Κώστας Γουλιάμος
Για τη ρηγμάτωση της αστικής ιδεολογίας
Ημεροδρόμος, Παρασκευή 30 Αυγούστου 2024
Τη διαλεκτική σύνδεση βάσης και εποικοδομήματος διατύπωσε το 1857 ο Μαρξ στον Πρόλογο της Εισαγωγής στην “Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας”, με τη θέση πως «η οικονομική δομή της κοινωνίας» σχηματίζει την «πραγματική βάση» πάνω στην οποία «υψώνεται ένα κοινωνικό και νομικό εποικοδόμημα».
Με βάση την ιστορική εμπειρία, οι επιστήμες —ως μέρος του κοινωνικού εποικοδομήματος— εξακολουθητικά αποτελούν αντικείμενο διαρκούς έρευνας. Παρατηρούμε πως στο ριζοσπαστικό δρόμο μαθηματικών και φυσικής, τουλάχιστον στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και αργότερα, οι επιστημονικές και τεχνολογικές καινοτομίες του 20ου διαδραμάτισαν καθοριστικό κοινωνικό και πολιτισμικό ρόλο.
Στην εποχή μας ωστόσο, ο καπιταλισμός εκτείνει και επιταχύνει με πρωτόγνωρη ένταση την ενσωμάτωση των νέων γνωσιολογικών δεδομένων (αστροφυσικής, γενετικής, νευρο-επιστήμης, κβαντικής τεχνολογίας, τεχνητής νοημοσύνης κλπ), στους μηχανισμούς λειτουργίας του, αλλοιώνοντας/ παραμορφώνοντας ή/και συγχέοντας την αληθινή ουσία της έρευνας με το καπιταλιστικό κέρδος.
Επομένως, οι επιστημονικές κατακτήσεις εγείρουν την επιτακτική ανάγκη αποσαφήνισης των —κατά τον Αϊνστάιν— “συγκεχυμένων σκοπών” λειτουργίας τους και, συνάμα, απεμπλοκής τους από τους θεσμικούς μηχανισμούς του καπιταλιστικού κέρδους.
Παρά την αστική προπαγάνδα, είναι πλέον δύσκολο να αποσιωπάται η αντικειμενική σχέση οικονομίας και επιστήμης. Και αυτή η σχέση έχει να κάνει με την εγγύτητα, την επέκταση ή/και την ενσωμάτωση των επιστημονικών δεδομένων στην καπιταλιστική παραγωγή και στις υπηρεσίες και τους μηχανισμούς της αστικής εξουσίας.
Συνοπτικά, καθίσταται το ταξικό πρόσημο της αστικής επιστήμης κομβικός μηχανισμός της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Για παράδειγμα, το 2022 οι συνολικές παγκόσμιες δαπάνες Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D) ανήλθαν στα 2,5 τρισεκατομμύρια δολάρια. Από την άλλη, η αποκαλούμενη “δημιουργική οικονομία” των πολιτιστικών βιομηχανιών αγγίζει το 1 τρις. εκατομ. δολάρια, ενώ εκτιμάται από την G20 Insights ότι μέχρι το 2030 θα αντιπροσωπεύει το 10% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Στοιχεία που ipso facto εργαλειοποιούν την επιστήμη, τα γράμματα και τις τέχνες.
Όλη αυτή η σύνθετη εγγύτητα πολλαπλών συσχετισμών, η ενσωμάτωση ή/και επέκταση του κεφαλαίου στις επιστήμες και την πολιτιστική βιομηχανία, ερμηνεύεται με βάση το διαλεκτικό magnum opus των Μαρξ- Ένγκελς: «Η αστική τάξη δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς να επαναστατικοποιεί αδιάκοπα τα εργαλεία παραγωγής, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή όλες τις κοινωνικές σχέσεις». (Κομμουνιστικό Μανιφέστο).
Γίνεται φανερό πως οι σχεδιασμοί και τα αποτελέσματα της επιστήμης βρίσκονται στον πυρήνα της αστικής κοινωνίας, η οποία ταυτίζει την επιστημονική έρευνα με τα κίνητρα και το σκοπό του κεφαλαιοκρατικού κέρδους. Με ρυθμούς, διαστάσεις και μορφές που προσιδιάζουν στις κατευθυντήριες αρχές του μονοπωλιακού κεφαλαίου, διαιωνίζεται η ανισοκατανομή οικονομικής, πολιτισμικής, κοινωνικής και πολιτικής ισχύος.
