Νικολάς Γκιγιέν (10.7.1902–16.7.1989): Δύο ποιήματα | Μετάφραση - Σημειώσεις: Μπάμπης Ζαφειράτος - Μποτίλια Στον Άνεμο

Επέτειος γέννησης του Εθνικού Ποιητή της Κούβας Νικολάς Γκιγιέν
(Nicolás Guillén – Nicolás Cristóbal Guillén Batista)
10 Ιουλίου 1902, Καμαγουέι – 16 Ιουλίου 1989, Αβάνα
Σχέδιο (το 5^ο από 5 του Γκιγιέν), Μπάμπης Ζαφειράτος, 15.VII.2016 (Μολύβι σε χαρτί, 29 χ 21 εκ.)

Νικολάς  Γκιγιέν

Balada de los dos abuelos

Abril sus flores abría

Μετάφραση – Σημειώσεις:
Μπάμπης Ζαφειράτος – Μποτίλια Στον Άνεμο
(Οι Παππούδες σε πρώτη παρουσίαση, δημοσίευση για το BookSitting, 10/7/2024)

Νικολάς Γκιγιέν
Μπαλάντα των δύο παππούδων

 

ΊΣΚΙΟΙ που εγώ μόνο βλέπω,
δίπλα μου οι δυο παππούδες.

Μ’ αιχμή κοκκαλένια ακόντιο
και ταμπούρλο από δέρμα
κι από ξύλο έχει φτιάξει
ο παππούλης μου ο μαύρος.
Περιλαίμιο σιδερένιο
και μια πανοπλία γκρίζα
έχει ο παππούς μου ο άσπρος.

Γυμνοπόδης⸱ σκέτη πέτρα
η κορμοστασιά του μαύρου⸱
από ανταρκτικό γυαλί
του άσπρου μου παππού τα μάτια!

Αφρική με υγρές ζούγκλες,
αδρά, υπόκωφα τα μπόνγκο…
—Αχ πεθαίνω!
(Λέει ο παππούς μου ο μαύρος).
Μέσα σε νερά κατράμι
τα καϊμάν παραφυλάνε,
πράσινα σαν τις καρύδες
τα χαράματα ζυγώνουν…
—Είμαι λειώμα!
(Λέει ο παππούς μου ο άσπρος).

Ω πανιά του πικρανέμου,
με χρυσάφι ως τα μπούνια
λες και φλέγονται οι γαλέρες
—Αχ πεθαίνω!
(Λέει ο παππούς μου ο μαύρος).
Ω στεριές μου αγνές παρθένες,
τραχηλιές ξεγελασμένες
με γυαλιά και μπιχλιμπίδια…!
—Είμαι λειώμα!
(Λέει ο παππούς μου ο άσπρος).
Ω σφυρήλατε αγνέ ήλιε,
που περνάς φυλακισμένος
μες στου τροπικού το τσέρκι⸱
ω ολοστρόγγυλο φεγγάρι
τα όνειρα βλέπεις των μαϊμούδων!

Ρε τι καραβιές και μπάρκα!
Ρε τι μαύροι, ρε τι νέγροι!
Ρε πώς λάμπουν τα καλάμια!
Ω ρε κνούτο δουλεμπόρου!
Πέτρα από θρήνο και αίμα,
μάτια ορθάνοιχτα και φλέβες
κι αδειανές οι αυγές περνάνε
και τα σούρουπα αλεσμένα
στο εργοστάσιο του αφέντη
και μια αγριοφωνάρα
κάνει τη σιωπή κομμάτια.
Ρε τι καραβιές και μπάρκα,
Ρε τι νέγροι!

Ίσκιοι που εγώ μόνο βλέπω,
πλάι μου οι δυο παππούδες.

Μου φωνάζει ο Δον Φεδερίκο
κι ο Τάιτα Φακούντο ούτε άχνα⸱
ονειρεύονται κι οι δυο τους,
κι όλο πάνε και τραβάνε.

