4η Αυγούστου: Με την άμεση συμμετοχή της αστικής τάξης και τις ευλογίες του αστικού πολιτικού κόσμου

Ο Μεταξάς με τον Δήμαρχο Κοτζιά

ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ 4ης ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1936

Με την άμεση συμμετοχή της αστικής τάξης και τις ευλογίες του αστικού πολιτικού κόσμου

Το βράδυ της 4ης Αυγούστου 1936, δημοσιεύτηκε σε έκτακτο φύλλο της «Εφημερίδας της Κυβερνήσεως» διάγγελμα του Ιωάννη Μεταξά - που τοιχοκολλήθηκε και σε κεντρικά σημεία της Αθήνας και του Πειραιά. Το διάγγελμα ανέφερε πως

«η Κυβέρνησις (...) προέβη, τη εγκρίσει της Αυτού Μεγαλειότητος του Βασιλέως εις την κήρυξιν του Στρατιωτικού Νόμου καθ' άπασαν την χώραν, και την διάλυσιν της Βουλής».

Ας σημειωθεί ότι τη Βουλή την διέλυσε αφού προηγουμένως είχε πάρει με την ψήφο του συνόλου των αστικών κομμάτων την έγκριση να σχηματίσει κυβέρνηση.

Παράλληλα, δημοσιεύτηκαν τα πρώτα διατάγματα της δικτατορικής κυβέρνησης, που προέβλεπαν: Την αναστολή των διατάξεων 8 άρθρων του Συντάγματος σε όλο το κράτος, τη διάλυση της Βουλής και την επιστράτευση των εργαζομένων σε υπηρεσίες «δημοσίας ωφελείας» (σιδηροδρομικοί, τροχιοδρομικοί κ.ά.).

Το απόγευμα της 4ης Αυγούστου προηγήθηκε συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου, στην οποία οι αστυνομικές και στρατιωτικές αρχές υποστήριξαν ότι υπήρχαν

«υπεύθυνοι πληροφορίαι κατά τας οποίας η κηρυχθησομένη γενική απεργία θα μετεβάλλετο εις στασιαστικήν εκδήλωσιν με αντικειμενικόν σκοπόν την ανατροπήν του νόμιμου πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος της χώρας». 

Αυτό ήταν και το πρόσχημα για την απόφαση της συγκέντρωσης όλων των εξουσιών στα χέρια της κυβέρνησης.

Οι ενέργειες του Μεταξά, ο οποίος άλλωστε προετοιμαζόταν από καιρό για την κήρυξη της δικτατορίας, έγιναν σε συνεργασία με τον Γεώργιο Β' και τη σύμφωνη γνώμη και στήριξη της Μεγάλης Βρετανίας.

Το «κλίμα» υπέρ μιας δικτατορικής λύσης ευνοούσαν ο προετοιμαζόμενος παγκόσμιος πόλεμος σε συνδυασμό με την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού στην Ιταλία και στη Γερμανία, καθώς και ο γενικότερος αντικομμουνισμός που οργίαζε.

Ταυτόχρονα, υπήρχε και ο φόβος του εργατικού - λαϊκού κινήματος. Ο κίνδυνος για την αστική εξουσία μπορεί να μην ήταν άμεσος, όπως επικαλούνταν η προπαγάνδα της 4ης Αυγούστου, έπρεπε όμως να ενταθούν τα κατασταλτικά μέτρα αποτροπής αυτού του κινδύνου, να χτυπηθεί και να αντιμετωπιστεί το ΚΚΕ αποφασιστικά.

Η δικτατορία του Μεταξά ήρθε να ολοκληρώσει το χτύπημα σε ό,τι δεν είχε προλάβει να χτυπήσει η αστική δημοκρατία τους.

Χαρακτηριστικά είναι όσα έγραψε η εφημερίδα «Τύπος» για τα αντικομμουνιστικά μέτρα της δικτατορίας:

«Τα μέτρα (σ.σ. εναντίον του ΚΚΕ), τα οποία η νέα κατάστασις υπόσχεται να λάβη, άγουν τους πολίτας εις την σκέψιν: "Αλήθεια, όλα αυτά γιατί δεν τάκανε έως τώρα το κράτος, παρά τους άφηνε έτσι;"» («Τύπος», 6-8-1936).

Η παρατεταμένη αστάθεια του αστικού πολιτικού συστήματος, με τελευταίο «επεισόδιο» την αδυναμία σχηματισμού κυβέρνησης που επικαλέστηκε και ο Μεταξάς, έκανε αδύνατη τη συνέχιση της λειτουργίας του με την ίδια (την κοινοβουλευτική) μορφή.

