνραντ πρέπει να βαδίσει προσεκτικά γιατί τις μεθόδους του θα τις πληρώσει το εμπόριο.

Ο Κουρτς του Κόπολα με τις δικές του μεθόδους δείχνει την κρυφή πρόθεση του αμερικανικού «πολιτισμού» που εισβάλλει στο Βιετνάμ και τον απώτερο στόχο του για τον έλεγχο του πλούτου.

Ο Κουρτς του Κόνραντ το μόνο που ζητάει είναι η απόδοση δικαιοσύνης…

Ο Κουρτς του Κόπολα το μόνο που ζητάει είναι το τέλος της φρίκης που σκορπίζουν τα κούφια ανδρείκελα.

Κι οι δυο Κουρτς προσπάθησαν να περισώσουν τα τελευταία ψήγματα ανθρωπιάς που τους απομένουν. [Βλέπε και Βασίλης Ραφαηλίδης «Παράρτημα ‒ζ.»]

*

Οι Κούφιοι Ανθρώποι τελειώνουν με δυο στίχους που δεν θα τους ακούσουμε από τον Κουρτς, αλλά από τον φωτορεπόρτερ Ντένις Χόπερ[6]:

Έτσι τελειώνει ο κόσμος / Όχι με έναν βρόντο μα μ’ ένα λυγμό

Ας μου επιτραπεί όμως μια μικρή ασέβεια:

Έτσι γεννιέται ο κόσμος / Με έναν βρόντο κι όχι μ’ ένα λυγμό

Αυτή είναι κι η μόνη μας ελπίδα ‒με την έννοια της επιλογής, της εκλογής, της θέλησης‒ μέσα στη κόλαση του καπιταλιστικού πολέμου που μαίνεται δίπλα μας σε όλες του τις μορφές: Μια νέα γενιά κομμουνιστών που θα διαβάζει τον Έλιοτ ανάποδα.

Και κλείνω με 4 στίχους του Χο Τσι Μινχ

Εκεί η κορφή του Μαρξ

Εδώ ο ποταμός του Λένιν

Γυμνά χέρια

Θ’ ανοικοδομήσουν τη χώρα.

Καλή σας θέαση

Μπάμπης Ζαφειράτος, 2 Μαρτίου 2016

***

Επίμετρο - Σημειώσεις

*

[1]. Από την Ινδοκίνα στο Βιετνάμ

Χο Τσι Μινχ (Εκείνος Που φωτίζει)
19 Μαΐου 1890, Επαρχία Νγκε Αν, Γαλλική Ινδοκίνα
2 Σεπτεμβρίου 1969, Ανόι, Βόρειο Βιετνάμ
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 2.IX.2015 (Μελάνι, 29 χ 21 εκ.)

[Και «Δύο Κείμενα» του Χο Τσι Μινχ για το Βιετνάμ στο «Παράρτημα –ε.»]

Η 2η πολυπληθέστερη χώρα με κομμουνιστικό καθεστώς στον κόσμο. Η τρίτη μεγαλύτερη πετρελαιοπαραγωγός χώρα στην Νοτιοανατολική Ασία, με παραγωγή 400.000 βαρέλια ημερησίως.

Τέλη της δεκαετίας του 1980, με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, κύριου εμπορικού εταίρου του Βιετνάμ, η χώρα αντιμετώπισε το ίδιο πρόβλημα με την Κούβα.

Γαλλικό Βιετνάμ

Επισήμως, η αποικιοκρατία της Γαλλίας στο Βιετνάμ άρχισε το 1874. Οι περισσότεροι Γάλλοι εγκαταστάθηκαν στο νότιο τμήμα του Βιετνάμ, κοντά στην πόλη Σαϊγκόν. Οι Γάλλοι ανέπτυξαν την οικονομία τους ώστε να έχει ως βάση τις φυτείες, τα προϊόντα των οποίων (καπνός, τσάι και καφές) εξάγονταν.

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ιαπωνία εισέβαλε στο Βιετνάμ το 1941. Το καθεστώς Βισύ στη Γαλλία αναγκάστηκε από το Τρίτο Ράιχ να παραδώσει τη Γαλλική Ινδοκίνα στην Ιαπωνία. Η Ιαπωνία εκμεταλλεύτηκε τους πόρους της Ινδοκίνας ώστε να συνεχίσει τις εκστρατείες της στην Ινδονησία, τη Μαλαισία και τη Βιρμανία.

Το Ντιεν Μπιεν Φου είναι τάφος

Πρώτος Πόλεμος της Ινδοκίνας

Το 1941, ιδρύθηκε από τον Χο Τσι Μινχ το κομμουνιστικό απελευθερωτικό κίνημα Βιετ Μιν (Βιετμίν). Την ημέρα της παράδοσης της Ινδοκίνας στην Ιαπωνία, το Βιετμίν έκανε μια συμφωνία. Θα άφηνε τους Ιάπωνες να δρουν ανεμπόδιστοι, με την προϋπόθεση να αφήσουν τον εξοπλισμό τους στους Βιετναμέζους. Μετά την ήττα των Ιαπώνων τον Αύγουστο του 1945, οι αντάρτες Βιετμίν κατέλαβαν το Ανόι και έφτιαξαν μια μεταβατική κυβέρνηση, η οποία κήρυξε την εθνική ανεξαρτησία της χώρας στις 2 Σεπτεμβρίου 1945.

Η μεταβατική κυβέρνηση της Γαλλίας αντέδρασε και το 1946 έστειλε στρατεύματα ώστε να καταστείλουν την εξέγερση. Το Νοέμβριο του 1946, οι γαλλικές δυνάμεις βομβάρδισαν το λιμάνι Χάι Φονγκ και σύντομα άρχισε ο ανταρτοπόλεμος των Βιετμίν ενάντια στους Γάλλους. Ο πόλεμος της Ινδοκίνας συνεχίστηκε μέχρι τις 20 Ιουλίου 1954, λήγοντας τελικώς μετά τη νίκη των Βιετναμέζων επί των Γάλλων στη μάχη του Ντιεν Μπιεν Φου. Τον ίδιο χρόνο το Συνέδριο της Γενεύης αναγνώρισε την ανεξαρτησία του Βιετνάμ, αλλά χώρισε προσωρινά τη χώρα στα δύο, κατά μήκος του 17ου Παράλληλου, ορίζοντας ότι η ενοποίηση θα έπρεπε να γίνει με γενικές εκλογές μέσα στο 1956. Εν τω μεταξύ όμως, το Νότιο Βιετνάμ, νωρίτερα αυτοκρατορικό, ανακηρύχθηκε ως δημοκρατία από τον Νγκο Ντιν Νιεμ, η οποία είχε την υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών, που δεν ήθελαν την επικράτηση των κομμουνιστών του Χο Τσι Μιν σε όλη τη χώρα.

Πόλεμος του Βιετνάμ (1 Νοεμβρίου 1955 – 30 Απριλίου 1975)

Βιετ Κονγκ αιχμάλωτος Νοτιοβιετναμέζων στρατιωτών

Για την καταπολέμηση του αστικού καθεστώτος του κράτους του Νοτίου Βιετνάμ, άρχισε το 1957 ο εμφύλιος αγώνας των Βιετκόνγκ, κομμουνιστών ανταρτών του Νοτίου Βιετνάμ και της Καμπότζης, ενισχυόμενων από εφόδια και τακτικό στρατό του κομμουνιστικού Βορείου Βιετνάμ. 

Για να προστατεύσουν το καθεστώς του Νοτίου Βιετνάμ, οι Ηνωμένες Πολιτείες άρχισαν να στέλνουν στρατεύματα στο Βιετνάμ, των οποίων ο αριθμός ξεπέρασε τις 500.000 άνδρες το 1965. Το 1968, το Βόρειο Βιετνάμ έκανε την επίθεση του Τετ, η οποία είχε σκοπό να αιφνιδιάσει τους Αμερικανούς, με τα κομμουνιστικά στρατεύματα να φτάνουν μέχρι τη Σαϊγκόν. Αν και η επιχείρηση στρατιωτικά απέτυχε, η κοινή γνώμη στις ΗΠΑ άλλαξε στάση και ο πόλεμος στο Βιετνάμ άρχισε να κατακρίνεται. Εξαιτίας του μεγάλου κόστους του πολέμου, της ολοένα και μικρότερης ανεκτικότητας των Αμερικανών πολιτών στο θέαμα των νεκρών στρατιωτών τους και της γενικότερης εσωτερικής αντιπολεμικής κατακραυγής.

Τα αμερικανικά στρατεύματα άρχισαν να αποχωρούν από το Βιετνάμ το 1973 και τελικώς το Βόρειο Βιετνάμ άρχισε μια πλήρους κλίμακας επίθεση το 1974, που έληξε στις 30 Απριλίου 1975 με την πτώση της Σαϊγκόν. Στις 2 Ιουλίου 1976, το Βόρειο και το Νότιο Βιετνάμ ενώθηκαν και σχημάτισαν τη Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Βιετνάμ. Ο πόλεμος ρήμαξε το ανθρώπινο και υλικό δυναμικό του Βιετνάμ με το συνολικό αριθμό των νεκρών να κυμαίνεται γύρω στα 4 εκατομμύρια. (el.wikipedia)

*

[2]. Στα 126 χρόνια επεμβάσεων του στρατού των ΗΠΑ

1962. Βομβαρδισμός με ναπάλμ σε θέσεις των Βιετ Κονγκ

• 55 μετακινήσεις στρατευμάτων με αποβάσεις πεζοναυτών, σφαγές, εισβολές, καταλήψεις, καταστολές εξεγέρσεων, επεμβάσεις σε πραξικοπήματα, ανατροπές κυβερνήσεων, κλπ. αγαθοεργίες.
• 20 βομβαρδισμοί
•   4 επιθέσεις πυραύλων
• 16 περιπτώσεις Διοικητικής ευθύνης των στρατιωτικών επιχειρήσεων
• 25 Ναυτικές επεμβάσεις συνοδευόμενες με μετακίνηση στρατευμάτων και βομβαρδισμούς
• 15 φορές Απειλή χρήσης πυρηνικών όπλων. Κορύφωση η Χιροσίμα και το Ναγκασάκι με 274.000 νεκρούς
• 15ετής ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ με 1.557.000 νεκρούς
• ΙΣΟΠΕΔΩΣΗ ΤΟΥ ΙΡΑΚ
• Kαταστροφή της ΛΙΒΥΗΣ
• Ισοπέδωση της ΣΥΡΙΑΣ

Μποτίλια: ΗΠΑ: Από το Πληγωμένο Γόνατο στην… Ουκρανία ― Κατάλογος επεμβάσεων του Στρατού των ΗΠΑ από το 1890 ― 132 Xρόνια Ιμπεριαλιστικών Επεμβάσεων (Μετάφραση - Πίνακες: Μπ. Ζαφειράτος)

*

[3]. Μαντές Φρανς

Αλγέρι, 1954-1957. Γαλλική Κατοχή. Φόνοι Γάλλων αστυνομικών από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο του Αλγερίου (FLN), πυροδοτούν τη μάχη για την απελευθέρωση και ανεξαρτησία της χώρας.
(Μποτίλια: Η αειθαλής «Μάχη του Αλγερίου»)

Στέλεχος του Ριζοσπαστικού Σοσιαλιστικού Κόμματος. Διορίστηκε από τον Ντε Γκωλ υπουργός Οικονομικών και αντιπρόσωπος της Γαλλίας στο Μπρέτον Γουντς, όπου τέθηκαν οι βάσεις για τη μεταπολεμική, διεθνή οικονομική τάξη. Στην ιστορική αυτή διάσκεψη, ο Μαντές Φρανς ήταν σύμμαχος του διάσημου οικονομολόγου και εκπροσώπου της Βρετανίας, λόρδου Κέινς, στην ατελέσφορη προσπάθεια να αποτραπεί η μονομερής αμερικανική ηγεμονία.