Και τους σμίγω.
                                 –Φεδερίκο!…
–Άι, Φακούντο! Κι έτσι να τοι
αγκαλιάζονται οι παππούδες.
Ίδιος στεναγμός και υψώνουν
δυο κεφάλια από γρανίτη·
άλλο σόι, ίδιο μπόι,
πάνω τους ψηλά τ’ αστέρια·
ίδιο μπόι, άλλο σόι,
μαύρη είναι η μια λαχτάρα,
άσπρη η λαχτάρα η άλλη⸱
ίδιο μπόι, ξεφωνίζουν,
κάνουν όνειρα και κλαίνε,
όνειρα και τραγουδάνε.
Λένε, κλαίνε, τραγουδάνε.
Κλαίνε, μα και τραγουδάνε.
Τραγουδάνε

 

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος

Από τη συλλογή West Indies LTD (1934). Το φινάλε του ποιήματος περιλαμβάνεται στο βιβλίο:

Νικολάς Γκιγιέν, Νικολάς Γκιγιέν, Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος (και άλλα ποιήματα), ΚΨΜ, 2018.
Εισαγωγή • Μετάφραση • Σχολιασμός • Σημειώσεις • Σχέδια: Μπάμπης Ζαφειράτος
Εικόνα εξωφύλλου και δέκα πίνακες: Ανδρέας Ζαφειράτος
Δίγλωσση Έκδοση (τα ποιήματα Ελληνικά και Ισπανικά)

Nicolás Guillén
Balada de los dos abuelos

 

SOMBRAS que sólo yo veo,
me escoltan mis dos abuelos.

Lanza con punta de hueso,
tambor de cuero y madera:
mi abuelo negro.
Gorguera en el cuello ancho,
gris armadura guerrera:
mi abuelo blanco.

Pie desnudo, torso pétreo
los de mi negro;
pupilas de vidrio antártico
las de mi bianco!

África de selvas húmedas
y de gordos gongos sordos…
— ¡Me muero!
(Dice mi abuelo negro.)
Aguaprieta de caimanes,
verdes mañanas de cocos…
— ¡Me canso!
(Dice mi abuelo blanco.)
Oh velas de amargo viento,
galeón ardiendo en oro…
— ¡Me muero!
(Dice mi abuelo negro.)
¡Oh costas de cuello virgen
engañadas de abalorios…!
— ¡Me canso!
(Dice mi abuelo blanco.)
¡Oh puro sol repujado,
preso en el aro del trópico;
oh luna redonda y limpia
sobre el sueño de los monos!

¡Qué de barcos, qué de barcos!
¡Qué de negros, qué de negros!
¡Qué largo fulgor de cañas!
¡Qué látigo el del negrero!
Piedra de llanto y de sangre,
venas y ojos entreabiertos,
y madrugadas vacías,
y atardeceres de ingenio,
y una gran voz, fuerte voz,
despedazando el silencio.
¡Qué de barcos, qué de barcos,
qué de negros!

Sombras que sólo yo veo,
me escoltan mis dos abuelos.

Don Federico me grita
y Taita Facundo calla;
los dos en la noche sueñan
y andan, andan.
Yo los junto.
                            — ¡Federico!
¡Facundo! Los dos se abrazan.
Los dos suspiran. Los dos
las fuertes cabezas alzan;
los dos del mismo tamaño,
bajo las estrellas altas;
los dos del mismo tamaño,
ansia negra y ansia blanca;
los dos del mismo tamaño,
gritan, sueñan, lloran, cantan.
Sueñan, lloran, cantan.
Lloran, cantan.
¡Cantan!

Μέρες του Ιούλη του 1963

Τεσσεράμισι χρόνια μετά τη μεγάλη νίκη τής Κουβανικής Επανάστασης (1 Γενάρη 1959), υπό τον Φιδέλ Κάστρο και τον Τσε Γκεβάρα, τίθενται σε ισχύ οι Κανονισμοί για τον έλεγχο των κουβανικών περιουσιακών στοιχείων, που απαγορεύουν όλες τις συναλλαγές με την Κούβα και παγώνουν τις αξίες του κουβανικού κράτους εντός των Ηνωμένων Πολιτειών.

[..] οι εχθροί του δεν λένε πως, όταν έγινε η εισβολή στην Κούβα, δεν έβαλε το στήθος του μπροστά απλά και μόνο για να τον απαθανατίσει η Ιστορία, πως αντιμετώπισε όλους τους τυφώνες σαν να ήταν κι ο ίδιος ένας τυφώνας [...] (Ο Φιντέλ του Εδουάρδο Γκαλεάνο)

Το τελειωτικό αυτό χτύπημα έρχεται να προστεθεί στον οικονομικό, εμπορικό και χρηματοπιστωτικό δολοφονικό αποκλεισμό (bloqueo) που επέβαλε στο Νησί ένα χρόνο νωρίτερα, 7 Φεβρουαρίου του 1962, ο «δημοκράτης» πρόεδρος Τζων Κέννεντυ, μετά το φιάσκο του στον Κόλπο των Χοίρων (17-19 Απρίλη 1961).

