Καρλ Μαρξ: Η γρανιτένια δύναμη της αλήθειας (Γιάννης Ρίτσος) ‒ Η νέα θεωρία και η αναγκαιότητα της εποχής του

Καρλ Μαρξ
Τρίερ Ρηνανίας, 5 Μαΐου 1818 - Λονδίνο, 14 Μαρτίου 1883
Σχέδιο (ΙΙ), Μπάμπης Ζαφειράτος, 5.V.2016 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ.)

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ

ΣΤΟ ΜΑΡΞ

Μαρξ, τ’ όνομά σου φλόγινο χαράζεται στο νέο
της Ιστορίας εξώφυλλο ‒πρόλογος φωτεινός.
Αστροπελέκι ακούγεσαι στο διάστημα γενναίο
που καίει ανθίζοντας το φως, δημιουργίας κρουνός.

Μαχαίρι έδωσες δείχνοντας τη γάγγραινα της ζήσης
και μίσους όπλο χάλκεψες του πόνου τον αχό.
Βρήκες του κόσμου το σκοπό στο πάλεμα της φύσης,
Μοίρα οι ανθρώποι να γυρνούν της Μοίρας τον τροχό.

Γροθιές ροζιάρες σκίζουν φως τη συγνεφιά του απείρου,
λάβα το δίκιο απ’ τις ρωγμές ξεσπάει του χαλασμού,
τ’ αντρίκια χνάρια παίρνοντας του έργου σου και του ονείρου
που η ζωή στη μήτρα του δικού σου πλάθει στοχασμού.

Το πυρωμένο σίδερο σφυροκοπά και πλάθει
ο σιδεράς, κι ο νους του ενώ στο σκότος σε ζητά,
σου ζωγραφίζουν τη μορφή στου γύφτικου τα βάθη
του φούρνου οι φλόγες κόκκινες με μάτια αστερωτά.

Φωνάζουνε τα λόγια σου ρόδες, μοτέρ, τιμόνια
που λάδωσε των εργατών το δάκρυ κι ο ιδρώς·
γαλάζιες σπίθες που πετούν σφυριά πάνου στ’ αμόνια
τα γράφουν στο έρεβος κι ο νους διαβάζει τα ο αδρός.

Στα μάτια, πού ξεθώριασαν από το στείρο κλάμα,
λεπίδια δίκαια έλαμψες της ώριμης οργής,
σκυφτά σκαμμένα μέτωπα στυλώνεις μπρος στο θάμα
του ήλιου κι ανοίγεις το κελί της άκαρπης σιγής.

Στη γη, που τη ματώνουνε των συνόρων τ’ αγκάθια
και το γαλάζιο βλαστημά του έλκους της η πληγή,
τα χέρια απλώνεις, των λαών φιλιώνοντας τα πάθια
και στρέφεις τα στον ένα εχθρό που πνίγει την αυγή.

Καρφώνει η σκέψη σου, σφυρί, ένα φέρετρο, ένα λίκνο,
θάβεις το θάνατο και ζεις τη Ζωή με τη σειρά·
και σε κοιτά ο «αγνός» ποιητής να στραμπουλάς τον κύκνο
που γράφονταν στ’ ακύμαντα της Κασταλίας νερά.

Καθηγητές με το άφωτο κιτρινιασμένο βλέμμα,
πίσω από κρύσταλλα θαμπά, σε βλέπουν μοχθηρά·
και μασκαρεύουν την ιδέα, νομοθετούν το ψέμα,
το νου τους μετατρέποντας σ’ επαίτη κουμπαρά.

Του χρυσαφιού oι ακόλουθοι, σοφοί με μαύρα νύχια,
‒όρνιθες που απ’ την κόρυζα της ανυδριάς ψοφούν‒
σκαλίζουν να ’βρουν άβρετες αντινομίες στα μύχια
του έργου σου, και την πλάνη τους να θρέψουν, να τραφούν.