Πρωθυπουργός της Γαλλίας το 1954-55 (για 8 μήνες). Οι μεταπολεμικές δεκαετίες για τη Γαλλία είναι περίοδος απώλειας των αποικιών της. Ήδη το Μάιο του 1954 η Γαλλική φρουρά στον Ντιεν Μπιεν Φου ηττήθηκε από το λαϊκό απελευθερωτικό στρατό του Βιετνάμ και άρχισε η αποχώρηση της Γαλλίας από την Ινδοκίνα. Την 1η Νοεμβρίου 1954 άρχισε η εξέγερση του λαού της Αλγερίας ενάντια στη Γαλλική αποικιοκρατία και η κυβέρνηση του Μαντές Φρανς έστειλε επιπλέον στρατεύματα για την κατάπνιξή της.

Το 1956-1957 η κυβέρνηση Γκύ Μολλέ (Γενικός Γραμματέας του SFIO, «αριστερό» σοσιαλδημοκράτικό κόμμα) επέκτεινε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Αλγερία όπου βρίσκονταν περίπου 750.000 Γάλλοι στρατιώτες. Το 1958 και κυρίως το 1960 η Γαλλία αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία πάνω από 15 κρατών, πρώην αποικιών της.

Στην Αλγερία οι επιτυχίες του Μετώπου Απελευθέρωσης οδήγησαν στη σταδιακή αποχώρηση της Γαλλίας και το 1962 υπογράφτηκε η κατάπαυση του πυρός.

Η απώλεια των αποικιών σήμαινε για τα γαλλικά μονοπώλια απώλεια του πλεονεκτήματος σε πλουτοπαραγωγικές πηγές, σε αγορές και τροφοδότησε όξυνση και των ενδοαστικών αντιθέσεων εσωτερικά.

Η απώλεια των αποικιών σήμανε και στένεμα των δυνατοτήτων των γαλλικών μονοπωλίων για μια πολιτική παροχών προς τους εργαζόμενους, περιόρισε τις δυνατότητες μαζικής εξαγοράς ανώτερων στρωμάτων εργαζομένων. (komep/2008-teyxos-3)

*

[4]. VIETNAM: Ο βρώμικος Πόλεμος 1955-1975

• Ναυτικές δυνάμεις και Στρατεύματα, βομβαρδισμοί, απειλή χρήσης πυρηνικών όπλων.
• Πόλεμος κατά της επανάστασης στο Νότιο Βιετνάμ και εναντίον του Βόρειου Βιετνάμ.
• [1.500.000 εκατομμύριο Βιετναμέζοι και 57.000 Αμερικανοί σκοτώνονται στον πιο μακροχρόνιο πόλεμο των ΗΠΑ.
• Απειλή για ρίψη ατομικών βομβών το 1968 και 1969.

*

Από τον Φεβρουάριο του 1965 ως το τέλος του 1968 (μόνο) στέλνονται 1.600.000 στρατιώτες και πέφτουν στο έδαφος της Λαϊκής Δημοκρατίας του Βιετνάμ 2.581.876 τόνοι βομβών, κατά τη διάρκεια 107.000 αεροπορικών επιθέσεων (Πέτερ Βάις, ό.π.π.)

*

[5]. Εμβολιασμοί

(Αν δεν έχετε δει την ταινία και πρόκειται να τη δείτε, παραλείψτε αυτό το εδάφιο)

16 Μαρτίου 1968: Η σφαγή του Μάι Λάι από στρατιώτες των ΗΠΑ

Author: Ronald L. Haeberle (wikipedia)

 

Ο Κουρτς στον Ουίλαρντ: Έχεις δικαίωμα να με σκοτώσεις. Έχεις δικαίωμα να το κάνεις αυτό. Αλλά δεν έχεις δικαίωμα να με κρίνεις. Με λέξεις είναι αδύνατον να περιγράψεις αυτό που είναι αναγκαίο για να καταλάβουν αυτοί που δεν ξέρουν τι σημαίνει φρίκη. Η φρίκη...

Η φρίκη έχει πρόσωπο... Και πρέπει να γίνεις φίλος με τη φρίκη. Η φρίκη κι ο ηθικός τρόμος είναι οι φίλοι σου. Αν δεν είναι, τότε είναι οι εχθροί που πρέπει να φοβάσαι. Είναι πραγματικοί εχθροί.

Θυμάμαι όταν ήμουν με τις Ειδικές Δυνάμεις... Μου φαίνεται... σαν να έχουν περάσει αιώνες. Πήγαμε σ’ έναν καταυλισμό για να εμβολιάσουμε μερικά παιδιά. Φύγαμε απ’ το στρατόπεδο αφού εμβολιάσαμε τα παιδιά για πολυομυελίτιδα. Κι αυτός ο γέρος ήρθε πίσω μας τρέχοντας και κλαίγοντας.

Γυρίσαμε πίσω... Είχαν έρθει εκεί... Και έκοψαν όλα τα εμβολιασμένα χέρια. Ήταν εκεί... ένας σωρός. Ένας σωρός από παιδικά μπράτσα...

Και, θυμάμαι έκλαψα και θρήνησα σαν... σαν κάποια γιαγιά. Θα ξερίζωνα τα δόντια μου... Δεν ήξερα τι ήθελα να κάνω.

Και θέλω να το θυμάμαι. Δε θέλω να το ξεχάσω ποτέ. Ποτέ δε θέλω να ξεχάσω.

Και τότε ένιωσα σαν να είχα πυροβοληθεί, σαν να είχα πυροβοληθεί μ’ ένα διαμάντι, μια διαμαντένια σφαίρα στο μέτωπό μου.

Και σκέφτηκα, Θεέ μου, τη μεγαλοφυΐα του πράγματος. Τη μεγαλοφυΐα. Τη θέληση για να το κάνουν αυτό. Τέλειο, γνήσιο, ολοκληρωμένο, κρυστάλλινο, αγνό.

Και κατάλαβα ότι αυτοί ήταν πιο δυνατοί από μας. Επειδή το άντεχαν. Δεν ήταν τέρατα. Ήταν άνθρωποι. Εκπαιδευμένα στελέχη... Άνθρωποι που πολεμούσαν με την καρδιά τους, που είχαν οικογένειες, που ήταν γεμάτοι αγάπη, αλλά είχαν τη δύναμη, τη δύναμη να κάνουν αυτό.

Αν είχα δέκα μεραρχίες από τέτοιους ανθρώπους, τότε τα βάσανά μας εδώ θα είχαν τελειώσει γρήγορα.

Πρέπει να έχεις άντρες που είναι ηθικοί, αλλά ταυτόχρονα να είναι ικανοί να χρησιμοποιήσουν τα πρωτόγονα ένστικτά τους για να σκοτώνουν χωρίς συναίσθημα, χωρίς πάθος, χωρίς κρίση. Χωρίς κρίση.

Γιατί η κρίση είναι αυτό που μας νικάει. 

*

[6]. Οι δυο τελευταίοι στίχοι των Κούφιων Ανθρώπων

Θα τους ακούσουμε από τον Φωτορεπόρτερ - Ντένις Χόπερ που κάθεται μαζί με τον Ουίλαρντ έξω από το «κελί» του Κουρτς, όταν αυτός έχει ξεκινήσει την απαγγελία του (σε σκηνές που περιλαμβάνονται στο ντοκυμαντέρ της συζύγου του Κόπολα, Ελεάνορ, Καρδιές του Σκότους: Η Αποκάλυψη ενός Σκηνοθέτη (Hearts of Darkness: A Filmmaker’s Apocalypse, 1991), ο Μάρλον Μπράντο διαβάζει ολόκληρο το ποίημα):

Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι
Είμαστε οι παραγεμισμένοι άνθρωποι
Που σκύβουμε μαζί
Καύκαλα μ’ άχερα γεμάτα. Αλίμονο!
Οι  στεγνές  μας φωνές
Σαν ψιθυρίζουμε μαζί
Είναι ήσυχες και ασήμαντες
Σαν τον αγέρα στο ξερό χορτάρι
Ή σε σπασμένα γυαλικά των ποντικών το ποδάρι
Μες στο ξερό μας το κελάρι.

Μορφή χωρίς σχήμα, σκϊά χωρίς χρώμα,
Παραλυμένη Δύναμη, γνέψιμο χωρίς κίνηση·

Εκείνοι που ταξίδεψαν
Με ίσιες ματιές στου θανάτου την άλλη Βασιλεία

Ο Ντένις Χόπερ τον ακούει και μέσα στο δεύτερο παραληρηματικό ρεσιτάλ [για το πρώτο ρεσιτάλ βλέπε «Παράρτημα –β.»] αρχίζει να εξηγεί στον Ουίλαρντ τη φιλοσοφία του συνταγματάρχη που «δεν βασίζεται στα κλάσματα αλλά στη... διαλεκτική φυσική και που χωρίς τα κλάσματα δεν μπορείς να πας στην Αφροδίτη…»

Ο Κουρτς τσαντίζεται από τις παρεμβολές του και βρίζοντάς τον «κοπρίτη» (mutt) του πετάει ένα… τσαμπί μπανάνες.

Και ο Ντένις Χόπερ:

This is the way the [fucking] world ends. Look at this fucking shit we’re in, man! (Δες σε τι σκατά έχουμε πέσει) Not with a bang, a whimper. And with a whimper, I’m fucking splitting, jack. (Και μ’ αυτόν το λυγμό την κοπανάω, δικέ μου).

[This is the way the world ends / Not with a bang but a whimper]
(Έτσι τελειώνει ο κόσμος / Όχι με έναν βρόντο μα μ’ ένα λυγμό)

Δείτε ολόκληρη τη σκηνή
(με τους αγγλικούς υπότιτλους)

***

Παράρτημα

*

α).

Έλιοτ, Γιώργης Βαρλάμος, 1952. Χαρακτικό σε πλάγιο ξύλο
Τέσσερα Κουαρτέτα, Απόδοση-Εισαγωγικά δοκίμια και Σχόλια από τον Αντώνη Δεκαβάλλε (Αλεξάνδρεια 1920)
(Μαυρίδης, 1952, 1000 αντίτυπα - Αρ. Αντ. 428). Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

T. S.  E l l i o t

Ο Ι   Κ Ο Υ Φ Ι Ο Ι   Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Ι

«Κύριο Κουρτς – πέθανε»
Μια δεκάρα για τον Γέρο-Γκάη

Α΄

Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι
Είμαστε οι παραγεμισμένοι άνθρωποι
Που σκύβουμε μαζί
Καύκαλα μ’ άχερα γεμάτα. Αλίμονο!
Οι  στεγνές  μας φωνές
Σαν ψιθυρίζουμε μαζί
Είναι ήσυχες και ασήμαντες
Σαν τον αγέρα στο ξερό χορτάρι
Ή σε σπασμένα γυαλικά των ποντικών το ποδάρι
Μες στο ξερό μας το κελάρι.