Ας σημειωθεί πως το 1996 θα επιβληθεί ο αποκλεισμός της Κούβας και από την επίσης «δημοκρατική» ΕΕ, που θα εκδώσει την «Κοινή Θέση» με τις ΗΠΑ, και η οποία υποτίθεται πως από τη 1 Νοέμβρη 2017 έχει αρθεί. Από τη Ναυτική Διάσκεψη του Λονδίνου το 1909 το Διεθνές Δίκαιο ορίζει πως «Ο αποκλεισμός είναι μια πράξη πολέμου».

62 χρόνια τώρα η Κούβα εξακολουθεί να αντιστέκεται. Ένας φάρος στο σκοτάδι του κόσμου. Οι ΗΠΑ υποτίμησαν τη γενναία αντίσταση ενός λαού, που είναι έτοιμος πάντα να δώσει τα πάντα, για να διατηρήσει τη χώρα του, έχοντας την πολύτιμη παρακαταθήκη του Εθνικού της Ποιητή,

Ζει μονάχα όποιος πεθαίνει
με την καταχνιά μπροστά του
και την ξαστεριά στο αίμα.

γραμμένη στο ποίημά του που ακολουθεί:

 

Νικολάς Γκιγιέν
Μπουμπουκιάζει ο Απρίλης

 

Μπουμπουκιάζει ο Απρίλης,
κάπα μπλε, πράσινο στέμμα,
άρωμα λεπτό πλανιέται
και τα φύλλα αργοσαλεύουν,
μα από του βοριά τα μέρη
πειρατές με αρμάδα φτάνουν
να χτυπήσουν με μαχαίρι,
όπως οι ύπουλοι χτυπάνε,
της Χιρόν το φαρδύ στήθος
που τη θάλασσα αγκαλιάζει.

Σε δολάρια τούς πληρώνουν
γιάνκηδες και τους προστάζουν:
μη μείνει όνειρο στην Κούβα,
ούτε δέντρο ούτε λουλούδι.
Μες στη μαύρη νύχτα ορμάνε
για να σφάξουν και να φύγουν,
μα ο λαός μας τους τρομάζει,
τους τρομάζει τους στρυμώχνει,
τους στρυμώχνει τους χτυπάει,
τους χτυπάει και τους τσακίζει.

Κι όπως βουίζουνε οι σφαίρες
έντρομοι γυρνούν μπρος πίσω:
μόνο η θάλασσα απομένει,
μα τα κύματα δεν παίζουν·
τα σκαριά τους διαλυμένα
έρμαια στο νερό, συντρίμμια.
Απ’ το φόβο μην πεθάνουν
πεθαμένοι είναι για πάντα:
κι ο λαός τούς δείχνει ότι
ζει μονάχα όποιος πεθαίνει
με την καταχνιά μπροστά του
και την ξαστεριά στο αίμα.

 

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 15-16 Απρ. 2017

Έχω (Tengo), 1964

(Πρώτη δημοσίευση στα Ελληνικά: Μποτίλια Στον Άνεμο, 18 Απρ. 2017)

Nicolás Guillén

Abril sus flores abría

 

Abril sus flores abría,
manto azul, corona verde,
rey de serena fragancia
que apenas las hojas mueve,
cuando desde el alto norte
flota de piratas viene
a herir con fácil cuchillo,
como los traidores hieren,
el gran pecho de Girón
que junto a la mar se extiende.

Pagados están en dólares
y en inglés órdenes tienen
de que en Cuba ningún ensueño,
ni una flor, ni un árbol quede.
Asaltan de noche oscura
para matar y esconderse,
pero el pueblo los achica,
los achica y los envuelve,
los envuelve y los exprime
y los exprime y los tuerce.

Ante las balas que silban
temerosas nalgas vuelven:
en el mar buscan refugio,
mas las olas no los quieren;
sus barcos desmantelados
son ruinas que el agua ofende.
Ansiosos de no morir
muertos están para siempre:
el pueblo les enseñaba
que solo vive quien muere
con el pecho entre las nubes
y la sangre a la intemperie.