Ειδικά σε συνθήκες προετοιμασίας και διεξαγωγής του πολέμου, που απαιτούσαν πιο συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής εξουσίας και ταχύτατη λήψη αποφάσεων, οι δημοκρατικές διαδικασίες, μπλεγμένες μάλιστα στη διελκυστίνδα των ενδοαστικών αντιθέσεων, αποτελούσαν για την αστική τάξη μια επικίνδυνη πολυτέλεια.

Έγραψε χαρακτηριστικά η εφημερίδα «Ακρόπολις», ως προς τη δυνατότητα του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου να προωθήσει απρόσκοπτα τα συμφέροντα της αστικής τάξης:

«Το κύριον χαρακτηριστικόν του (σ.σ. του καθεστώτος) είναι η απόλυτος και απεριόριστος εξουσία. Καμμιά αντίδραση, κανένα πρόσκομμα, κανένα εμπόδιον, τυπικόν ή ουσιαστικόν, δεν περιορίζει την εξουσίαν αυτήν και δεν αντιτάσσεται εις αυτήν (...) Ημπορεί να εργασθή απερίσπαστος, ανενόχλητος, με όλας της τας δυνάμεις» («Ακρόπολις», 6-8-1936).

Τις διεθνείς συνθήκες που επικρατούσαν την περίοδο εγκαθίδρυσης της 4ης Αυγούστου και σημαδεύονταν από τις προετοιμασίες για την επερχόμενη πολεμική σύρραξη αποτυπώνουν μια σειρά από γεγονότα.

Από τα πιο χαρακτηριστικά ήταν η δημιουργία του «Αξονα Ρώμης - Βερολίνου» (25 Οκτώβρη 1936) και ακόμα περισσότερο το γεγονός ότι στις 25 Νοέμβρη 1936 η Γερμανία με την Ιαπωνία υπέγραψαν το Σύμφωνο ενάντια στην Κομμουνιστική Διεθνή, γνωστό ως «Αντικομιντέρν», που αφορούσε τον κοινό αγώνα ενάντια στον «μπολσεβικισμό» και ανάμεσα σ' άλλα προέβλεπε τη λήψη των απαραίτητων μέτρων

«εναντίον εκείνων που μέσα ή έξω από τη χώρα, άμεσα ή έμμεσα, δρουν υπέρ της Κομμουνιστικής Διεθνούς». 

Στο Σύμφωνο περιλαμβανόταν και μυστικό παράρτημα, το οποίο αναφερόταν στην ανάγκη κοινού αγώνα εναντίον της ΕΣΣΔ.

Ο Τζόζεφ Γκέμπελς μετά την υπογραφή του Συμφώνου δήλωσε:

«Ο κόσμος δεν θέλει ακόμη να παραδεχθή το μέγεθος του μπολσεβικικού κινδύνου. Εάν ημείς καλούμεν από τόσο καιρού ήδη τα έθνη της Ευρώπης να λάβωσι σοβαρά μέτρα αμύνης κατά των υπονομεύσεων του κομμουνισμού, το πράττομεν προς το συμφέρον του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού μας» («Ακρόπολις», 7/12/1938, σελ. 6).

Άμεση συμμετοχή της αστικής τάξης στη δικτατορία

Το κεφάλαιο στήριξε άμεσα τη δικτατορία και με τη συμμετοχή εκπροσώπων του στις κυβερνήσεις της δικτατορίας. Ο Ανδρέας Χατζηκυριάκος, ιδιοκτήτης της τσιμεντοβιομηχανίας «ΑΓΕΤ Ηρακλής» και πρόεδρος του Συνδέσμου Βιομηχάνων και Βιοτεχνών Ελλάδας, που είχε πρωτοστατήσει στη σφαγή των εργατών στο Πασαλιμάνι το 1923, ανέλαβε το υπουργείο Εθνικής Οικονομίας στην πρώτη δικτατορική κυβέρνηση.

Η Εθνική Τράπεζα εκπροσωπήθηκε επίσης με υψηλόβαθμα υπηρετούντα και πρώην στελέχη της στις κυβερνήσεις της 4ης Αυγούστου (Αλέξανδρος Κορυζής, Ιωάννης Αρβανίτης, Α. Αποστολίδης, Δ. Μάξιμος).

Έχει υπολογιστεί, με βάση τα στοιχεία για 38 υπουργούς και στελέχη της δικτατορίας, πως το 10% ήταν τραπεζικά στελέχη και το 6% βιομήχανοι ή άλλοι επιχειρηματίες.

Ο Αμερικανός πρεσβευτής Lincoln MacVeagh θεωρούσε πως στην ομάδα «γύρω και πίσω» από τον Μεταξά βρίσκονταν ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας, Ιωάννης Δροσόπουλος, ο Αλέξανδρος Κανελλόπουλος, διευθύνων σύμβουλος της Ανωνύμου Ελληνικής Εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων, και ο Πρόδρομος (Μποδοσάκης) Αθανασιάδης. 