Μορφή χωρίς σχήμα, σκϊά χωρίς χρώμα,
Παραλυμένη Δύναμη, γνέψιμο χωρίς κίνηση·

Εκείνοι που ταξίδεψαν
Με ίσιες ματιές στου θανάτου την άλλη Βασιλεία
Μας θυμούνται ‒α! θυμούνται‒ όχι σα να ’μαστε χαμένες
Παράφορες ψυχές, μα μοναχά
Οι κούφιοι ανθρώποι
Οι παραγεμισμένοι ανθρώποι.

Β΄

Μάτια που δεν μπορώ ν’ αντικρίσω στα όνειρα
Στου θανάτου τη βασιλεία των ονείρων
Αυτά δεν φανερώνονται:
Εκεί, τα μάτια είναι
Ήλιος σε σπασμένη στήλη
Εκεί, ένα δέντρο σείεται
Και οι φωνές είναι
Στου αγέρα το τραγούδισμα
Πιο απόμακρες πιο επίσημες
Από τ’ άστρο που σβήνει.

Ας μην έρθω κοντύτερα
Στου θανάτου τη βασιλεία των ονείρων
Κι αν φορέσω ακόμη
Τέτοια μελετημένα μασκαρέματα
Ποντικού, τομάρι, κόρακα πετσί, σταυρωτά ραβδιά
Σ’ ένα χωράφι
Κάνοντας όπως κάνει ο άνεμος
Όχι κοντύτερα‒

Όχι το τελευταίο τούτο συναπάντημα
Στη δειλινή βασιλεία

Γ΄

Τούτη είναι η πεθαμένη χώρα
Τούτη είναι του κάκτου η χώρα
Εδώ τα πέτρινα ομοιώματα
Υψώνονται, εδώ είναι που δέχουνται
Την ικεσία του χεριού ενός πεθαμένου
Κάτω από το παίξιμο του άστρου που σβήνει.

Έτσι είναι τα πράγματα
Στου θανάτου την άλλη βασιλεία
Ξυπνάς μοναχός
Την ώρα εκείνη
που τρέμεις τρυφερός
Χείλια που θα φιλούσαν
Λεν προσευχές στη σπασμένη πέτρα.

Δ΄

Δεν είναι εδώ τα μάτια
Εδώ δεν είναι μάτια
Στο λαγκάδι των άστρων που πεθαίνουν
Στο κούφιο αυτό λαγκάδι
Τούτη η σπασμένη σιαγών απ’ τις χαμένες βασιλείες μας

Στο τελευταίο τούτο συναπάντημα
Μαζί ψηλαφούμε
Και αποφεύγουμε τα λόγια
Μαζεμένοι στην άκρη του φουσκωμένου ποταμού

Χωρίς βλέμμα, εκτός
Αν ξαναφανούν τα μάτια
Σαν τ’ άστρο το αιώνιο
Το εκατόφυλλο ρόδο
Της δειλινής βασιλείας του θανάτου
Η ελπίδα μόνο
Άδειων ανθρώπων.

Ε΄

Γύρω-γύρω όλοι
Στη μέση το φραγκόσυκο φραγκόσυκο
Γύρω-γύρω όλοι
Στις πέντε την αυγή.

Ανάμεσα στην ιδέα
Και στο γεγονός
Ανάμεσα στην κίνηση
Και στη πράξη
Η Σκϊά πέφτει
                        Ότι Σου εστίν η Βασιλεία

Ανάμεσα στη Σύλληψη
Και στη δημιουργία
Ανάμεσα στη Συγκίνηση
Και στην ανταπόκριση
Η  Σκϊά πέφτει
                         Είναι η ζωή μακριά πολύ

Ανάμεσα στον πόθο
και στον σπασμό
Ανάμεσα στη δύναμη
και στην ύπαρξη
Ανάμεσα στην ουσία
και στην κάθοδο
Η  Σκϊά πέφτει
                        Ότι Σου εστίν η Βασιλεία

Ότι Σού εστίν
Είναι η ζωή
Ότι Σού εστίν η

Έτσι τελειώνει ο κόσμος
Έτσι τελειώνει ο κόσμος
Έτσι τελειώνει ο κόσμος
Όχι με έναν βρόντο μα μ’ ένα λυγμό.

Μετάφραση  Γιώργος Σεφέρης

Η ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ
Ίκαρος, 1973 (σελ. 107-111)

β).

Ο Κίπλινγκ κι ο Προύφροκ

Θ. Σ. Έλιοτ: Η Έρημη Χώρα. Μετάφραση, Γιώργου Σεφέρη. Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

Λίγο πιο πριν, ο Ντένις Χόπερ, στην συνάντηση-γνωριμίας του με τον Γουίλαρντ (στο 2:29), ανάμεσα στο πρώτο του παραληρηματικό ρεσιτάλ θα μας απαγγείλει δυο στίχους από ο Αν του Κίπλινγκ, πού θα τους συμπληρώσει με δυο στίχους του Έλιοτ, προερχόμενους όχι από την Ερημη Χώρα, αλλά από Το Ερωτικό Τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ (παραθέτω το απόσπασμα):

Αγγλικοί υπότιτλοι:

[Hey, man, you don’t talk to the Colonel. Well, you listen to him. The man’s enlarged my mind.

He’s a poet warrior in the classic sense. Sometimes you’ll say hello to him, right, and he’ll just walk right by you and he won’t even notice you. And then suddenly he’ll grab you, he’ll throw you in a corner and he’ll say, "Do you know that «if» is the middle word in «l-if-e»? 

If you can keep your head when all about you
are losing theirs and blaming it on you,
if you can trust yourself when all men doubt you...

(Kipling, If)

I’m a little man. I’m a little man. He’s a great man.

"I should have been a pair of ragged claws

Scuttling across the floors of silent seas."

(T. S. Eliot, The Love Song of J. Alfred Prufrock)

Ελληνικοί υπότιτλοι:

[Φίλε, δε μιλάς στον Συνταγματάρχη. Τον ακούς... Αυτός ο άνθρωπος έχει διευρύνει το μυαλό μου.

Είναι ποιητής-πολεμιστής με την κλασική έννοια. Δηλαδή, καμιά φορά τον χαιρετάς... Και περνάει δίπλα σου χωρίς καν να σε προσέξει. Και ξαφνικά σ’ αρπάζει, σε πάει στη γωνία και σου λέει: "Ξέρεις ότι το Αν είναι στη μέση της ζωής;"

"Αν μπορείς να είσαι ψύχραιμος.

"Αν έχεις πίστη στον εαυτό σου."
(Οι 3 πρώτοι στίχοι από το Αν του Κίπλινγκ)

Εγώ είμαι μικρός άνθρωπος. Εκείνος είναι μεγάλος.

"Ας ήμουν ένα ζευγάρι νύχια

που ξύνουν τον βυθό σιωπηλής θάλασσας."

(2 στίχοι από Το Τραγούδι Αγάπης του J. Alfred Prufrock)]

Τ. Σ. Έλιοτ: Άπαντα τα Ποιήματα. Μετάφραση - Εισαγωγή, Αριστοτέλης Νικολαΐδης. Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

Οι μεταφράσεις των στίχων του Κίπλινγκ και του Έλιοτ

Αν

Αν να κρατάς καλά μπορείς το λογικό σου, όταν τριγύρω σου όλοι
τά ’χουν χαμένα και σ’ εσέ της ταραχής των ρίχνουν την αιτία
Αν να εμπιστεύεσαι μπορείς τον ίδιο τον εαυτό σου όταν ο κόσμος
δε σε πιστεύει…

(Νίκος Καρβούνης)

Προύφροκ

Θα ήμουν ένα ζεύγος από λυσσασμένους κάβουρες

Τρέχοντας στον πάτο της σιωπής των θαλασσών.

Αριστοτέλης Νικολαΐδης

Έλιοτ, Το Τραγούδι Αγάπης του J. Alfred Prufrock

Θα πρέπει να ’μουν δυο τραχιές δαγκάνες οστρακόδερμου

Που διατρέχουν τον πυθμένα σιωπηλών ωκεανών 

Παυλίνα Παμπούδη

Έλιοτ, Το Ερωτικό Τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ

γ).

Και ο Μπωντλαίρ

ΤΑ ΑΝΘΗ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ, Μεταφραστής Γιώργης Σημηριώτης, Σύνθεση Εξωφύλλου, Γεράσιμος Γρηγόρης (Έκδοση «Χρυσής Δάφνης», χ.χ.) Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

Ο Άλμπατρος

Το απαγγέλλει (ευδιάκριτοι οι 4^ος, 5^ος και 6^ος στίχοι) στις σκηνές της Γαλλικής φυτείας, κατά το γεύμα, ο μικρός γιος του σκηνοθέτη (Ρομάν, γεν. το 1965), που υποδύεται τον Φρανσίς ντε Μαρσαί, τον έναν από τους δυο γιους του Κριστιάν Μαρκάν (Ουμπέρ ντε Μαρσαί). Ο δεύτερος γιος του Γάλλου (Ζυλ ντε Μαρσαί) ήταν ο μεγαλύτερος γιος του Κόπολα, ο Τζιαν-Κάρλο (γεν. το 1963 και σκοτώθηκε σε ατύχημα το 1986).

Charles Baudelaire

L’ Albatros

Souvent, pour s’amuser, les hommes d’équipage
Prennent des albatros, vastes oiseaux des mers,
Qui suivent, indolents compagnons de voyage,
Le navire glissant sur les gouffres amers.

À peine les ont-ils déposés sur les planches,
Que ces rois de l’azur, maladroits et honteux,
Laissent piteusement leurs grandes ailes blanches
Comme des avirons traîner à côté d’eux.

Ce voyageur ailé, comme il est gauche et veule!
Lui, naguère si beau, qu’il est comique et laid!
L’un agace son bec avec un brûle-gueule,
L’autre mime, en boitant, l’infirme qui volait!

Le Poète est semblable au prince des nuées
Qui hante la tempête et se rit de l’archer;
Exilé sur le sol au milieu des huées,
Ses ailes de géant l’empêchent de marcher.

Τζιαν-Κάρλο (ένθετη) και Ρομάν Κόπολα

Ο Άλμπατρος
Μετάφραση, Γιώργης Σημηριώτης (1879-1964)

Πολλές φορές οι ναυτικοί, την ώρα να περνάνε,
πιάνουν τους άλμπατρους ‒πουλιά της θάλασσας τρανά‒
που ράθυμα, σα σύντροφοι του ταξιδιού, ακλουθάνε
το πλοίο που μες στα βάραθρα γλιστράει, τα πικρά.