Ήδη το 1913, η Ρόζα Λούξεμπουργκ υποστήριζε πως η «Συσσώρευση του Κεφαλαίου» απαιτούσε συνεχή επέκταση σε «μη καπιταλιστικές» σφαίρες, θεωρώντας πως «η συσσώρευση είναι κάτι περισσότερο από μια εσωτερική σχέση μεταξύ των κλάδων της καπιταλιστικής οικονομίας. Είναι πρωτίστως μια σχέση μεταξύ του κεφαλαίου και ενός μη-καπιταλιστικού περιβάλλοντος».
Από τη σκοπιά της επιχειρηματολογίας της Λούξεμπουργκ, μπορούμε να πούμε πως οι επιστήμες, η λογοτεχνία ή οι τέχνες είναι «μη-καπιταλιστικές» σφαίρες εντός του κεφαλαιοκρατικού περιβάλλοντος.
Από την άλλη, προεκτείνοντας τον προβληματισμό θα σημείωνα πως μεταξύ επιστημών και λογοτεχνίας ή τεχνών υπάρχει μια σχέση βαθιάς αλληλεπίδρασης και σύνθετης διασταύρωσης, που αφενός υπερβαίνει τις προφανείς διαφορές τους, αφετέρου διαμορφώνει τάσεις, στάσεις και ρεύματα. Όπως βέβαια και δεσμούς: «Να αλλάξουμε τη ζωή· η αληθινή ζωή είναι αλλού» του Ρεμπώ συναντά το «να αλλάξουμε τον κόσμο» του Μαρξ.
Σε κάθε περίπτωση μπορεί κανείς να αποδεχτεί πως αποτυπώνονται συνθήκες διανοητικής και αισθητικής διασταύρωσης, αφού εκπρόσωποι τεχνών και λογοτεχνίας συνδέονται με τις φιλοσοφικές και επιστημονικές καταθέσεις του 20ου αιώνα.
Η άποψη του Κάλας, για παράδειγμα, στους «Καθρέφτες του Νου» δεν αποτελεί ένα απλό ζήτημα αντανάκλασης, αλλά φαινόμενο φιλοσοφίας για στάση ζωής και ψυχανάλυσης.
Παράλληλα, ο Ντυσάμπ, με ερεθίσματα από τις φυσικές επιστήμες και τους νόμους της θερμοδυναμικής που κυριαρχούσαν στις αρχές του 20ού αιώνα, αμφισβητεί τις αρχές του αναλυτικού κυβισμού. Στο «Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα -αρ.2» (1912), ο Ντυσάμπ υποδηλοί τη μετάλλαξη του τρόπου βιολογικής λειτουργίας σε αντίστοιχη τεχνολογική (κεντρική φωτογραφία).
Πραγματικά, η μεταξύ άλλων βασική στάση επιστημών και τεχνών ή λογοτεχνίας απέναντι στη φύση ως αλληλεπίδραση χρωμάτων, ήχων και διαισθήσεων, είναι χαρακτηριστική. Ταυτόχρονα συγγραφείς, καλλιτέχνες και επιστήμονες αντιμετωπίζονται ως ιστορικά επαναστατικά υποκείμενα, φορείς και συνεχιστές των σοσιαλιστικών ιδεών.
Σήμερα, στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα, η κβαντική διεμπλοκή —δηλαδή, το φαινόμενο δύο σωματιδίων που αλληλεπιδρούν με παρόμοια συμπεριφορά, ανεξάρτητα από το πόσο μακριά βρίσκονται— δημιουργεί κοινές ενεργοποιήσεις ή/και δράσεις σε απόσταση, αλλάζοντας την αντίληψη για το χώρο (την μη-τοπικότητα πλέον). Παράλληλα, η επιστήμη της νευροβιολογίας φωτίζει πιο διεξοδικά την κατάσταση της συναισθησίας, αποκαλύπτοντας νέες πτυχές κατανόησης του χώρου.
Έχει λοιπόν ενδιαφέρον να μελετηθεί ευρύτερα η σημασία του συνδυασμού αισθήσεων και γνωστικών οδών, ώστε να αναδειχτούν ζητήματα σχετικά με τη συναισθησία που έχουν διατυπωθεί από λογοτέχνες, ζωγράφους κλπ.