Βέλη τα στήθια σου χτυπούν μα σπουν στη γρανιτένια
δύναμη της αλήθειας σου, κι η ανάσα σου πλατιά
φυσάει αγέρα λευτεριάς στη σκουριασμένην έννοια·
δείχνεις το Φως, ένας εσύ, κι εσύ όλ’ η εργατιά.

Τις σφαλιχτές του σύμπαντος πόρτες ανοιείς μία - μία
με το χρυσόδετο κλειδί της διαλεκτικής.
Ουράνιο τόξο φεγγερό γράφεις στην τρικυμία,
πάνω απ’ τους τάφους στήνοντας τα τρόπαια της αλκής.

Κάτω απ’ ασημοκέντητα πέπλα δείχνεις την Τέχνη
πόρνη που μοίραζε άσεμνα την κλίνη της με τις
άγονες φίλες της: Σκιά και Απάτη, κι όλη ζέχνει
σαπίζοντας, ενώ κρατά ρόλο κόρης σεπτής.

Πίσω απ’ τις δάφνες που σκορπά η «ιδανική μητέρα»
κι από τα πάλλευκα μνημεία αγνώστων στρατιωτών,
δείχνεις μαρμαροσκάλιστη καμπυλωτή γαστέρα
να μεταβάλλει σε χρυσόν άσπρους σωρούς οστών.

Πίσω απ’ τους γαλανούς καπνούς των θρησκειών εφάνη,
μ’ αφέντη πρόσωπο, ο Θεός να στέκεται φρουρά,
να ’ναι από λόγχες αιχμηρές το θείο φωτοστεφάνι
και να γελά με τα χρυσά του δόντια πονηρά.

Η σφαίρα μας, απ’ τους σεισμούς ατέλειωτων πολέμων,
πήρε το χρώμα του αίματος, το σχήμα της γροθιάς
και την τροχιά της έσερνε στο ζόφο μαύρος δαίμων,
μα η αξίνα σου την πελεκά σαν άγαλμα ομορφιάς.

Το έργο σου ο Λένιν σφράγισε με της πράξης τη βούλα
κι άρχισε η ΕΣΣΔ την πρόβλεψή σου ολόλαμπρη να ζει‒
μπρός στον καθρέφτη τ’ ουρανού λευτερωμένη δούλα
ρουφάει τον ήλιο δένοντας το τραύμα της μαζί.

Μαρξ, εγερτήριο σάλπισμα η λαλιά σου ηχεί στην πλάση·
με οστά εργατών γίναν ταχείς της Ιστορίας τροχοί·
στο κάτεργο η σκλαβιά θα μπει κι η σκλάβα γη θα λιάσει
τη μουσκεμένη πέτσα της από δακρύων βροχή.

Δε θα χτυπάει αμείλιχτη αγωνία το μελίγγι
μήτε η καρδιά από σκελετούς μαχών θα ’ναι φραχτή.
Νου κι αίσθημα σε φιλικόν αγκάλιασμα θα σφίγγει
γαλήνη γόνιμη, έτοιμη να δώσει, να δεχτεί.

Οι άνθρωποι δε θα βλέπουνε ο ένας τον άλλο ενέδρα
και δε θα ζουν της μοναξιάς το δράμα στη σιωπή·
ωραίοι κι απλοί κι ελεύθεροι σαν τα βουνίσια κέδρα
θα χαιρετιούνται γνώριμοι κάτω από μια σκεπή.

Γιάννης Ρίτσος
1 Μαΐου 1909, Μονεμβασιά - 11 Νοεμβρίου 1990, Αθήνα
Σχέδιο (IV), Μπάμπης Ζαφειράτος, 29.IV.2016 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ.)

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ
ΤΡΑΚΤΕΡ, 1930-1934
ΜΕΓΑΛΗ ΩΡΑ
ΠΟΙΗΜΑΤΑ 1930-1942
Τόμος Α, (σσ. 51-53)

Μαρξ (14)
Ρίτσος Γιάννης (54)

Μποτίλια Στον Άνεμο: Πρόσωπα

* * * 
«Οι φιλόσοφοι μονάχα εξηγούσαν με διάφορους τρόπους τον κόσμο, το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε»
Καρλ Μαρξ: «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ»

Καρλ Μαρξ
Τρίερ Ρηνανίας, 5 Μαΐου 1818 - Λονδίνο, 14 Μαρτίου 1883
Σχέδιο (I), Μπάμπης Ζαφειράτος, 5.V.2015 (Μελάνι, 29 χ 21 εκ.)