Μα μόλις σκλαβωμένα εκεί στην κουπαστή τα δέσουν,
οι βασιλιάδες τ΄ ουρανού, σκυφτοί κι άχαροι πια,
τ΄ άσπρα μεγάλα τους φτερά τ΄ αφήνουνε να πέσουν
και στα πλευρά τους θλιβερά να σέρνουνται κουπιά.

Αυτοί που ΄ναι τόσο όμορφοι, τα σύννεφα όταν σκίζουν,
πώς είναι τώρα κωμικοί κι άσχημοι και δειλοί!
Άλλοι με πίπες αναφτές τα ράμφη τους κεντρίζουν,
κι άλλοι για να τους μιμηθούν πηδάνε σαν κουτσοί.

Μ΄ αυτούς τους νεφοπρίγκιπες κι ο Ποιητής πώς μοιάζει!
Δεν σκιάζεται τις σαϊτιές, τις θύελλες αψηφά·
μα ξένος μες στον κόσμο αυτόν που γύρω του χουγιάζει,
σκοντάφτει απ΄ τα γιγάντια του φτερά σαν περπατά.

ΤΑ ΑΝΘΗ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ
Μεταφραστής:  Γ. Σημηριώτης (1879-1964)
Έκδοση: «Χρυσής Δάφνης»
Αθήνα (χ.χ.) [Η πρώτη γνωριμία]

Και η πολύ καλύτερη μετάφραση του Αλέξανδρου Μπάρα (1906-1990):

Πορτραίτο του Μπωντλαίρ και του Κύκνου του (αφιερωμένου στον Ουγκώ), από τον Ματίς.

ΑΛΜΠΑΤΡΟΣ

Συχνά για να περάσουνε την ώρα οι ναυτικοί
άλμπατρος πιάνουνε, πουλιά μεγάλα της θαλάσσης,
που ακολουθούνε σύντροφοι, το πλοίο, νωχελικοί
καθώς γλιστράει στου ωκεανού τις αχανείς εκτάσεις.

Και μόλις στο κατάστρωμα του καραβιού βρεθούν
αυτοί οι ρηγάδες τ’ ουρανού, αδέξιοι, ντροπιασμένοι,
τ’ αποσταμένα τους φτερά στα πλάγια παρατούν
 να σέρνονται σαν τα κουπιά που η βάρκα τα πηγαίνει.

Πώς κείτεται έτσι ο φτερωτός ταξιδευτής δειλός!
Τ’ ωραίο πουλί τι κωμικό κι αδέξιο που απομένει!
Ένας τους με την πίπα του το ράμφος του χτυπά
κι άλλος, χωλαίνοντας, το πώς πετούσε παρασταίνει.

Ίδιος με τούτο ο Ποιητής τ’ αγέρωχο πουλί
που ζει στη μπόρα κι αψηφά το βέλος του θανάτου,
σαν έρθει εξόριστος στη γη και στην οχλοβοή
μέσ’ στα γιγάντια του φτερά χάνει τα βήματά του.

Ο Μπάρας από το ΑΛΩΝΑΚΙ

δ).

Πέτερ Βάις

Πέτερ Βάις, Σημειώσεις για την πολιτιστική ζωή στο Βιετνάμ
Μετάφραση, Σταύρος Καμπουρίδης (Νέοι Στόχοι, 1970). Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ στις Σημειώσεις για το Βιετνάμ

Ύστερα από μακρόχρονο πολιτικό αγώνα εναντίον της γαλλικής αποικιοκρατικής εξουσίας, ιδρύεται στις 3 του Φλεβάρη του 1930 το Κομμουνιστικό κόμμα της Ινδοκίνας. Η αντίσταση της παράνομης οργάνωσης συνεχίζεται και στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Αναπτύσσεται το κίνημα των συμβουλίων (Σοβιέτ) κι οι μάζες προετοιμάζονται για γενική εξέγερση. Τον Ιούνιο του 1941 γεννιέται το Βιέτ - Μινχ, το Ενιαίο Απελευθερωτικό Μέτωπο, απ’ όλα τα στρώματα του πληθυσμού.

Επί τέσσερα χρόνια προετοιμάζεται ή επανάσταση, που αρχίζει στις 9 του Μάρτη του 1945 και κατευθύνεται εναντίον του ιαπωνικού στρατού κατοχής και της συμμάχου του γαλλικής διοίκησης. Μεγάλα τμήματα της χώρας απελευθερώνονται. Στις 13 Αύγουστου αναλαμβάνει η προσωρινή κυβέρνηση την εξουσία στο Χανόι. Στις 2 του Σεπτέμβρη συγκροτείται η Λαϊκή Δημοκρατία του Βιετνάμ και ο πρόεδρος Χο Τσι Μινχ ανακηρύσσει την ανεξαρτησία της χώρας.

Στις 13 του Σεπτέμβρη του 1945 αρχίζει ή αντεπίθεση του ιμπεριαλισμού για την επανεισαγωγή της γαλλικής επικυριαρχίας στο Βιετνάμ. Γαλλικά στρατεύματα που υποστηρίζονται από τη Μεγάλη Βρετανία, την Εθνικιστική Κίνα και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, εισβάλλουν στη χώρα. Οι πολεμικές προσπάθειες των Γάλλων από το 1950 και μετά, πληρώνονται με αμερικανικά χρήματα σε αναλογία 80%. Στις 7 του Μάη του 1954 ή Γαλλία νικιέται αποφασιστικά στο Ντιέ - Μπιέν - Φου, από τις δυνάμεις του λαϊκού στρατού του Βίετ - Μινχ.

Οι συμφωνίες της Γενεύης, στις 21 Ιουλίου του 1954 προβλέπουν στην προσωρινά διχοτομημένη χώρα, ελεύθερες εκλογές που θα ’πρεπε να πραγματοποιηθούν μέσα σε δυο χρόνια. Οι συμφωνίες δεν τηρήθηκαν, γιατί το Νότιο Βιετνάμ έγινε περιοχή δράσης του Πενταγώνου.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες συγκροτούν τον αντεπαναστατικό στρατό του Ντιεμ. Από το 1960 ανεβάζουν σιγά - σιγά, τον αριθμό των άντρων του εκστρατευτικοί σώματος, ενώ ταυτόχρονα διαδίδουν τα ψέματα, για δήθεν επίθεση από το βορρά. Τον Ιούνιο του 1964 οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν στο Νότιο Βιετνάμ, πάνω από 169 αεροδρόμια και 11 ναυτικές βάσεις. Αμερικανικά πολεμικά μπαίνουν στα χωρικά ύδατα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Βιετνάμ. Ο Πρόεδρος Τζόνσον σκαρώνει το παραμύθι της επίθεσης μονάδων Βορειοβιετναμικού Ναυτικού, εναντίον του Αμερικάνικου στόλου και στέλνει για αντίποινα τα αεροπλάνα του να βομβαρδίσουν τη χώρα. Στις 5 Αύγουστου του 1964 ή αεροπορία και το ναυτικό των Ηνωμένων Πολιτειών, αρχίζουν συνεχείς βομβαρδισμούς κατά της Λαϊκής Δημοκρατίας. Στις 31 του Μάρτη του 1968, ο πρόεδρος Τζόνσον για να αποδείξει τη φιλειρηνική του διάθεση, ανακοινώνει τον περιορισμό των βομβαρδισμών. Στήν αρχή περιορίζει τους βομβαρδισμούς ως τον 20ο και από την Πρωτομαγιά του 1968, ως το 19ο παράλληλο. Ταυτόχρονα διπλασιάζεται ο όγκος των βομβών που ρίχνονται.

Από το Φλεβάρη του 1965 ως το τέλος του Ιούνη του 1968 πέφτουν στο έδαφος της Λαϊκής Δημοκρατίας του Βιετνάμ 2.581.876 τόνοι βομβών, κατά τη διάρκεια 107.000 αεροπορικών επιθέσεων.

Εικοσιπέντε χρόνια πολιτικοί αγώνες και προετοιμασία της επανάστασης.

Σχεδόν δέκα χρόνια πόλεμος εναντίον της ανανεωμένης γαλλικής κατοχής.

Δέκα χρόνια οικοδόμησης και γιγάντιων προσπαθειών για την εγκαθίδρυση στήν ερειπωμένη χώρα μιας Σοσιαλιστικής Κοινωνίας.

Από τον Αύγουστο του 1964 οι Ηνωμένες Πολιτείες ζητούνε να τα γκρεμίσουν όλα να κλονίσουν τη χώρα ως τα θεμέλια της ύπαρξης της.

Κατά τη διάρκεια των ολοένα εντεινόμενων βομβαρδισμών εκτίθενται σε συστηματικές επιθέσεις, όλες οι πόλεις και περιοχές με εξαίρεση το Χανόι και τη Χαϊφόγκ:

-το σύνολο της βιομηχανίας, εργαστήρια, αγροτικοί συνεταιρισμοί και εκμεταλλεύσεις αλιείας, όλα τα πέτρινα οικοδομήματα, όπως κοινοτικά σπίτια, εργατικοί συνοικισμοί, σπίτια ανάπαυσης, σχολεία, νηπιαγωγεία και παιδικοί σταθμοί· νοσοκομεία, υγειονομικοί σταθμοί, εκκλησιές, παγόδες και άλλα πολιτιστικά μνημεία· το οδικό δίχτυο, οι γέφυρες, τα φράγματα, τα αντλιοστάσια και τα κανάλια σ’ όλα τα τμήματα της χώρας.

Σκοπός αυτών των επιθέσεων είναι να καταστρέψουν την κοινωνική οικονομική και πολιτιστική βάση της ζωής και προπαντός τη δομή της σοσιαλιστικής κοινωνικής τάξης.

*

Βιετκόνγκ με αντιαρματικό

Επισκέφτηκα τη Λαϊκή Δημοκρατία του Βιετνάμ από τις 14 του Μάη μέχρι τις 21 Ιουνίου του 1968 και είχα την ευκαιρία να γνωρίσω μερικές επαρχίες της περιοχής του Δέλτα, την ανθρακοπαραγωγική επαρχία Κουάγκ Νίνχ, τις πόλεις Χανόι και Χαϊφόγκ και βομβαρδισμένα τμήματα νοτίως του 19ου παραλλήλου.

Το ρεπορτάζ για τις επιθέσεις των Ενωμένων Πολιτειών εναντίον της Λαϊκής Δημοκρατίας του Βιετνάμ, από την έναρξη των περιορισμένων βομβαρδισμών στις 31 του Μάρτη του 1968, έχει ήδη δημοσιευθεί.