Ο Kandinsky, λόγου χάρη, πίστευε στη νευρολογική ανάμειξη των αισθήσεων, όπου ένα αισθητηριακό ερέθισμα ενεργοποιεί εμπειρίες σε ένα άλλο. Ο ίδιος μάλιστα ισχυριζόταν πως μπορεί να «δει» τον ήχο, να «ακούσει» το χρώμα. Με άλλα λόγια, έβλεπε τη μουσική με χρώμα.
Αιώνες πριν, ο Πυθαγόρας είχε συσχετίσει κάθε αριθμό με τη δική του προσωπικότητά, ενώ μαθητές του δημιούργησαν μαθηματικούς νόμους για τους μουσικούς τόνους.
Στην αυτοβιογραφία του ο Vladimir Nabokov ομολογούσε πως «το μακρύ à της Αγγλικής αλφαβήτου […] έχει για εμένα την ελαφριά οσμή παλαιού ξύλου, αλλά το γαλλικό à αυτή του λουστραρισμένου εβένου».
Βάσει των παραπάνω συλλογισμών θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως η διεμπλοκή των επιστημών με τη λογοτεχνία και την τέχνη (και αντίστροφα) δεν αποτελεί ένα απλό εποικοδόμημα αλλά μια πολύτροπη δράση για τη ρηγμάτωση της αστικής ιδεολογίας, ώστε να ανοίξει ο δρόμος για την ανατροπή της κεφαλαιοκρατικής τάξης πραγμάτων.
Αλήθεια, τι ήταν το ποιητικό μανιφέστο με τίτλο «Χαστούκι στο γούστο του κοινού» που δημοσίευσαν το 1912 ο Μαγιακόφσκι, ο Χλέμπνικοφ, ο Κρουτσιόνιχ και ο Μπουρλιούκ; Πρόδηλα, αφορούσε στη διακήρυξη ποιητών επαναστατών, που στηλίτευαν τον χαμαίζηλο χαρακτήρα του (μικρο)αστισμού, επιζητώντας την πλήρη ρήξη με τη λογοτεχνική (και μη) παράδοση της Ρωσίας: «Μισώ / κάθε λογής νεκρίλα πάντα / Λατρεύω / κάθε λογής ζωή!» (μετ. Γιάννης Ρίτσος), έγγραφε ο Μαγιακόφσκι.
Τα «μη-καπιταλιστικά περιβάλλοντα» (επιστήμες, λογοτεχνία, τέχνες) μπορούν να γίνουν η εγκάρσια τομή διαχρονίας όσο και συγχρονίας για τη ρηγμάτωση της αστικής ιδεολογίας, εφόσον δεν εγκλωβίζονται ούτε και ενσωματώνονται ή προσαρμόζονται στην κοινωνική μηχανική αλλά και στο πολιτισμικά διαχειριστικό apparatus της καπιταλιστικής εξουσίας.
Επομένως, ζήτημα και ζητούμενο είναι ο απεγκλωβισμός επιστημών, τεχνών και λογοτεχνίας από τη μέγγενη του καπιταλισμού. Από την αστική πολιτική που εργαλειοποιεί, μετατρέπει ή μεταλλάσσει το επιστημονικό, καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό οικοσύστημα σε «πρωτοπορία» του κεφαλαιοκρατικού συστήματος.
Στην περίπτωση αυτή, η ανάδειξη με συστηματικό τρόπο του έργου σημαντικών διανοητών, καλλιτεχνών, και συγγραφέων που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στην πολιτιστική αφύπνιση, στην πρωτοπόρα αισθητική θεωρία και πράξη και στην κοινωνική απελευθέρωση, παραμένει διαχρονικά επίκαιρη, αφού η επαναστατική τέχνη είναι αναπόσπαστο συστατικό της διαπάλης και αντεπίθεσης για τη ρηγμάτωση της αστικής ιδεολογίας.
Φωτό: Marcel Duchamp: Nude Descending a Staircase (No. 2), 1912 .
*
*
Ο Κώστας Γουλιάμος είναι τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, πρώην πρύτανης Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου, ποιητής, συγγραφέας.
Ήταν υποψήφιος βουλευτής με το ΚΚΕ (Μάιος – Ιούνιος 2023).
Πρόσφατα τιμήθηκε με το Βραβείο “εξαιρετικής προσφοράς στη γενική εκπαίδευση”.
Υποψήφιος ευρωβουλευτής με το ΚΚΕ στις εκλογές Ιουνίου 2024.
Ο Κώστας Γουλιάμος από την Μποτίλια Στον Άνεμο
________
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.