Σαν σήμερα, 5 του Μάη, στα 1818, γεννιέται στην πόλη Τριρ της Πρωσίας ο Καρλ Μαρξ. «Το πώς θα αλλάξουμε τον κόσμο» ήταν που καθοδήγησε τη θεωρητική του δουλειά και την πρακτική του δράση, αποτέλεσμα των οποίων είναι η επιστημονική κοσμοθεωρία της εργατικής τάξης, για την ανατροπή της εξουσίας του κεφαλαίου, την εγκαθίδρυση της δικής της εργατικής εξουσίας. της «Δικτατορίας του Προλεταριάτου», για την κατάργηση της εκμετάλλευσης με το πέρασμα από τις ταξικές κοινωνίες στην αταξική, στην κομμουνιστική.

Ο Μαρξ αφού τέλειωσε το Γυμνάσιο, πήγε στο Πανεπιστήμιο, στην αρχή στη Βόννη και έπειτα στο Βερολίνο, όπου σπούδασε Νομικά, Ιστορία και Φιλοσοφία.

Με τον Φρίντριχ Ένγκελς συνδέθηκε το Σεπτέμβρη του 1844 στο Παρίσι και έγιναν αχώριστοι φίλοι. Μαζί πήραν ενεργότατο μέρος στην τοτινή κοχλάζουσα ζωή της επαναστατικής ζωής του Παρισιού και επεξεργάστηκαν -παλεύοντας επίμονα ενάντια στις διάφορες θεωρίες του μικροαστικού σοσιαλισμού- τη θεωρία και τη στρατηγική του επαναστατικού προλεταριακού σοσιαλισμού - κομμουνισμού. Ιδιαίτερη σημασία τότε είχε η θεωρία του Προυντόν, που ο Μαρξ την καταπολέμησε αποφασιστικά στο έργο του «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» το 1847.

Η ανατομία της αστικής κοινωνίας πρέπει να αναζητηθεί στην Πολιτική Οικονομία

Το Γενάρη του 1842 εκδίδεται η «Εφημερίδα του Ρήνου», γύρω από την οποία συσπειρώνονται και δραστηριοποιούνται οι νεοχεγγελιανοί αριστεροί. Τον Απρίλη του 1842, ο Μαρξ γίνεται συνεργάτης της εφημερίδας και τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου αρχισυντάκτης της. Είναι η περίοδος που ο Μαρξ αρχίζει να ενδιαφέρεται και να ασχολείται με τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της εποχής του.

Ο ίδιος θα γράψει αργότερα στον πρόλογο στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας»: 

«Το 1842 - '43, σαν συντάχτης της "Εφημερίδας του Ρήνου" βρέθηκα για πρώτη φορά στη δύσκολη θέση να μιλήσω για τα λεγόμενα υλικά συμφέροντα. Οι συζητήσεις στο Λάνταγκ (Βουλή) της Ρηνανίας για τις κλεψιές της ξυλείας και για το κομμάτιασμα της γαιοκτησίας, η επίσημη πολεμική που άρχισε ο κύριος φον Σάπερ, που ήταν τότε πρώτος πρόεδρος της επαρχίας του Ρήνου, με την "Εφημερίδα του Ρήνου" για την κατάσταση των αγροτών του Μοζέλ, οι συζητήσεις, τέλος, για το ελεύθερο εμπόριο και τους προστατευτικούς δασμούς αποτέλεσαν τις πρώτες αφορμές για ν' ασχοληθώ με τα οικονομικά προβλήματα. Απ' την άλλη μεριά, την εποχή εκείνη, όταν η καλή θέληση "να πάμε μπρος" ξεπερνούσε πολλές φορές τις γνώσεις των πραγμάτων, διαφαίνονταν στην "Εφημερίδα του Ρήνου" ένας αδύνατος, φιλοσοφικά χρωματισμένος αντίλαλος του γαλλικού σοσιαλισμού και κομμουνισμού. Τάχθηκα ενάντια σ' αυτόν τον ερασιτεχνισμό, ταυτόχρονα όμως σε μια λογομαχία με τη "Γενική Εφημερίδα του Άουγκσμπουργκ" ομολόγησα ορθά κοφτά ότι οι ως τα τότε μελέτες μου δε μου επέτρεπαν να αποτολμήσω ο ίδιος να εκφράσω κάποια γνώμη για το περιεχόμενο των γαλλικών κατευθύνσεων. Έτσι άδραξα πιο πρόθυμα την αυταπάτη των εκδοτών της "Εφημερίδας του Ρήνου" που νόμιζαν ότι με μια πιο χαλαρή στάση της εφημερίδας θα ανακαλούσαν την εκδομένη θανατική της καταδίκη, για να αποτραβηχτώ από τη δημόσια σκηνή στο δωμάτιο των μελετών.