Τώρα θα προσπαθήσω να απαντήσω στα ερωτήματα, πώς είναι δυνατόν στον πληθυσμό, που τώρα βρίσκεται στην τρίτη γενιά που πολεμά, να αντιστέκεται σε μια επίθεση που σαν σύνολο ξεπερνά τις καταστρεφτικότερες επιχειρήσεις του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου;

Πώς είναι δυνατόν, στους ανθρώπους του Βορείου Βιετνάμ και του απελευθερωτικού μετώπου του νότου, όχι μόνο να αντέχουν στην καταστροφή, αλλά να περνούν σε επιτυχημένες επιθέσεις ενάντια στην ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη του κόσμου; Τι είναι αυτό που κάνει ικανό το έθνος, παρά την καταστροφή όλων, όσων έχει δημιουργήσει, να διατηρεί την παραγωγή και την κοινωνική ενότητα;

*

Από πολυάριθμες συναντήσεις και συζητήσεις που κάναμε, μπορέσαμε να γνωρίσουμε χαρακτηριστικές ιδιότητες του πληθυσμού, καθώς και τις ιατροκοινωνικές και πολιτικές προοπτικές του που μας πρόσφεραν υλικό για να εξηγήσουμε, γιατί η επίθεση της ιμπεριαλιστικής τεχνοκρατίας, του πλούσιου κόσμου, θα ναυαγήσει σ’ αυτό το μικρό αγροτικό κράτος, τον εκπρόσωπο του φτωχού κόσμου.

Πέτερ Βάις
«Σημειώσεις για την πολιτιστική ζωή στο Βιετνάμ». Μετάφραση, Σταύρος Καμπουρίδης (Νέοι Στόχοι, 1970).

ε).

ΧΟ ΤΣΙ ΜΙΝΧ

Χο Τσι Μινχ, Εκλεκτά Έργα, Η Διαθήκη Του, Η Βιογραφία Του
Μετάφραση Πέτρος Πεντελικός (Μνήμη, χ.χ.) Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

Δύο κείμενα κι ένα ποίημα

Ι.

Προσκλητήριο στό Έθνος

(17 Ιούλη 1966)

Συμπατριώτες και μαχητές της χώρας ολόκληρης,

Οι Αμερικάνοι ιμπεριαλιστές εξαπόλυσαν κατά τον πιο βάρβαρο τρόπο έναν επιθετικό πόλεμο για να καταχτήσουν τη χώρα μας, άλλα παθαίνουν κιόλας βαριές ήττες.

Στείλανε μαζικά ένα εκστρατευτικό σώμα από 300.000 άντρες στο Νότιο τμήμα της χώρας μας. Συντηρούν μια κυβέρνηση και έναν στρατό ανδρεικέλων, όργανα της επιθετικής πολιτικής τους. Χρησιμοποιούν πολεμικά μέσα εξαιρετικά αγρία, δηλητηριώδη χημικά παρασκευάσματα, βόμβες ναπάλμ, κλπ. Η πολιτική τους συνίσταται στο όλα κάψτε τα, όλα καταστρέψτε τα, όλους σκοτώστε τους. Με τα εγκλήματά τους αυτά, ελπίζουν να δαμάσουν τους συμπατριώτες μας του Νότου.

Αλλά κάτου από τη σταθερή και επιδέξια καθοδήγηση του Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης, ο στρατός και ο πληθυσμός τού Νότου, σφιχτοδεμένοι ο ένας με τον άλλο και πολεμώντας ηρωικά, κέρδισαν νίκες λαμπρές και είναι αποφασισμένοι να πολεμήσουν μέχρι την ολοκληρωτική νίκη για την απελευθέρωση του Νότου, την άμυνα του Βορρά και να προχωρήσουν στην επανένωση της χώρας.

Οι εισβολείς Αμερικάνοι εξαπέλυσαν αναίσχυντα αεροπορικές επιθέσεις ενάντια στο Βόρειο τμήμα της χώρας μας με την ελπίδα να βγουν από τη δεινή κατάσταση στο Νότο και για να μας επιβάλουν «διαπραγματεύσεις» συμφωνά με τους όρους τους.

Αλλά ο Βορράς παραμένει ατρόμητος. Ο στρατός μας και ο λαός μας διπλασίασαν τη ζέση τους για να παράγουν και να πολεμάνε με ηρωισμό. Μέχρι τώρα, καταρρίψαμε περισσότερα από 1.200 αεροπλάνα. Είμαστε αποφασισμένοι να κάνουμε τα πάντα για ν’ αποτύχει δ πόλεμος καταστροφής πού διεξάγει ό εχθρός και να υποστηρίξουμε με όλες τις δυνάμεις μας τ’ αδέρφια μας του Νότου.

Τελευταία, οι Αμερικάνοι εισβολείς με φρενίτιδα ανέβηκαν ένα νέο σκαλοπάτι πολύ επικίνδυνο, στην κλιμάκωση ταυ πολέμου που ακολουθούν. Επιτέθηκαν στην περιφέρεια του Ανόϊ και του Χαϊφόνγκ. Αυτό είναι μια πράξη απελπισίας, το αναπήδημα ενός άγριου θηρίου θανατηφόρα τραυματισμένου.

Ο Τζόνσον και τα τσιράκια του λένε: μπορούν να στείλουν 500.000 άντρες, ένα εκατομμύριο ή περισσότερους για να δυναμώσουν τον επιθετικό τους πόλεμο στο Νότιο Βιετνάμ· μπορούν να χρησιμοποιήσουν χιλιάδες αεροπλάνα για να πολλαπλασιάσουν τις επιθέσεις ενάντια στο Βορρά, ποτέ όμως δεν θα μπορέσουν να κλονίσουν τη σιδερένια θέληση τού ηρωικού λαού του Βιετνάμ για να τσακίσει την Αμερικάνικη επίθεση, για την εθνική σωτηρία. Όσο περισσότερο γίνονται επιθετικοί, τόσο περισσότερο γίνονται εγκληματίες. Ο πόλεμος μπορεί να διαρκέσει, ακόμα πέντε, δέκα, είκοσι χρόνια ή περισσότερα. Το Ανόϊ, το Χαϊφόνγκ όπως και άλλες πόλεις και επιχειρήσεις μπορεί να καταστραφούν, ο Βιετναμέζικος λαός δεν θα δειλιάσει. Δεν έχει τίποτα πιο πολύτιμο από την ανεξαρτησία και λευτεριά. Μετά τη νίκη, ο λαός μας θα ξαναχτίσει τη χώρα καλλίτερα κι ομορφότερα.

Είναι πασίγνωστο πως κάθε φορά που προετοιμάζονται να εντείνουν τον εγκληματικό τους πόλεμο, οι εισβολείς Αμερικάνοι ανατρέχουν πάντα στις πολυαγαπημένες τους «διαπραγματεύσεις για την ειρήνη», με την ελπίδα να εξαπατήσουν τη διεθνή γνώμη και να κατηγορήσουν το Βιετνάμ πως δεν θέλει τις «διαπραγματεύσεις για την ειρήνη».

Ποιος σαμπόταρε τις Συμφωνίες της Γενεύης που εγγυόντουσαν την εθνική κυριαρχία, την ανεξαρτησία, την ενότητα και την εδαφική ακεραιότητα του Βιετνάμ; Τα Βιετναμέζικα στρατεύματα εισβάλανε στις ΗΠΑ και κατασφάζουν τους Αμερικανούς; Δεν είναι ή κυβέρνηση των ΗΠΑ που έστειλε Αμερικάνικα στρατεύματα να εισβάλουν στο Βιετνάμ και κατασφάζουν τους Βιετναμέζους; Απαντήστε, Πρόεδρε Τζόνσον, σε αυτά τα ερωτήματα, δημόσια, μπροστά στο λαό των ΗΠΑ και στους λαούς τού κόσμου!

Μόλις οι ΗΠΑ σταματήσουν τον επιθετικό τους πόλεμο στο Βιετνάμ και αποσύρουν όλα τα στρατεύματά τους και αυτά των δορυφόρων τους, η ειρήνη θα ξαναγυρίσει αμέσως. Ή θέση του Βιετνάμ είναι ξάστερη: είναι τα τέσσερα σημεία της Κυβέρνησης της Λαϊκής Δημοκρατίας ταυ Βιετνάμ και τα πέντε σημεία ταυ Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου του Ν. Βιετνάμ. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος!

Ο λαός του Βιετνάμ είναι βαθιά προσηλωμένος στην ειρήνη· σε μια αληθινή ειρήνη, ειρήνη μέσα στήν ανεξαρτησία και τη λευτεριά και όχι σε μια κίβδηλη ειρήνη, μια «Αμερικάνικη ειρήνη».

Για την ανεξαρτησία της Πατρίδας, για την εκπλήρωση του καθήκοντός μας απέναντι στους λαούς που αγωνίζονται ενάντια στον αμερικάνικο Ιμπεριαλισμό, ο λαός μας και ο στρατός μας, ενωμένοι σαν ένας άνθρωπος, θα πολεμήσουν αποφασιστικά μέχρι την τελική νίκη, όσες θυσίες και στερήσεις και αν χρειαστούν· Άλλοτε, σε πιο πολύ δύσκολες συνθήκες, νικήσαμε τούς φασίστες Γιαπωνέζους και τους Γάλλους αποικιοκράτες. Σήμερα, οι εθνικές και διεθνείς προϋποθέσεις είναι πολύ πιο ευνοϊκές, ο αγώνας του λαού μας ενάντια στην Αμερικάνικη επίθεση για την εθνική σωτηρία θα καταλήξει σίγουρα στήν τελική νίκη.

Αγαπητοί συμπατριώτες και μαχητές,

Μας κάνει δυνατούς η δίκαιη υπόθεσή μας, η εθνική μας ενότητα από το Βόρειο μέχρι το Νότιο άκρο της χώρας, η παράδοσή μας του ακαταδάμαστου αγώνα, η συμπάθεια και η πλατιά υποστήριξη των αδερφών σοσιαλιστικών χωρών και των προοδευτικών λαών του κόσμου ολόκληρου. Θα νικήσουμε.

Μπροστά στην κατάσταση που δημιουργείται, είμαστε όλοι ομόφωνα αποφασισμένοι να υποφέρουμε κάθε στέρηση και να συγκατατεθούμε σε όλες τις θυσίες για να τελειώσουμε νικηφόρα, τη δοξασμένη Ιστορική προσπάθεια πού ανατέθηκε στο λαό μας:

ΝΑ ΝΙΚΗΣΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΥΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΙΣ.

Στ’ όνομα του Βιετναμέζικου λαού, επωφελούμαι από αυτήν την ευκαιρία για να ευχαριστήσω θερμά τους λαούς των σοσιαλιστικών χωρών και τους προοδευτικούς λαούς, του κόσμου, ανάμεσα στους οποίους είναι και ο Αμερικάνικος, για την αφοσιωμένη υποστήριξή τους και βοήθεια. Μπροστά στις καινούργιες ραδιουργίες και τα καινούργια εγκλήματα των Αμερικάνων ιμπεριαλιστών, είμαι πεισμένος πως οι λαοί και οι Κυβερνήσεις των αδερφών σοσιαλιστικών χωρών, των χωρών που αγαπούν την ειρήνη και τη δικαιοσύνη στον κόσμο, θα υποστηρίξουν και θα βοηθήσουν το Βιετναμέζικο λαό ακόμα πιο σθεναρά, στον αγώνα του ενάντια στην Αμερικάνικη επίθεση, για την εθνική σωτηρία, μέχρι την ολοκληρωτική νίκη.

‒Ό λαός του Βιετνάμ θά νικήσει!

‒Οι Αμερικανοί επιδρομείς θα νικηθούν!