Σημαντική στήριξη στη δικτατορία προσέφεραν και οι βιομήχανοι Επαμεινώνδας Χαρίλαος, Ν. Κανελλόπουλος, οι Λαναράς - Κύρτσης, οι αδελφοί Ηλιάσκοι, ο Γ. Πεσματζόγλου, η εταιρεία «Πάουερ» κ.ά. Επίσης, τα εκδοτικά συγκροτήματα Δ. Λαμπράκη («Ελεύθερον Βήμα»), Γ. Α. Βλάχου («Καθημερινή»), Αχ. Κύρου («Εστία») κ.ά.

Η ιδεολογία της 4ης Αυγούστου

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν αστική δικτατορία, που ενσωμάτωσε στην ιδεολογία και στην πρακτική της «δάνεια» και επιρροές από το φασισμό - ναζισμό (ναζιστικός χαιρετισμός, ίδρυση της ΕΟΝ - Eθνική Oργάνωσις Nέων - με στρατιωτικοποιημένη δομή, «σωματειακή» οργάνωση της κοινωνίας).

Η 4η Αυγούστου ξεπέρασε τις προκατόχους της κυβερνήσεις, όσον αφορά τον αντικομμουνισμό και τη θηριωδία ενάντια στο ΚΚΕ και στο εργατικό - λαϊκό κίνημα.

Το ιδεολογικό πλαίσιο της 4ης Αυγούστου δεν αποτέλεσε κάποια ριζική «τομή» στην αστική ιδεολογία. Ο Ι. Μεταξάς έγραψε: «Η Ελλάς έγινε από της 4ης Αυγούστου κράτος αντικομμουνιστικό». Λες και πριν δεν ήταν...

Ο αντικομμουνισμός και η αντίθεση στον κοινοβουλευτισμό - λιμπεραλισμό ή «κομματισμό» υπήρξαν βασικές «σταθερές» της ιδεολογίας της 4ης Αυγούστου. Η προσπάθεια, επίσης, να παρουσιάζεται το καθεστώς ως «λαϊκό» και «προστάτης» των λαϊκών μαζών ήταν συνεχής, χωρίς βέβαια να έχει ουσιαστικό περιεχόμενο.

Μια από τις χαρακτηριστικότερες εκδηλώσεις του αντικομμουνιστικού μένους της 4ης Αυγούστου ήταν το κάψιμο «κομμουνιστικών εντύπων» σε δημόσιους χώρους.

Η 4η Αυγούστου θεωρούσε ότι μέσω του αρχηγού και του καθεστώτος εκφράζεται η θέληση «ολόκληρου του λαού κατά τρόπον ενιαίον και αδιαίρετον».

Η κυβέρνηση, επομένως, ήταν «εθνική» και ανήκε εξίσου «και στον φτωχό και στον πλούσιο και στον δυνατόν και στον αδύνατο».

Τα παραπάνω, πέρα από την εμφανή συγκάλυψη των ταξικών αντιθέσεων και τη δημαγωγία, εξέφραζαν μια διαρκή προσπάθεια του καθεστώτος να καλλιεργήσει την ταξική συνεργασία και συμφιλίωση.

Βασικός, ταξικός αντίπαλος το ΚΚΕ

Το ΚΚΕ υπήρξε ο βασικός, ο ταξικός αντίπαλος της 4ης Αυγούστου, που διακηρυγμένος της στόχος ήταν η καταπολέμηση του κομμουνισμού.

Με ιδιαίτερη μανία η δικτατορική κυβέρνηση και τα κρατικά όργανα επιτέθηκαν στο ΚΚΕ και στην ΟΚΝΕ, με στόχο την πολιτική και ηθική τους εξόντωση, μαζί και σε ορισμένους συνεργαζόμενους με το ΚΚΕ.

Από την πρώτη μέρα - για την ακρίβεια νύχτα - της δικτατορίας, η Γενική Ασφάλεια Αθηνών και η Ειδική Ασφάλεια έθεσαν σε εφαρμογή, όπως είχαν διαταχθεί, σχέδια σύλληψης στελεχών του ΚΚΕ, τα οποία όμως δεν είχαν τα επιθυμητά αποτελέσματα.