Η πρώτη εργασία που έκανα για τη λύση των αμφιβολιών που με κατέτρωγαν ήταν μια κριτική αναθεώρηση της Φιλοσοφίας του Δικαίου του Χέγγελ, μια εργασία, που η εισαγωγή της δημοσιεύτηκε στα "Γερμανο-γαλλικά Χρονικά" που εκδόθηκαν το 1844 στο Παρίσι. Η έρευνά μου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τόσο οι νομικές σχέσεις, όσο και οι κρατικές μορφές δεν μπορούν να κατανοηθούν ούτε απ' αυτές τις ίδιες, ούτε από τη λεγόμενη γενική εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύματος, αλλά ότι, αντίθετα, είναι ριζωμένες μέσα στις υλικές συνθήκες ζωής, που στο σύνολό τους ο Χέγγελ τις συνοψίζει, σύμφωνα με τη μέθοδο των Άγγλων και των Γάλλων του 18ου αιώνα, με την ονομασία "αστική κοινωνία", ότι λοιπόν η ανατομία της αστικής κοινωνίας πρέπει να αναζητηθεί στην Πολιτική Οικονομία» (Μαρξ - Ένγκελς, «Διαλεχτά Έργα», εκδόσεις «Γνώσεις», τόμ. 1ος, σελ. 423 - 424).

Η νέα θεωρία

Το 1847, οι Μαρξ και Ένγκελς προσχώρησαν στην «Ένωση των Κομμουνιστών» και πήραν μέρος στο 2ο Συνέδριό της (Νοέμβρης 1847, στο Λονδίνο), όπου έπαιξαν πρωτοπόρο ρόλο. Με εντολή του Συνεδρίου επεξεργάστηκαν το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», το πρώτο ιστορικά Πρόγραμμα Κομμουνιστικού Κόμματος, που εκδόθηκε το Φλεβάρη του 1848. Στο έργο αυτό επεξεργάστηκαν στις τότε συνθήκες τη νέα κοσμοθεωρία, τη θεωρία της ταξικής πάλης, τον επαναστατικό ρόλο της εργατικής τάξης, για το πέρασμα από τον καπιταλισμό στη νέα, κομμουνιστική κοινωνία.

Οι Μαρξ - Ένγκελς, στα 1848, ίδρυσαν στην Κολωνία της Γερμανίας τη «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου», δίνοντας ένα υπόδειγμα για την ανάπτυξη του επαναστατικού Τύπου. Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε την 1η Ιούνη του 1848. Ήταν καθημερινή πολιτική εφημερίδα. Αρχισυντάκτης της ήταν ο Καρλ Μαρξ. Κάτω από τον τίτλο υπήρχε η φράση: «Όργανο της δημοκρατίας».