‒Ζήτω το ειρηνικό Βιετνάμ, ξαναενωμένο, ανεξάρτητο, δημοκρατικό και ευτυχισμένο!

Συμπατριώτες και μαχητές της χώρας ολόκληρης, τραβάτε παλικαρίσια μπροστά!

Χο Τσι Μινχ

Χο Τσι Μινχ, ημερολόγιο φυλακής - εκατό ποιήματα, Μετάφραση Στέλλα Τέσση (Φέξης, χ.χ.) Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

ΣΥΝΑΓΕΡΜΟΣ ΣΤΟ ΒΙΕΤ - ΝΑΜ

Πληροφορία του πρακτορείου

Χιτς - Ντάο, δημοσιευμένη στον τύπο του Ναν - Νινγκ

Καλύτερα ο θάνατος απ’ τη σκλαβιά!

Τις κόκκινες σημαίες του σηκώνει πάλι ο τόπος μου.

Μα αλλοίμονο! Στη φυλακή είμαι πάντα.

Άραγε πότε θα μπορώ στις μάχες ν’ ανεβώ.

ΙΙ.

Απάντηση στον Πρόεδρο των ΗΠΑ Λύντον Β. Τζόνσον

(15 Φλεβάρη 1967)

Εξοχότατε,

Στις 10 Φλεβάρη 1967, πήρα το μήνυμά σας. Να η απάντησή μου.

Το Βιετνάμ απέχει χιλιάδες χιλιόμετρα από τις HΠΑ. Ο Βιετναμέζικος λαός ποτέ δεν έβλαψε τις ΗΠΑ. Αλλά, αντίθετα από τις υποχρεώσεις που αναλήφθηκαν από τον αντιπρόσωπό σας στη Συνδιάσκεψη της Γενεύης το 1954, η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν σταμάτησε να επεμβαίνει στο Βιετνάμ, εξαπόλυσε και δυνάμωσε τον επιθετικό πόλεμο στο Ν. Βιετνάμ, με σκοπό να παρατείνει τη διαίρεση του Βιετνάμ και να μεταβάλει το Ν. Βιετνάμ σε νεοαποικία και σε στρατιωτική Αμερικάνικη βάση. Πάνου από δυο χρόνια με την αεροπορία της και το ναυτικό της, βομβαρδίζει τη Λαϊκή Δημοκρατία του Βιετνάμ, μια χώρα ανεξάρτητη και κυρίαρχη.

Η κυβέρνηση των ΗΠΑ διάπραξε εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα ενάντια στην ειρήνη και την ανθρωπότητα. Στο Ν. Βιετνάμ, μισό εκατομμύριο Αμερικάνοι στρατιώτες και στρατιώτες των δορυφόρων χρησιμοποιούν τα πιο απάνθρωπα όπλα και τις πιο βάρβαρες πολεμικές μέθοδες, όπως ναπάλμ, χημικά προϊόντα και αέρια δηλητηριώδη, για να εξοντώσουν τους συμπατριώτες μας, να καταστρέψουν τη σοδειά και να αφανίσουν από γης τα χωριά.

Στο Β. Βιετνάμ, χιλιάδες αμερικάνικα αεροπλάνα σπείρανε εκατοντάδες χιλιάδες τόνους βόμβες, καταστρέφοντας πολιτείες, χωριά, εργοστάσια δρόμους, γεφύρια, προχώματα ποταμών, φράγματα, ακόμα κι εκκλησίες, παγόδες, νοσοκομεία, σχολεία.

Στο μήνυμα σας, δείχνετε πώς λυπόσαστε για τα βάσανα και τις καταστροφές του Βιετνάμ. Επιτρέψτε μου να σας ρωτήσω: Ποιος διάπραξε αυτά τα τερατώδη εγκλήματα; Οι Αμερικάνοι στρατιώτες και οι δορυφόροι. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ είναι ολοκληρωτικά υπεύθυνη για την εξαιρετικά σοβαρή κατάσταση στο Βιετνάμ.

Ο επιθετικός Αμερικάνικος Πόλεμος ενάντια στον Βιετναμέζικο λαό, αποτελεί πρόκληση για τις χώρες του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, απειλή για το κίνημα ανεξαρτησίας των λαών και σοβαρό κίνδυνο για την ειρήνη στήν Ασία και στον κόσμο.

Ο Βιετναμέζικος λαός αγαπά βαθιά την ανεξαρτησία, τη λευτεριά και την ειρήνη. Αλλά, ενάντια στήν Αμερικάνικη επίθεση, ορθώνεται ενωμένος σαν ένας άνθρωπος και δεν φοβάται ούτε τις θυσίες ούτε τις στερήσεις. Είναι στέρεα αποφασισμένος ν’ αντισταθεί μέχρι που θα κερδίσει πραγματική ανεξαρτησία και ελευθερία και ειρήνη αληθινή. Η δίκαιη υπόθεσή μας επιδοκιμάζεται και υποστηρίζεται σθεναρά από τους λαούς όλου του κόσμου και από πλατιά στρώματα του Αμερικάνικου λάου.

Η κυβέρνηση των ΗΠΑ εξαπόλυσε έναν επιθετικό πόλεμo στο Βιετνάμ. Οφείλει να σταματήσει αυτή την επίθεση, αυτός είναι ο μόνος δρόμος που οδηγεί στην αποκατάσταση της ειρήνης. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ οφείλει να σταματήσει μια για πάντα και χωρίς όρους τους βομβαρδισμούς και όλες τις άλλες πολεμικές ενέργειες ενάντια στη Λαϊκή Δημοκρατία του Βιετνάμ, ν’ αποσύρει από το Ν. Βιετνάμ όλα τα στρατεύματά της και των δορυφόρων, ν’ αναγνωρίσει το Εθνικό Μέτωπο Απελευθέρωσης τού Ν. Βιετνάμ και ν’ αφήσει τον Βιετναμέζικο λαό να κανονίσει μόνος του τις δικές του υποθέσεις.

Αυτή είναι η ουσία της θέσης από τέσσερα σημεία της Κυβέρνησης της Λ.Δ.Β., που είναι έκφραση των αρχών και των ουσιωδών διατάξεων των Συμφωνιών της Γενεύης του 1954 για το Βιετνάμ Αυτή είναι ή βάση μιας ορθής πολιτικής λύσης του Βιετναμέζικου προβλήματος.

Στο μήνυμά σας, υποβάλλετε τις απ’ ευθείας συνομιλίες μεταξύ της Λ.Δ.Β. και των ΗΠΑ. Εάν η κυβέρνηση των ΗΠΑ επιθυμεί πραγματικά αυτές τις συνομιλίες, οφείλει απαρχής να σταματήσει χωρίς όρους τους βομβαρδισμούς και όλες τις άλλες πολεμικές ενέργειες ενάντια στη Λ.Δ.Β.

Μετά τον χωρίς όρους σταματημό των βομβαρδισμών και των άλλων πολεμικών ενεργειών ενάντια στη Λ.Δ.Β., αυτή και οι ΗΠΑ θα μπορούσαν ν’ αρχίσουν συνομιλίες και να συζητήσουν θέματα που ενδιαφέρουν και τα δύο μέρη.

Ο Βιετναμέζικος λαός δεν θα υποχωρήσει ποτέ μπροστά στη βία.

Δεν θα αποδεχτεί ποτέ συνομιλίες κάτω από την απειλή των βομβών.

Η υπόθεσή μας είναι δίκαιη. Ας ευχηθούμε η Κυβέρνηση των ΗΠΑ να ενεργήσει συμφωνά με τη λογική.

Διακεκριμένους χαιρετισμούς

ΧΟ ΤΣΙ ΜΙΝΧ Εκλεκτά έργα - Διαθήκη του - Η Βιογραφία του

Ξενόγλωσσες εκδόσεις Ανόι, Εκδόσεις ΜΝΗΜΗ (χ.χ.έ.)

*

στ).

Μάρλον Μπράντο: «Οι δύο Κουρτς»

Μάρλον Μπράντο (με Ρόμπερτ Λίντσεϊ), Τραγούδια που μου έμαθε η μητέρα μου, Μετάφραση Σοφία Ανδρεοπούλου - Δάφνη Βούβαλη (Λιβάνης, 1994). Φωτό - Αρχείο Μπ. Ζ.

Όταν έφτασα στις Φιλιππίνες το 1976, για να γυρίσω σκηνές από το Αποκάλυψη Τώρα, την ταινία που έπαιρνε το θέμα της από τον πόλεμο του Βιετνάμ και βασιζόταν στο μυθιστόρημα του Τζόζεφ Κόνραντ Καρδιά του Σκοταδιού, ο Φράνσις Κόπολα περνούσε διαδοχικές φάσεις κατάθλιψης, νευρικότητας και τρομερών εκρήξεων θυμού.

Ο ρυθμός της κινηματογράφησης προχωρούσε απελπιστικά αργά, προέκυπταν διαρκώς προβλήματα με τους εικονολήπτες, ο Φράνσις δεν ήταν σίγουρος για το τέλος που ήθελε να δώσει στην ταινία και το σενάριο που είχαμε στα χέρια μας φάνταζε απαράδεκτο ενώ, επιπλέον, η κινηματογραφική διασκευή δεν είχε σχεδόν καμιά ομοιότητα με το βιβλίο Καρδιά του Σκοταδιού και το μεγαλύτερο μέρος της δεν ήταν καθόλου δραματικό.

«Άκουσέ με, Φράνσις», του είπα τότε, «εγώ θα παραμείνω εδώ κοντά σου ως συνεργάτης για ένα χρονικό διάστημα ορισμένων εβδομάδων και στη διάρκειά τους θα δώσω τον καλύτερο μου εαυτό για να σε βοηθήσω, αλλά νομίζω πως κάνεις ένα τεράστιο σφάλμα».

Ήθελα να του δώσω να καταλάβει πως προτιμούσα να επιστρέψει στο πρωτότυπο της πλοκής του μυθιστορήματος του Κόνραντ.

Σ’ αυτό, ένας άντρας ονόματι Μάρλοου αφηγούταν το ταξίδι του στο Κονγκό και περιέγραφε πώς περιπλανιόταν αναζητώντας τον Ουόλτερ Κουρτζ, ένα νέο που ξεκίνησε τη ζωή του ιδεαλιστής, αλλά οι εμπειρίες που δοκίμασε στη διάρκειά της σιγά σιγά τον μεταμόρφωσαν σε μια μυστηριώδη και απόμακρη προσωπικότητα, για να καταλήξει να αναμειχθεί σε ό,τι ο Κόνραντ αποκαλούσε «φοβερές κι ανήκουστες τελετές».

Αντίθετα, στο σενάριο, ο Κουρτζ ‒τον οποίο υποδυόμουν εγώ‒ έπαιρνε τη μορφή μιας κακής και γελοίας απομίμησης ενός διεφθαρμένου ανθρώπου από την αρχή. Παρουσιαζόταν σαν ένα γλυκανάλατο, χοντρό και ανήθικο πλάσμα, ένας μέθυσος που δε διέφερε σε τίποτα από τους εκατοντάδες παρόμοιους τυποποιημένους χαρακτήρες άλλων ταινιών.