Στο «Μυστικόν Αρχείον» του Κ. Μανιαδάκη αναφέρεται χαρακτηριστικά:

«...το ΚΚΕ είχε και αυτό τας πληροφορίας του περί των προθέσεων του αειμνήστου Μεταξά. Ολίγας ημέρας προ της μεταβολής είχεν αρχίσει να θέτει εις ενέργειαν τον παράνομόν του μηχανισμόν. Ως εκ τούτου αι διαταχθείσαι συλλήψεις την νύκτα της 4ης Αυγούστου δεν είχον την προσδοκωμένην επιτυχίαν. Τα σπουδαιότερα στελέχη του ΚΚΕ είχον εξαφανισθή. Από αυτά συνελήφθησαν μόνον οι Σ[ι]άντος και Θέος που ενεφάνιζον τότε την "νόμιμον" πλευράν του ΚΚΕ και οι οποίοι αργότερα εδραπέτευσαν (...) διά να ξανασυλληφθούν» («Το Μυστικόν Αρχείον της περιόδου 1936 - 1941» δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Εθνικός Κήρυξ» από τις 9 Οκτώβρη 1949 έως την 1η Απρίλη 1950. Σύμφωνα με την εφημερίδα, ήταν «ελεγμένο προσωπικά» από τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη).

Την ίδια μέρα, σύμφωνα με τον «Ριζοσπάστη» (5/8/1936), η απεργία που είχε προκηρυχθεί πριν από την κήρυξη της δικτατορίας σημείωσε επιτυχία. Παρά τον στρατιωτικό νόμο και την επιστράτευση μιας σειράς κλάδων, μόνο στην Αθήνα πήραν μέρος 40 χιλιάδες εργάτες.

Στο Αγρίνιο έγινε παγκαπνεργατική απεργία ενάντια στη δικτατορία («Ριζοσπάστης», 28-8-1936). Από το πρωί της 4ης Αυγούστου, επίσης, βρισκόταν σε εξέλιξη απεργία των καπνεργατών της Καβάλας. Η απεργία επεκτάθηκε και στη Δράμα, στο Πράβι (Ελευθερούπολη Καβάλας), στις Σέρρες και τη Θράκη. Κράτησε περίπου δύο βδομάδες και αντιμετωπίστηκε με άγρια τρομοκρατία.

Αμέσως μετά την επιβολή της, η δικτατορία προχώρησε στη θέσπιση αντικομμουνιστικού νομικού πλαισίου. Στις 12 Αυγούστου 1936, συγκροτήθηκε το υφυπουργείο της Δημόσιας Ασφάλειας. Δύο μέρες μετά, στη θέση του υφυπουργού διορίστηκε ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης, ο οποίος αποτέλεσε την «ψυχή» της αντικομμουνιστικής δράσης.

Μια σειρά Αναγκαστικοί Νόμοι συμπλήρωσαν το οπλοστάσιο «προς καταπολέμησιν του κομμουνισμού». Παράλληλα, για να προληφθεί η «εισχώρησις κομμουνιστών» στις Δημόσιες Υπηρεσίες εφαρμόστηκε το Πιστοποιητικό Κοινωνικών Φρονημάτων.

Επικηρύξεις, φυλακές, εξορίες

Η δικτατορία προχώρησε σε μαζικές συλλήψεις, φυλακίσεις και εκτοπίσεις σε ξερονήσια. Επίσης, επικήρυξε στελέχη του Κόμματος. Για παράδειγμα, ο Νίκος Ζαχαριάδης είχε επικηρυχθεί για 100.000 δραχμές, ο Βασίλης Νεφελούδης για 75.000 δραχμές και ο Γιώργος Σιάντος για 50.000 δραχμές.

Οι συλληφθέντες κομμουνιστές και άλλοι αγωνιστές υποβάλλονταν σε σκληρά βασανιστήρια: Ρετσινόλαδο, πάγος, φάλαγγα, ξερίζωμα νυχιών κ.ά.

Ενα από τα βασικά μέσα που χρησιμοποίησε η 4η Αυγούστου ενάντια στο ΚΚΕ και την ΟΚΝΕ ήταν η «δήλωση μετανοίας», ο εξαναγκασμός δηλαδή των πολιτικών κρατουμένων να αποκηρύξουν ενυπόγραφα τις ιδέες και το Κόμμα τους.

Οι δηλώσεις μετανοίας δημοσιεύονταν στον Τύπο. Χιλιάδες πέρασαν από φριχτά βασανιστήρια, προκειμένου να υπογράψουν δήλωση μετανοίας.

Αρκετοί δεν υποχώρησαν. Εγραφε η «Νεολαία», τον Ιούνη του 1937:

«(...) Ο φοιτητής σ. Π. Πασχαλίδης δέρνονταν μέχρις αιμοπτυσίας στην Ειδική Ασφάλεια, η οικογένειά του τον πίεζε να κάνει δήλωση κι αυτός απαντούσε: "Ημουνα, είμαι και θα είμαι κομμουνιστής". Τον νέο σ. Παπαγιώργη τον πέταξαν απ' την ταράτσα της Ασφάλειας, του σπάσαν τα κόκκαλα, πλευρά, χέρι και πόδι και κράτησε ηρωική στάση. Υπέροχη στάση κράτησαν και οι φοιτητές Σίμος, Χατζηγιάννης και Παπαϊωάννου που πιάστηκαν στην υποδοχή του Ζ. Ζαι. (...) Τον σ. Χατζηγιάννη του ξερίζωσαν τ' αυτιά γιατί στην υπόσχεσή τους ότι αν κάνει δήλωση θα τον δικάσουν τρεις μήνες, απάντησε θαρραλέα: "Μα σε τρεις μήνες δεν θα υπάρχετε"» («Νεολαία», 24/6/1937).