Ήταν η εποχή της επανάστασης του 1848 στη Γαλλία που μέσα από την πείρα της η εργατική τάξη αρχίζει τα πρώτα σκιρτήματα αυτοτελούς δράσης που ωθεί στο ξέσπασμα, τον Ιούνη του 1848, προλεταριακής εξέγερσης. Η εφημερίδα αυτή ήταν ένα φλογερό πολιτικό όργανο για τα συμφέροντα του προλεταριάτου σε συνδυασμό με τη διάδοση της θεωρίας. Αυτό φανέρωναν τα άρθρα που έγραφαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς, όλη η ύλη της εφημερίδας, η υπεράσπιση της εξέγερσης των εργατών του Παρισιού. Επανάσταση ξέσπασε επίσης και στη Γερμανία. Η «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου» έκλεισε στις 19 του Μάη του 1849, όταν είχε επικρατήσει στη Γερμανία η αντεπανάσταση. Το τελευταίο της φύλλο (301ο) ήταν τυπωμένο ολόκληρο με κόκκινο μελάνι. Αποχαιρετώντας ο Μαρξ τους εργάτες της Κολωνίας γράφει από μέρους των συνεργατών της εφημερίδας πως «τελευταία τους λέξη θα είναι παντού και πάντοτε: Απελευθέρωση της εργατικής τάξης».

Με τη νίκη της αντεπανάστασης, ο Μαρξ παραπέμφθηκε σε δίκη και κατόπιν απελάθηκε από τη Γερμανία (Μάης 1849). Αρχικά πήγε στο Παρίσι, αλλά απελάθηκε και από κει και πήγε στο Λονδίνο, όπου έμεινε ως το τέλος της ζωής του.

Στο μεγαλοφυές έργο του, «Το Κεφάλαιο», μελετώντας τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, αποκαλύπτει τις νομοτέλειές του και τις εσωτερικές του αντιφάσεις. Απέδειξε ότι η ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής οδηγεί αντικειμενικά και αναπόφευκτα, δηλαδή νομοτελειακά, στον ανώτερο κομμουνιστικό τρόπο παραγωγής, ότι ως τρόπος παραγωγής έχει ιστορικά όρια. Ενώ για την έρευνα και τη μελέτη του ακολούθησε τη διαλεκτική μέθοδο, αποδεικνύοντας, ταυτόχρονα, ότι οι νόμοι κίνησης της κοινωνίας είναι αντικειμενικοί, ανεξάρτητοι από τη θέληση των ανθρώπων, αλλά δρουν μέσω της δράσης των ανθρώπων.

Αυτή η ιστορικά ξεπερασμένη κοινωνία του καπιταλισμού εξελίσσεται σήμερα με βάση την κοσμοθεωρία του Μαρξ, όπως φάνηκε από την εποχή της Κομμούνας του Παρισιού, στα 1871, που η αστική τάξη περνούσε στην αντίδραση και ο Μαρξ έγραφε:

«Κι όμως ήταν η πρώτη επανάσταση με την οποία η εργατική τάξη αναγνωρίστηκε ανοιχτά σαν η μόνη τάξη που ήταν ακόμη ικανή για κοινωνική πρωτοβουλία. Αναγνωρίστηκε ακόμα και από τη μεγάλη μάζα της μεσαίας τάξης του Παρισιού -από τους μαγαζάτορες, τους βιοτέχνες, τους εμπόρους- εκτός μόνο από τους πλούσιους κεφαλαιοκράτες». («Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία», σελ. 76, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» 2000).

Η Κομμούνα ήταν η νομοτελειακή επιβεβαίωση του μαρξισμού.

Σήμερα, οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους κεφαλαιοκράτες οξύνονται στο έπακρο. Ο καπιταλισμός διέρχεται βαθύτατη καπιταλιστική οικονομική κρίση, καταστρέφει παραγωγικές δυνάμεις και πάνω απ' όλα την πρώτη, την πιο σπουδαία, την εργατική δύναμη, και το φορέα της, την εργατική τάξη. Οι ιμπεριαλιστικοί άδικοι πόλεμοι βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη. Αντικειμενικά, τα ίδια τα θεμέλια του καπιταλισμού είναι ναρκοθετημένα. Η οικονομική κρίση αποκαλύπτει και τη ρεαλιστικότητα, την αναγκαιότητα και τη δυνατότητα περάσματος στην ανώτερη κομμουνιστική κοινωνία.