Ο ρόλος μου συσσώρευε περίπου τριάντα σελίδες με διάλογους που διαδέχονταν ο ένας τον άλλο άχρωμα, χωρίς να στρέφονται δυναμικά προς καμιά θεατρική κατεύθυνση.

Μου φαινόταν ένα εντελώς βλακώδες σενάριο, χωρίς νόημα, αλλά βέβαια δεν ήταν δυνατό να διατυπώσω τις αντιρρήσεις μου στον Φράνσις μ’ αυτή την έκφραση.

Προτιμούσα να περάσω τα μηνύματά μου μ’ έναν πιο ευγενικό τρόπο που, χωρίς να χάνει τη σαφήνειά του, να λέει:

«Αυτό το σενάριο μπορεί να ταιριάζει απόλυτα στην αντίληψη που εσύ έχεις σχηματίσει για το έργο, αλλά νομίζω πως δε χάνουμε τίποτε με το να το δοκιμάσουμε και διαφορετικά».

«Στο βιβλίο Η Καρδιά τον Σκοταδιού, ο Κόνραντ χρησιμοποίησε τον Κουρτζ σχεδόν ως μυθική φιγούρα και ως άνθρωπο με προσωπικότητα πολύ πλατιά, που ξεφεύγει από τα όρια των συνηθισμένων δεδομένων της ζωής», του είπα. «Άρα, δε θα πρέπει να τον κακομεταχειριστείς στην ταινία. Φτιάξε τον μυστηριώδη, απόμακρο και αφανή μπροστά στα μάτια των θεατών, κι άφησε μονάχα εμάς να γνωρίζουμε την ψυχή του.

Το στοιχείο που προσδίδει στην ιστορία του Κόνραντ τόση δύναμη έγκειται ακριβώς στο ότι οι άνθρωποι τον συζητούν ασταμάτητα μέσα από τις σελίδες του βιβλίου κι ένα ερωτηματικό γεννιέται στον αναγνώστη γύρω από το πρόσωπό του.

Είναι ένας άνθρωπος που κινείται αόρατα, αλλά μονίμως συνιστά στοιχείο της περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Υφίσταται μια προσωπική οδύσσεια και είναι κυριολεκτικά η καρδιά του σκοταδιού, ενώ όσο ξετυλίγει τον εαυτό του μέσα στον τόπο και το χρόνο, τόσο περισσότερο απασχολεί τη σκέψη των αναγνωστών αυτής της ιστορίας.

Το ίδιο πράγμα μπορεί να γίνει και στην ταινία», συνέχισα, «δηλαδή να μεταφέρεις ακριβώς αυτή την αίσθηση πάνω στην οθόνη. Για να το πετύχεις όμως αυτό, πρέπει να υπονοήσεις την ύπαρξή της και να διαμορφώσεις τον Κουρτζ σ’ έναν άνθρωπο τόσο μυστήριο, ώστε οι θεατές να αναρωτιούνται όλο και περισσότερο ποια είναι η πραγματική του ταυτότητα, μέχρι να φτάσει το τέλος.

Έτσι, κατά τη γνώμη μου, όταν ο Γουίλαρντ, ο αξιωματικός του στρατού ‒τον οποίο υποδυόταν ο Μάρτιν Σιν‒ που αντικαθιστούσε τον Μάρλοου του βιβλίου, κατευθύνεται προς το ποτάμι, και οι άνθρωποι τον πυροβολούν, δεν πρέπει να γνωρίζει ούτε αυτός ούτε οι θεατές αν θα εμφανιστεί ξαφνικά μπροστά του ο Κουρτζ. Δηλαδή, όσο ο Γουίλαρντ πλησιάζει, θα πρέπει να τον κυριεύει περισσότερος φόβος για το τι πρόκειται να συναντήσει μπροστά του, ενώ οι θεατές θα πρέπει παράλληλα να συμμερίζονται αυτό το συναίσθημα.

Ο Γουίλαρντ δεν πρέπει να ξέρει αν, τελικά, θα επιβιώσει από αυτό το ταξίδι του στο ποτάμι ή όχι, και η διάρκεια της πορείας του θα πρέπει να εκτυλίσσεται αντιστρόφως ανάλογα προς τη φθίνουσα αυτοπεποίθηση του, μέχρι να συναντήσει στο τέλος τον Κουρτζ, ο οποίος τότε, και μόνο τότε, θα πρέπει να λάβει τη μορφή της πεμπτουσίας του κακού.

»Αν εγκλωβιστούμε στην απεικόνιση του Κουρτζ, όπως δίνεται μέσα από το σενάριο και όχι από το βιβλίο», συνέχισα, «θα είναι αδύνατο να εστιάσουμε την προσοχή μας στο μυστήριο που τον περιβάλλει και που τον κάνει αληθινά απειλητικό, διότι οτιδήποτε στον κόσμο είναι αληθινά απειλητικό είναι αθέατο».

Προσφέρθηκα να ανασκευάσω το σενάριο άρδην και να το ξαναγράψω από την αρχή, στηριζόμενος πάνω στην πρωτότυπη ιστορία του βιβλίου, και ο Φράνσις δέχτηκε.

Έτσι κλείστηκα για δέκα ολόκληρες ημέρες μέσα σ’ ένα πλωτό σπίτι, δουλεύοντας ασταμάτητα, και ξαναδημιούργησα την ταινία πάνω σε νέες βάσεις, με πυξίδα το πώς έπρεπε να διαμορφωθεί ο δικός μου πρωταγωνιστικός χαρακτήρας.

Ο Κόνραντ παρουσίαζε τον Κουρτζ «εντελώς φαλακρό». Έδειχνε την αγριάδα και την ερημιά της περιοχής να τον έχουν χτυπήσει στο κεφάλι και, επιπλέον, έτσι όπως αυτό παρουσιαζόταν εντελώς άτριχο, να παίρνει την όψη φιλντισένιας μπάλας.

Χωρίς να ενημερώσω τον Φράνσις, ξύρισα τελείως το κεφάλι μου, προμηθεύτηκα κάτι μαύρα ρούχα και ζήτησα από τον εικονολήπτη και τους υπεύθυνους του φωτισμού να με φωτογραφίσουν κάτω από υποβλητικό φωτισμό, ενόσω μιλούσα βαριά, με μια υπερκόσμια φωνή, μέσα στο μισοσκόταδο.

Κατόπιν, πρόβαλα στον Φράνσις τα δοκιμαστικά μου και του εξήγησα πως, κατά τη γνώμη μου, η φωνή του Κουρτζ, την πρώτη φορά που θα την άκουγαν οι θεατές, θα έπρεπε να έρχεται ακριβώς από το μισοσκόταδο.

Στη συνέχεια, μετά από πάροδο κάμποσων λεπτών αγωνίας, θα έπρεπε να εμφανιστεί στη σκηνή το γυαλιστερό φαλακρό του κεφάλι, κατόπιν να προβάλει λίγο λίγο ένα μικρό μέρος του προσώπου του και ύστερα να ξαναγυρίσει ολόκληρος στο σκοτάδι, ενώ παράλληλη διαδικασία θα έπρεπε να διενεργείται και μέσα στο μυαλό του.

Επρόκειτο για έναν άνθρωπο που βρισκόταν πάντα ανάμεσα στο σκοτάδι και στη σκιά, παραδέρνοντας μέσα στα τάρταρα που ο ίδιος ο εαυτός του είχε δημιουργήσει μέσα στη ζούγκλα.

Δεν του είχε απομείνει πλέον κανένας ηθικός φραγμός μέσα στον εφιαλτικό κόσμο που ζούσε και που, βέβαια, συνιστά μια άριστη παραβολή του παραλογισμού του πολέμου του Βιέτνάμ.

Με αυτό τον τρόπο προσπάθησα να πείσω τον Φράνσις να ενστερνιστεί το δικό μου τρόπο σκέψης, ομολογώ όμως ότι, ταυτόχρονα, επιθυμούσα και κάτι άλλο: να βρω κάποιο τρόπο να συντομεύσω το ρόλο μου, ώστε να μη χρειαστεί να δουλέψω σκληρά πάνω σ’ αυτόν.

Από την άλλη πλευρά, μου άρεσε πολύ που είχα ξυρίσει το κεφάλι μου. Ήταν μια κίνηση που δεν την είχα επιχειρήσει ποτέ άλλοτε μέχρι εκείνη τη στιγμή, κι όπως ο ήλιος έκαιγε μέσα στο κατακαλόκαιρο στις Φιλιππίνες, αισθανόμουν υπέροχα με το φουντουκέλαιο απλωμένο στο κεφάλι και τρελαινόμουν να το βγάζω έξω από το παράθυρο του αυτοκινήτου, όταν ταξιδεύαμε από τη μια περιοχή στην άλλη για τις ανάγκες των γυρισμάτων.

Ακόμα, εκτός από την ολοκληρωτική ανασκευή της ταινίας που έκανα, ξανάγραψα και τους μονολόγους του Κουρτζ, συμπεριλαμβανομένου και ενός τεράστιου, διάρκειας κάπου σαράντα πέντε λεπτών, που απάγγελλε την ώρα που πέθαινε.

Ήταν ίσως η πρώτη φορά που αισθάνθηκα παρόμοια ένταση σε ρόλο και ταυτόχρονα συνειδητοποιούσα πως η σκηνή αποτελούσε μία από τις καλύτερες που είχα ποτέ ερμηνεύσει, διότι έπρεπε να προσφέρω τα πάντα, ελέγχοντας διαρκώς τον εαυτό μου.

Έπρεπε να παίζω αυτοσχεδιάζοντας τελείως και να δημιουργώ διαρκώς νέες δραματικές εικόνες, διατηρώντας ισορροπία σαν σαλίγκαρος που έρπει πάνω στην κόψη ενός ξυραφιού. Επρόκειτο για μια εκπληκτική σκηνή καθαρής υστερίας, στην οποία έκλαιγα και γελούσα ταυτόχρονα.

Ο Φράνσις, μάλιστα, την τράβηξε δύο φορές ‒πράγμα που σήμαινε για μένα δύο συνεχόμενα σαρανταπεντάλεπτα εξαντλητικών αυτοσχεδιασμών‒ αλλά, τελικά, δεν τη χρησιμοποίησε καθόλου στην τελική συρραφή της ταινίας.

Προσωπικά, πιστεύω πως ήταν μια σκηνή εντυπωσιακή, παρόλο που ίσως να φάνταζε αταίριαστη με το υπόλοιπο σύνολο. Εξάλλου, ποτέ δεν την είδα ολόκληρη για να μπορώ να κρίνω. (σσ. 530-535)

ζ).