Οι περισσότεροι δεν άντεξαν. Η πλειοψηφία τους όμως παρέμεινε δίπλα στο ΚΚΕ και αργότερα δραστηριοποιήθηκαν μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ, ενώ πολλοί από αυτούς έδωσαν και τη ζωή τους. Από όσους υπέγραψαν «δήλωση μετανοίας», ελάχιστοι, μετρημένοι στα δάχτυλα, πέρασαν στην υπηρεσία του αστικού κράτους.

Το πρώτο μεγάλο χτύπημα

Το πρώτο μεγάλο χτύπημα στον παράνομο μηχανισμό του δέχτηκε το ΚΚΕ το Σεπτέμβρη του 1936, όταν συνελήφθη ο ΓΓ της ΚΕ, Νίκος Ζαχαριάδης. Παραπέμφθηκε σε δίκη για παράβαση των νόμων «περί προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος», καταδικάστηκε σε φυλάκιση 4,5 ετών και σε εκτόπιση 2 ετών.

Σε αυτήν τη δίκη, ο Νίκος Ζαχαριάδης είπε στους δικαστές του:  

«Αναλαμβάνω όλες τις ευθύνες για τις πράξεις του ΚΚΕ γιατί ό,τι έκανε μέχρι τώρα το Κομμουνιστικό Κόμμα είταν για το καλό του λαού» («Νεολαία», 11/11/1936).

Το επόμενο σημαντικό χτύπημα στο ΚΚΕ πραγματοποιήθηκε το Νοέμβρη του 1936. Η Ασφάλεια συνέλαβε, σε ένα σπίτι της οδού Αλεξανδρείας 2, τον Τηλέμαχο Μύτλα, υπεύθυνο της Τεχνικής Γραμματείας του ΠΓ.

Στο υπόγειο αυτού του σπιτιού βρισκόταν και το Αρχείο του ΠΓ, το οποίο έπεσε στα χέρια της Ασφάλειας. Πολλά από τα έγγραφα ήταν κωδικοποιημένα, όμως ο Τ. Μύτλας πρόδωσε και συνεργάστηκε με την Ασφάλεια για την αποκωδικοποίησή τους.

Παίρνοντας το Αρχείο του ΠΓ, η Ασφάλεια απέκτησε ακόμη μεγαλύτερες δυνατότητες να εντείνει τη χαφιεδοφοβία στο Κόμμα.

Έχοντας, για παράδειγμα, γνώση των καθοδηγητικών και των καθοδηγούμενων στελεχών, μπορούσε να υποστηρίζει στους ανακρινόμενους ότι τους πρόδωσαν οι τάδε ή οι δείνα, δίχως αυτό να ισχύει στην πραγματικότητα.

Και βέβαια, μέσω του Αρχείου, η Ασφάλεια έμαθε ποιοι έφεραν τα ψευδώνυμα, διευθύνσεις, κομματικές χρεώσεις, τρόπους επαφής και άλλα.

Το ίδιο περίπου διάστημα, η Ασφάλεια συνέλαβε και άλλα στελέχη της ΚΟΑ. Οι συλληφθέντες μεταφέρθηκαν στην Ασφάλεια, όπου και δολοφονήθηκε ο Μήτσος Μαρουκάκης, τον οποίο εκπαραθύρωσαν από το κτίριο της Γενικής Ασφάλειας, λέγοντας ότι αυτοκτόνησε.

Ήταν ο πρώτος νεκρός του ΚΚΕ επί 4ης Αυγούστου. Ακολούθησαν τους επόμενους μήνες αρκετές ακόμα συλλήψεις στελεχών του ΚΚΕ.

Δουλειά σε συνθήκες παρανομίας

Μετά τα πρώτα χτυπήματα, το ΠΓ σε Απόφασή του, που δημοσίευσε ο «Ριζοσπάστης» στις 10 του Νοέμβρη, σημείωνε ότι

«εξ αιτίας της παραβίασης συνωμοτικών κανόνων από αρκετά στελέχη, κυρίως της Αθήνας, ο ταξικός εχθρός κατόρθωσε να δώσει σημαντικά χτυπήματα που μπορούσαν ν' αποφευχθούν».