Tengo (1964)

Σημειώσεις και δυο λόγια για τον ποιητή

Στις Δυτικές Ινδίες ΕΠΕ (West Indies LTD) κάνουν την εμφάνισή τους οι πολυεθνικές και τα μονοπώλια ζάχαρης του ιμπεριαλιστικού αρχιπελάγους των ΗΠΑ. Στη συλλογή αυτή ο Γκιγιέν τραγουδάει τους μιγάδες, αναδεικνύει τη ζωή των σκλάβων και σμίγει —όπως με τρόπο μοναδικό απαθανατίζεται και σε αυτή την Μπαλάντα των δύο παππούδων— τον λευκό με τον νέγρο εργάτη, με την ίδια σκληρή μοίρα και τις ίδιες δουλεμπορικές συνθήκες στις φυτείες του ζαχαροκάλαμου, υπό την απόλυτη εξουσία των μονοπωλίων.

Ο Άνχελ Αουγιέρ (Ángel Augier, Αβάνα, 1Δεκ. 1910 – 20 Ιαν. 2010), διδάκτορας λογοτεχνίας, δημοσιογράφος, δοκιμιογράφος, ποιητής, κατατάσσει το ομώνυμο συνθετικό ποίημα της συλλογής West Indies LTD ως την πρώτη από τις 7 ακόμη Μεγάλες Ελεγείες του Γκιγιέν, αν και ο ποιητής της δεν την προσδιορίζει ως τέτοια.

Η Μπαλάντα, είναι ένα από τα 69 ποιήματα της ιδιόχειρης ανθολογίας που κουβάλαγε μαζί του ο Τσε Γκεβάρα στη Βολιβία, το περίφημο Πράσινο Σημειωματάριο του Τσε —El cuaderno verde del Che (βλ. από Μποτίλια Στον Άνεμο).

Η ανθολογία περιλαμβάνει: 25 ποιήματα του Νικολάς Γκιγιέν. 18 του Σέσαρ Βαγιέχο (1892-1938). 17 του Νερούδα (1904-1973). 9 του Λεόν Φελίπε (1884-1968).

Στο BookSitting έχουν δημοσιευτεί μέχρι σήμερα από αυτήν την ανθολογία ακόμη δύο από τα ποιήματα του Σέσαρ Βαγιέχο: Οι Μαύροι Κήρυκες (27/3/2024) και Νεκρό Ειδύλλιο (14/4/2024).

Διευκρίνιση:
Στην Κούβα η λέξη νέγρος (negro = μαύρος και το μαύρο χρώμα) δεν έχει μειωτικό χαρακτήρα. Οι λέξεις απόχτησαν την κακοσημία τους μόνο εκεί όπου άνθισαν οι φυλετικές διακρίσεις. Στο Νησί της Επανάστασης, άλλωστε,  οι πάντες σχεδόν είναι μιγάδες. Ο Γκιγιέν  έλεγε χαρακτηριστικά: Οι Κουβανοί είναι όλοι ένα ανακάτεμα (Los cubanos son todos mezclados).

Για West Indies LTD και για τις Ελεγείες δες από Μποτίλια Στον Άνεμο:

Νικολάς Γκιγιέν: West Indies Ltd. (Δυτικές Ινδίες ΕΠΕ) & Γουαδελούπη Δ. Ι. ─ Μια κριτική παρουσίαση – Σημειώσεις

Νικολάς Γκιγιέν

Νικολάς Γκιγιέν – Νικολάς Κριστόμπαλ Γκιγιέν Μπατίστα
(Nicolás Cristóbal Guillén Batista – Nicolás Guillén)
10 Ιουλίου 1902, Καμαγουέι – 16 Ιουλίου 1989, Αβάνα
Σχέδιο (4^ο από 5 του Γκιγιέν), Μπάμπης Ζαφειράτος, 16.XII.2015 (Μελάνι, 29 χ 21 εκ.)

Εθνικός ποιητής, δημοσιογράφος, πολιτικός, ακτιβιστής. Η μουλάτα ψυχή της Κούβας και η ταξική της συνείδηση. 10 Ιουλίου 1902, Καμαγουέι – 16 Ιουλίου 1989, Αβάνα. Αυτός που έδωσε φωνή στους νέγρους.