Βασίλης Ραφαηλίδης

Αποκάλυψη Τώρα (Apocalypse Now, 1979)

Τούτη η ταινία είναι στ' αλήθεια ένα θαύμα, όχι γιατί το ξεπέρασμα των εμποδίων για το γύρισμά της έξω από το χολιγουντιανό σύστημα και με χρήματα του ίδιου του σκηνοθέτη και καθεαυτό ένα οικονομικό και τεχνικό θαύμα, που είχε να ξαναγίνει από την εποχή της Μισαλλοδοξίας του Γκρίφιθ, αλλά διότι ο δαιμόνιος Κόπολα καταφέρνει να σμίξει τους ιδεολογικούς κώδικες και να «μπερδέψει» τα κινηματογραφικά είδη μ' έναν τρόπο κυριολεκτικά μοναδικό στην ιστορία του κινηματογράφου: η ταινία είναι ένα συναρπαστικό θέαμα, και μαζί μια στοχαστική έρευνα πάνω σε μερικές καίριες πλευρές του «βρόμικου πολέμου» και ταυτόχρονα το χρονικό ενός προσώπου και παράλληλα ένα τέλειο φιλοσοφικό παραμύθι, και συγχρόνως μια «διδακτική» αλληγορία.

Κι όλος αυτός ο πολυσημικός και πολυκωδικός δαίδαλος να περιστρέφεται σε κύκλους ομόκεντρους γύρω από τον ίδιο άξονα που είναι δανεισμένος από μια λογοτεχνία που απέχει πολύ από το να έχει σχέση με το Βιετνάμ: η αφηγηματική δομή, η κεντρική ιδέα, οι βασικοί χαρακτήρες και, μερικά, η φιλοσοφία είναι δανεισμένα από το μυθιστόρημα του Τζόζεφ Κόνραντ Heart of Darkness (Στην καρδιά του ερέβους), το οποίο, ωστόσο, με δυσκολία αναγνωρίζεται στη «βιετναμική» του διασκευή. Ο Κόπολα ακροβατεί όχι πάνω σε μία αλλά σε πολλές κόψεις πολλών ξυραφιών. Κι ωστόσο απ’ αυτό το απίθανο εγχείρημα βγαίνει νικητής και τροπαιούχος. Αυτό ακριβώς είναι το θαύμα.

Καταρχήν θα ήταν λάθος να δούμε αυτή την ταινία μόνο ως ένα σχολιασμό του πολέμου του Βιετνάμ, παρ' όλο που πίσω από το κάθε επεισόδιο του μύθου κρύβεται κι ένα πραγματικό περιστατικό που το καθοδηγεί και το υποβαστάζει.

Η Αποκάλυψη Τώρα δεν είναι ένα φιλμ για το Βιετνάμ, αλλά πάνω στο Βιετνάμ και γύρω απ' το Βιετνάμ. Δεν ενδιαφέρεται για τα αίτια και τα αποτελέσματα αυτού του πολέμου, αλλά για την ιδιομορφία του μηχανισμού λειτουργίας του, νοούμενου στατικά, δηλαδή έξω και πέρα από τις κοινωνικοοικονομικές του παραμέτρους.

Σύμφωνα με τη λογική που επιβάλλει αυτή η στατικότητα, το φιλμ προσποιείται πως αγνοεί ακόμα και τον αντίπαλο: δεν υπάρχουν Βιετκόνγκ στήν ταινία. Αυτοί λειτουργούν πάντα απ' το περιθώριο και εκτός κάδρου ως μια συνεχής απειλή που δε συγκεκριμενοποιείται ποτέ.

Μ’ αυτή την αποψίλωση απ' όλες τις παραμέτρους, κοινωνικοπολιτικές και δραματουργικές, ο Κόπολα πετυχαίνει να συγκεντρώσει την προσοχή του σε μία και μόνο και έτσι να τη μεγεθύνει στο έπακρο: αυτό που τον ενδιαφέρει στην «πλευρά Βιετνάμ» της ταινίας του είναι η χαρακτηρολογία τού Αμερικανού στρατιώτη και η απανθρωπιά μιας συμπεριφοράς που προσδιορίζεται από το πλήρες ηθικό κενό ‒ένα κενό που δεν αποκτήθηκε στο Βιετνάμ κατ' αποκλειστικότητα, αλλά που το κουβαλούν οι στρατιώτες από την πατρίδα τους.

(Στο επίπεδο της σκηνοθετικής δουλειάς, λειτουργούν τέλεια μέσα στο πολεμικό φιλμ κώδικες φερμένοι απ' το ουέστερν. Βλέπε, για παράδειγμα, εκείνην την απίθανη επίθεση με ελικόπτερα στο βιετναμικό χωριό που είναι οργανωμένη σαν καλπασμός ιππικού που καταδιώκει Ινδιάνους, τους οποίους, μάλιστα, προσπαθούν να τρομοκρατήσουν με το μπουμπουνητό της βαγκνερικής μουσικής.

Πρόκειται για εύρημα μεγαλοφυές καθεαυτό, καθώς μια κορυφαία στιγμή του ευρωπαϊκού πολιτισμού μπαίνει στην υπηρεσία της πλήρους απανθρωπιάς, πράγμα που ξανάγινε άλλωστε από τον Χίτλερ).

Σ' ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης πρέπει να ξεχάσουμε προσωρινά το Βιετνάμ και να περιοριστούμε στην περιπέτεια της ανάβασης προς τις πηγές του ποταμού μιας ομάδας που έχει εγκλωβιστεί σ' ένα πλοιάριο που τους πάει στο άγνωστο.

Στο τέλος αυτού του μακάβριου ταξιδιού που έλκει τη φιλολογική του καταγωγή από τον Ρεμπό, βρίσκεται ο Μεγάλος Μύθος: ο συνταγματάρχης Κουρτζ (Μάρλον Μπράντο), τον οποίον πρέπει να σκοτώσει ο λοχαγός Ουίλαρντ (Μάρτιν Σιν) όχι γιατί είναι λιποτάκτης, αλλά διότι έγινε «βασιλιάς» και «θεός» σε μια καμποτζιανή φυλή, πράγμα που δείχνει την κρυφή πρόθεση του αμερικανικού «πολιτισμού» που εισβάλλει στο Βιετνάμ, αλλά και που ιχνηλατεί ένα λογικότατο πισωγύρισμα αυτού του «πολιτισμού» στο δηλωμένο στην ταινία και καταφάνερο πρωτογονισμό, πράγμα απολύτως επικίνδυνο για τη διεκπεραίωση της «πολιτιστικής» αποστολής των Αμερικανών στο Βιετνάμ.

Ο Κουρτζ βρίσκεται ήδη στην Καρδιά του ερέβους (Κόνραντ)» αλλά και ο Ουίλαρνι κάνοντας την ίδια διαδρομή που έκανε κι ο Κουρτζ και διαπράττοντας καθ’ οδόν τα ίδια περίπου εγκλήματα που διέπραξε κι εκείνος, κινδυνεύει κι αυτός να βρει καταφυγή στον πρωτόγονο μύθο, όπου όλες οι αντιφάσεις είναι λυμένες εκ προοιμίου μέσα στη μυθική σκέψη: καθώς η φρίκη παραμερίζει σταδιακά τη λογική, τη θέση της τελευταίας έρχεται να την πάρει η ιδιόμορφη τρέλα του ανθρώπου που έχει χάσει όλα του τα ερείσματα και κολυμπάει στο πλήρες ηθικό κενό.

Σ' αυτήν την κατάσταση της απόλυτης και καθαρής απελπισίας ξανασυναντούμε τον πολιτισμό, αλλά στο «βαθμό μηδέν», και συγκεκριμένα εδώ με τη μορφή της ποίησης του Έλιοτ: ο μυθοποιημένος Κουρτζ, που λειτουργεί σταθερά στη μυθοπλασία ως πόλος έλξης για τον Ουίλαρντ, διαβάζει τους Κούφιους Ανθρώπους του Έλιοτ και αποδείχνει έτσι πως όχι μόνο τρελός δεν είναι, όπως τον θέλουν οι πρώην προϊστάμενοί του που διέταξαν το θάνατό του, αλλά, αντίθετα, είναι ο μόνος μέσα σ’ αυτή την κόλαση που τα χει τετρακόσια: λιποτάκτησε παρά τη λαμπρή του σταδιοδρομία και τη δόξα του, για να περισώσει το έσχατο υπόλειμμα ανθρωπιάς που του απέμεινε.

Η διατεταγμένη του δολοφονία από τον Ουίλαρντ γίνεται έτσι ένα είδος μετάληψης του τελευταίου σ' αυτή την έσχατη ανθρωπιά, που ο λοχαγός θα τη φέρει πίσω σαν σπόρο στον ημιθανή πολιτισμό.

(Σε ένα άλλο φινάλε, που ο Κόπολα δεν το προέκρινε τελικά, ο Ουίλαρντ διαδέχεται τον Κουρτζ, πράγμα που είναι περίπου το ίδιο, αλλά που αποδυναμώνει την ιδεολογία και την καθιστά περισσότερο απαισιόδοξη.)

Τελικά, το Βιετνάμ δεν ήταν παρά ένα ταξίδι κόντρα στην πορεία της Ιστορίας (όπως και η ανάβαση του ποταμού από τον Ουίλαρντ) που οδηγεί πίσω, στις πολιτιστικές ρίζες της μυθικής σκέψης του τρομοκρατημένου ανθρώπου. Ο Ουίλαρντ, φορτωμένος με την πείρα, τη γνώση και τη φρίκη του ταξιδιού του στην άκρη της κόλασης, ίσως έγινε, επιτέλους, «χόμο σάπιενς» όπως μαρτυράει το τελευταίο του εκστατικό πλάνο, όπου βλέπουμε για πρώτη φορά πως η φρίκη δεν παραμορφώνει εντελώς το πρόσωπο του. Η αριστοτελική κάθαρση έχει λειτουργήσει αποτελεσματικά.

Αν δεν υπάρξουν κι άλλα Βιετνάμ, τούτο το ταξίδι στην κόλαση ίσως φανεί πολύ χρήσιμο: μόνο ένα μη αναγκαίο πισωγύρισμα στο «βαθμό μηδέν» του πολιτισμού θα μπορούσε να μας πείσει για την αξία του πολιτισμού, όταν η λογική στέλνεται σε διακοπές στα Βιετνάμ του κόσμου τούτου.

«Το Βήμα», 13-11-1979

Βασίλης Ραφαηλίδης: Λεξικό Ταινιών, τ. Α' (Αιγόκερως, 2003), σελ. 383-384

***

Οι προηγούμενες παρουσιάσεις

από τον

Μπάμπη Ζαφειράτο

*

Μετανάστες – Πρόσφυγες
22/1/2016: Άκι Καουρισμάκι: Ένας Ελληνοφινλανδός στο Λιμάνι της Χάβρης
24/1/2016: BIUTIFUL: Η ανορθόγραφη ζωή μας
και
Πόλεμος – Φασισμός
17/2/2016: Έλα Να Δεις: Το Κατίν και η Αποκάλυψη του καπιταλισμού από τον Έλεμ Κλίμοφ (VIDEO)

Βλέπε ακόμα

28/2/2016: Οι Διασταυρούμενες Ζωές μας στην παγίδα του καπιταλισμού

(Παρουσίαση στο Σύλλογο Γυναικών-ΟΓΕ Χολαργού-Παπάγου)

Επίσης

Χο Τσι Μινχ

***

Το ΣΙΝΕΜΑ της Μποτίλιας

και

Μποτίλια Στον Άνεμο: Πρόσωπα

*