Παράλληλα, καθόριζε ως εξής τα καθήκοντα των Οργανώσεων Αθήνας και Πειραιά:

«α) Προφύλαξη των οργανώσεων απ' τα χτυπήματα της δικτατορίας. Διεξαγωγή πλατειάς καμπάνιας ανάμεσα στα μέλη τους για τη συνωμοτική τους διαπαιδαγώγηση. Διαρκής αναπροσαρμογή του μηχανισμού τους, ώστε να εξουδετερώνονται οι προσπάθειες της δικτατορίας, χτυπήματος και αποσύνθεσης των οργανώσεων. Ακατάπαυτη πάλη ενάντια στο χαφιεδισμό, τις προβοκάτσιες και μπολσεβίκικη επαγρύπνηση και αυστηρότητα σ' όλα τα ζητήματα που έχουν σχέση με τη διαφύλαξη των οργανώσεων.

β) Επανεξέταση της προέλευσης και της δουλειάς των στελεχών τους και τοποθέτηση στις καθοδηγητικές θέσεις αφοσιωμένων και αποφασιστικών κομμουνιστών.

γ) Ανάπτυξη της πρωτοβουλίας των κατωτέρων οργανώσεων και όλων των μελών του Κόμματος.

δ) Εξασφάλιση της έκδοσης άφθονου έντυπου υλικού και από μιας τουλάχιστο εφημερίδας από κάθε Αχτιδική Οργάνωση».

Από την πρώτη στιγμή οι Κομματικές Οργανώσεις καλούνταν να αναπροσαρμόσουν τη δουλειά τους στις νέες συνθήκες της σκληρής παρανομίας.

Στον πρώτο μήνα, έγιναν ορισμένες μικρές συγκεντρώσεις και συσκέψεις ενάντια στη δικτατορία.

Σύμφωνα με δημοσίευμα του «Ριζοσπάστη», σε 15 χωριά των Σερρών, το δεύτερο δεκαήμερο του Αυγούστου, έγιναν ένοπλα αγροτικά συλλαλητήρια τα οποία χτυπήθηκαν από τις αστυνομικές δυνάμεις.

Παρά το γεγονός ότι η δικτατορία κατάφερε να συλλάβει σε σύντομο χρόνο στελέχη της καθοδήγησης του Κόμματος και τον ίδιο τον Γενικό Γραμματέα της ΚΕ, το ΚΚΕ έδρασε άμεσα ενάντια στη δικτατορία, ενώ ταυτόχρονα διατηρούνταν και λειτουργούσαν πολλές Οργανώσεις του και τα καθοδηγητικά τους όργανα.

Η δράση του ΚΚΕ αυτό το διάστημα καταγράφεται και σε εκθέσεις του Foreign Office, όπου αναφέρεται μεταξύ άλλων:

«Το μόνο που έχουν πετύχει τα μέτρα αυτά (σ.σ.: ενάντια στο ΚΚΕ) είναι να υποχρεώσουν τους κομμουνιστές να δουλεύουν παράνομα. Οι αρχηγοί που πιάστηκαν έχουν αντικατασταθεί από τις εφεδρείες και δεν υπάρχει αμφιβολία πως συντελείται σημαντική δραστηριότητα. Παρ' όλες τις προσπάθειες να κλειστεί, η κομμουνιστική εφημερίδα "Ριζοσπάστης" κυκλοφορεί τακτικά και διανέμεται στους συνδρομητές με πληρωμή (...) Το γεγονός πως το ΚΚΕ και η Κομμουνιστική Νεολαία λειτουργούν ακόμα (...) φανερώνει πως τα μέτρα που πήρε το ΚΚΕ για ν' αντιμετωπίσει μια τέτοια κατάσταση ήταν επαρκή και πως οι εφεδρικές δυνάμεις έχουν κινητοποιηθεί ικανοποιητικά» (Έκθεση του Foreign Office «Ελλάδα: Κομμουνισμός» (Β΄ εξάμηνο 1936), όπως παρατίθεται στο Κ. Αλεξάνδρου, «Από την πάλη του ΚΚΕ κατά της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου (Μερικά νέα στοιχεία)» («Κομμουνιστική Επιθεώρηση», τεύχος 7-8/1980, σελ. 96). Επίσης καταγράφεται ότι «ένας σημαντικός αριθμός προπαγανδιστικού υλικού κυκλοφορεί μέσα στις ένοπλες δυνάμεις».

Στις αρχές του 1938 παρέμεναν ασύλληπτα σχεδόν τα μισά μέλη της ΚΕ του Κόμματος.

Ακόμα και οι διώκτες του ΚΚΕ παραδέχονται ότι το Κόμμα, στις αρχές του 1938, διατηρούσε αρκετές δυνάμεις και ότι η οργάνωση της «άμυνάς» του «έναντι των ενεργειών του υπουργείου Ασφαλείας» ήταν «πρωτοφανής». 