Αναγκαιότητα της εποχής του

Το 1864 ιδρύθηκε στο Λονδίνο η 1η Διεθνής, η «Διεθνής Ένωση των εργατών». Ο Μαρξ ήταν η ψυχή αυτής της οργάνωσης, ήταν εκείνος που έγραψε την πρώτη της «Διακήρυξη» καθώς και μια σειρά αποφάσεις, δηλώσεις και διακηρύξεις της. Ο Μαρξ, συνενώνοντας το εργατικό κίνημα των διαφόρων χωρών, σφυρηλάτησε μια ενιαία τακτική της προλεταριακής πάλης της εργατικής τάξης των διαφόρων χωρών.

Ο μαρξισμός ήταν ιστορική αναγκαιότητα της εποχής του καπιταλισμού.

«Όλη η μεγαλοφυία του Μαρξ - έλεγε ο Λένιν - βρίσκεται στο ότι έδωσε απαντήσεις στα ερωτήματα που είχε ήδη θέσει η πρωτοπόρα σκέψη της ανθρωπότητας. Η διδασκαλία του γεννήθηκε σαν κατευθείαν κι άμεση συνέχιση της διδασκαλίας των πιο μεγάλων εκπροσώπων της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και του σοσιαλισμού» (Λένιν: «Για τον Καρλ Μαρξ και τη θεωρία του»).

«Όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο εξέλιξης της οργανικής φύσης, λέει ο Ενγκελς, έτσι ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας: (...) Μα αυτό δεν είναι όλο. Ο Μαρξ ανακάλυψε επίσης τον ειδικό νόμο κίνησης του σημερινού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και της αστικής κοινωνίας που προέρχεται απ' αυτόν. Με την ανακάλυψη της υπεραξίας φωτίστηκαν μεμιάς όλα, ενώ όλες οι προηγούμενες έρευνες, τόσο των αστών οικονομολόγων, όσο και των σοσιαλιστών κριτικών, είχαν πλανηθεί στο σκοτάδι» (Κ. Μαρξ - Φ. Ένγκελς, «Διαλεχτά Εργα», εκδόσεις «Γνώσεις», τόμ. 2, σελ. 188 - 189).

Ο Καρλ Μαρξ δεν ήταν μόνο ο μέγιστος θεωρητικός του προλεταριάτου. Ήταν ο ίδιος άνθρωπος της δράσης.

«Ο Μαρξ, λέει ο Ένγκελς, ήταν προπάντων επαναστάτης. Ο πραγματικός σκοπός της ζωής του ήταν να βοηθήσει με έναν οποιονδήποτε τρόπο στην ανατροπή της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και των κρατικών θεσμών που έχει δημιουργήσει, να πάρει μέρος στην απελευθέρωση του σύγχρονου προλεταριάτου, που αυτός του έδωσε για πρώτη φορά τη συνείδηση της θέσης του και των αναγκών του, τη συνείδηση των όρων της χειραφέτησής του. Ο αγώνας ήταν το στοιχείο του. Και αγωνίστηκε με πάθος, επιμονή, με επιτυχία, όσο λίγοι» (Μαρξ - Ένγκελς, «Διαλεχτά Έργα», εκδόσεις «Γνώσεις», τόμ. 2, σελ. 189).

Ο ίδιος ο Μαρξ έγραψε: «Ό,τι καινούριο έκανα εγώ ήταν για να αποδείξω:

1. Ότι η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται απλώς με ορισμένες φάσεις ανάπτυξης της παραγωγής,

2. Ότι η ταξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου,

3. Ότι η ίδια αυτή η δικτατορία αποτελεί μονάχα το πέρασμα στην κατάργηση όλων των τάξεων και σε μια αταξική κοινωνία» (Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς, «Διαλεχτά Έργα», τόμ. 1, σελ. 530).

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, Πέμπτη 5 Μάη 2016.