«Λαϊκός» ποιητής της Επανάστασης, με τεράστια απήχηση στους ισπανόφωνους· δημιουργός μιας κοινωνικής, προλεταριακής, ανθρώπινης, με όλη τη σημασία των λέξεων, ποίησης.

Μας τον γνώρισε για τα καλά στην εξαιρετική του απόδοση ο δικός μας, ο ανεξάντλητος Γιάννης Ρίτσος: Νικολάς Γκιλλιέν, Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1966.

Τα οκτώ σύντομα ποιήματα της παρθενικής του συλλογής Μοτίβα Για Son ‒Motivos De Son (1930), με κεντρικά πρόσωπα τους μαύρους, για πρώτη φορά στην ισπανόφωνη ποίηση, και η μελοποίησή τους από σπουδαίους συνθέτες θα ξεσηκώσουν τους αντιδραστικούς κύκλους της εποχής ενάντια στον νεαρό ποιητή, προσδίδοντας όμως στον ίδιον και στα μοτίβα του τεράστια λαϊκή αποδοχή.

Ο Γκιγιέν αντλεί στοιχεία από τη λαϊκή παράδοση (αφροκουβανική θρησκεία, μαγεία, ιεροτελεστίες, σκηνές από την καθημερινότητα) και ριμάρει συχνά παιγνιδιάρικα και… επικίνδυνα παραπέμποντας στους ρυθμούς son (: σημαίνει έτσι κι αλλιώς ρυθμός), αυτό το ιδιαίτερο μουσικό ύφος των τραγουδιών και των χορών της Κούβας που έχει διαδοθεί σε ολόκληρη την Καραϊβική.

Διαβάζοντας τους στίχους του, θέλεις να τους απαγγείλεις και να τους τραγουδήσεις. Άλλωστε πάρα πολλά ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί και θα ακούγονται πάντα, πεζά ή τραγουδισμένα.

Αμέσως μετά το θρίαμβο των Μπαρμπούδος (1 Γενάρη 1959) επιστρέφει στην πατρίδα του από την εξορία και, με στόχο τη διατήρηση και διάδοση της κουβανικής κουλτούρας και ταυτότητας, ιδρύει την Εθνική Ένωση Συγγραφέων και Καλλιτεχνών (UNEAC), διευθύνοντάς την μέχρι το θάνατό του. Ταυτόχρονα, ως μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στη νέα κατάσταση.

Πολυβραβευμένος, με σημαντικότερο το Βραβείο Στάλιν για την Ειρήνη (1954) —το μετέπειτα Λένιν— και με πολλές διακρίσεις, είχε προταθεί το 1985 για το  Νόμπελ Λογοτεχνίας και είναι μεταφρασμένος σε πάνω από 30 γλώσσες.

Ο Γκιγιέν, «ένας μεγάλος πληβείος, ένας ποιητής του λαού, διαυγής και γεμάτος σοφία», όπως τον χαρακτήρισε ο ομότεχνός του Πάμπλο Νερούδα, παραμένει από τους πιο εμπνευσμένους ποιητές της σύγχρονης Λατινικής Αμερικής.

Με γοητεύει —γράφει ο Γκιγιέν— η μελέτη του λαού. Η αναζήτηση της ύπαρξής του. Η ερμηνεία του πόνου του και της χαράς του.

Ο πολιτισμός θα αντηχεί τη φωνή του.

[Σημ: Το σύντομο αυτό βιογραφικό προέρχεται εν πολλοίς από το αφτί του βιβλίου: Αηδόνια και Μπαζούκας (δίγλωσσο). Μετάφραση – Σχολιασμός – Σχέδια: Μπάμπης Ζαφειράτος (New Star, 2016). 2η Έκδοση Αναθεωρημένη, ΔΙΑΥΛΟΣ, (Ιούλ. 2018)].

(Μπ. Ζ.  Ιούλ. 2024)

Ο Νικολάς Γκιγιέν από την Μποτίλια Στον Άνεμο

Abril sus flores abría,Balada de los dos abuelos,Μπάμπης Ζαφειράτος,Μπαλάντα των δύο παππούδων,Μπουμπουκιάζει ο Απρίλης,Νικολάς Γκιγιέν,Ποίηση,Ποίημα,Nicolás Guillén,Poema,Poesía

___________