Είναι χαρακτηριστικά όσα είπε ο αστυνόμος Ν. Χαραλαμπίδης, από τους επικεφαλής της Υπηρεσίας Διώξεως του Κομμουνισμού, σε σύσκεψη αξιωματικών της Υπηρεσίας με θέμα την αντιμετώπιση του ΚΚΕ, εκείνη την περίοδο:

«Το ΚΚΕ, παρά τα αλλεπάλληλα πλήγματα και τα λαμβανόμενα εναντίον του μέτρα, διατηρεί ακμαίον το ηθικόν του. Επιπροσθέτως, ο παράνομος μηχανισμός του έχει ακόμη την δυνατότητα να αντιμετωπίζη επαρκώς τα κτυπήματα, και μέσα σε μικρά χρονικά διαστήματα να συμπληρώνη τα κενά των καθοδηγήσεων των διαφόρων οργανώσεών του. Ο παράνομος τεχνικός του μηχανισμός λειτουργεί κανονικώς και έτσι τροφοδοτεί τα μέλη και τους οπαδούς του με έντυπον υλικόν (...) Οι σύνδεσμοί του, οι "γιάφκες" του και τα οικονομικά του ευρίσκονται ακόμη εις καλήν κατάστασιν, και αυτά όλα του δίνουν την ελπίδα ότι θα αντιμετωπίση τα κτυπήματά μας και θα περάση γρήγορα στην αντεπίθεσι» (δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Εθνικός Κήρυξ» την 1/12/1949).

Το ΚΚΕ στάθηκε όρθιο

Παρά τα σοβαρά χτυπήματα που πέτυχε η Ασφάλεια στο Κόμμα την περίοδο 1938 - 1939 και την επίδρασή τους στην οργάνωση των λαϊκών αγώνων, το ΚΚΕ στάθηκε όρθιο.

Βασικά καθοδηγητικά όργανα και Οργανώσεις διατηρούνταν,παρά την ένταση των διώξεων και στα 1939, μετά από 3 περίπου χρόνια άτεγκτης αντικομμουνιστικής δράσης της 4ης Αυγούστου.

Συνεχιζόταν, επίσης, αν και περιορισμένη, η εκδοτικήκαι προπαγανδιστικήδραστηριότητα.

Χαρακτηριστικό είναι ότι δημοσιεύτηκαν στον «Ριζοσπάστη» στις 2Φλεβάρη 1939 αποφάσεις των καθοδηγητικών οργάνων της ΕΠ της ΚΟΑ, του Γραφείου της ΚΕ της ΟΚΝΕ, της ΕΠ της ΚΟΠ, της ΑΕ Υπαλλήλων, της ΙΙ και ΙΙΙ Αχτίδας της ΚΟΑ και των ΠΕ ΚΝ Αθήνας και Πειραιά.

Επίσης, στον έρανο που είχε προκηρύξει η ΚΕ από το Μάη του 1938, στο «κλείσιμο» που δημοσίευσε ο «Ριζοσπάστης» στις 15 Δεκέμβρη 1938, προσφορές είχαν συγκεντρωθεί από την Καβάλα, τη Θεσσαλονίκη και άλλες πόλεις της Περιφέρειας Θεσσαλονίκης, τις Σέρρες, τη Δράμα, τη Δυτική Μακεδονία, την Ξάνθη, την Πάτρα, την Ηπειρο, Έλληνες της Αμερικής κ.ά.

Σε Απόφαση της ΚΕ, που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη», το Φλεβάρη του 1938, αναφέρεται ότι οι εργαζόμενες μάζες αύξαναν τη δραστηριοποίησή τους για τα ζωτικά τους συμφέροντα (καπνεργάτες Θεσσαλονίκης, εργάτες ΒΙΟ, εργάτες αποξηραντικών έργων Ιωαννίνων κ.λπ.).

Το ίδιο διάστημα, ο «Ριζοσπάστης» κατέγραφε διάφορες ακόμα εργατικές κινητοποιήσεις. Στην Καβάλα, καπνεργάτες έκαναν απεργία λίγων ωρών ενάντια στην αναγκαστική εισφορά για το 8ο «Συνέδριο» της ελεγχόμενης από τη δικτατορία ΓΣΕΕ.

Στην Καλαμάτα οι λιμενεργάτες έκαναν μισής ώρας απεργία ενάντια στην παραβίαση του κανονισμού εργασίας. Στον Πειραιά 40 εργάτες του σπορελαιουργείου Στάθη και Αριστούλη έκαναν δύο φορές λιγόωρη στάση με αίτημα να πληρωθούν οι υπερωρίες, η μια ώρα να υπολογίζεται μιάμιση.

Στα Φιλιατρά 300 εργατοαγρότες έκαναν διαδήλωση στη δημαρχία για επιδόματα. Διάφοροι κλάδοι επίσης υπέβαλαν υπομνήματα με τα αιτήματά τους («Ριζοσπάστης», 25/2/1938).

Σε Απόφαση της ΚΕ (Μάης 1938) διαβάζουμε επίσης:

«Οι λεβητοποιοί του Πειραιά κέρδισαν τις απαιτήσεις τους ύστερα από γενική απεργία του κλάδου τους. Οι καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης με αλλεπάλληλες μαχητικές κινητοποιήσεις και απεργίες ανάγκασαν τη δικτατορία να υποχωρήσει σε μια σειρά απ' τις απαιτήσεις τους. Οι σταφιδοπαραγωγοί αρνούνται την εφαρμογή του νόμου για το ξερίζωμα των σταφιδαμπέλων. Οι καπνοπαραγωγοί ξεσηκώνονται και απαιτούν την αγορά των απούλητων καπνών τους».

Τέλος, στην Απόφαση της 5ης Ολομέλειας (Φλεβάρης 1939) αναφερόταν πως σημειώθηκαν:

«Αλλεπάλληλες απεργίες και ομαδικές αντιστάσεις εργατών πολλών και διαφόρων επιχειρήσεων», τρίωρη στάση στο πολεμικό εργοστάσιο του Μαλτσινιώτη ενάντια στις ομαδικές απολύσεις, ομαδική στάση στο κεντρικό εργοστάσιο των κρατικών σιδηροδρόμων και ομαδικές κάθοδοι των πεινασμένων αγροτών Δράμας και Μυτιλήνης.

Οι κομμουνιστές κράτησαν ζεστή τη φλόγα του αγώνα

Κατά την τετράχρονη μεταξική δικτατορία, χιλιάδες κομμουνιστές και κομμουνίστριες πέρασαν από τις φυλακές και τις εξορίες.

Μάλιστα, στο ξεκίνημα του Ιταλο-ελληνικού πολέμου οι κρατούμενοι και εξόριστοι κομμουνιστές ανέρχονταν σε περίπου 2.000 άντρες και γυναίκες, που κρατούνταν στην Ακροναυπλία, στην Ανάφη, στον Άη Στράτη, στην Κέρκυρα, στην Αίγινα, στη Φολέγανδρο, στην Κίμωλο, στη Γαύδο, στη Σίκινο, στην Τρίπολη και σε άλλες φυλακές, στο Ασβεστοχώρι, στην Ιο, στην Αμοργό, στην Πύλο κ.α.

Όλη αυτήν την περίοδο οι χιλιάδες που δεν λύγισαν, που αντιμετώπισαν παλικαρίσια τους δεσμοφύλακες και τα βασανιστήρια, οργάνωσαν στις φυλακές και τις εξορίες τη ζωή τους, ιδρύοντας Ομάδες Συμβίωσης.

Στις φυλακές και τις εξορίες δημιουργήθηκαν επίσης Κομματικές Επιτροπές ή Ομάδες για την καθοδήγηση των μελών του Κόμματος. Επίσης, πραγματοποιήθηκαν και ορισμένες αποδράσεις (από τον Άη Στράτη, τη Φολέγανδρο, την Ανάφη).

Όλοι αυτοί οι αγωνιστές κράτησαν ζεστή τη φλόγα του αγώνα.

«Στους φυλακισμένους στην Ακροναυπλία πρόσβλεπαν οι αγωνιστές που δεν είχαν ακόμα πιαστεί, όταν το Κόμμα έφτανε στα όρια της διάλυσης από τα χτυπήματα του μεταξικού καθεστώτος. Τους φυλακισμένους και τους εξόριστους περίμεναν, για να στηθεί ξανά στα πόδια του το Κόμμα. Κι έτσι έγινε. Από τις πρώτες μέρες της Κατοχής, με τις αποδράσεις από τις εξορίες και τις φυλακές το Κόμμα στήθηκε ξανά στα πόδια του, μπήκε μπροστά (...) Χωρίς το Κόμμα όρθιο, τίποτα δεν μπορούσε να γίνει (...) Με έναν ηρωισμό που χτίστηκε μέρα τη μέρα, ώρα την ώρα, στις παράνομες Οργανώσεις, μέσα στους χώρους δουλειάς, πριν συναντήσει τον βούρδουλα του ασφαλίτη, την μπότα του κατακτητή. Εναν ηρωισμό που μόνο η πάλη για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης μπορεί να εμπνεύσει. Μόνο το Κόμμα της, το ΚΚΕ, μπορεί να οργανώσει» (από την ομιλία του Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, Δ. Κουτσούμπα, στη φετινή εκδήλωση για τους 200 της Καισαριανής, που δημοσιεύθηκε στον «Ριζοσπάστη» την Τετάρτη 2 Μάη 2018).

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 4-5/8/2018