Μπάμπης Ζαφειράτος: Ο Επαναστατικός Κήπος του Νικολάς Γκιγιέν (16+1 ποιήματα - 7 εικόνες - 29 φωτό)

Καραΐβα – Κιθάρα: Προσοχή δαγκώνει! – Προσοχή ονειρεύεται!

Ο Μαγικός Ζωολογικός Κήπος του Νικολάς Γκιγιέν

Προσοχή! Κάποια ζώα, όσο αιμοβόρα και αν είναι, δαμάζονται εύκολα.

Μετάφραση – Σημειώσεις – Σχέδιο – Επιμέλεια

Μπάμπης Ζαφειράτος – Μποτίλια Στον Άνεμο

(Πρώτη δημοσίευση: Κατιούσα, 16 Ιουλ. 2020)

*

O  Νικολάς Γκιγιέν, 10 Ιουλίου 1902, Καμαγουέι – 16 Ιουλίου 1989, Αβάνα, είναι ο εθνικός ποιητής της Κούβας, η  μουλάτα ψυχή της και η κοινωνική-ταξική της συνείδηση.

«Με γοητεύει ‒έλεγε ο ίδιος‒ η μελέτη του λαού. Η αναζήτηση της ύπαρξής του. Η ερμηνεία του πόνου του και της χαράς του. 

• «Ο Γκιγιέν, ένας μεγάλος πληβείος, ένας ποιητής του λαού, διαυγής και γεμάτος σοφία», όπως τον έχει χαρακτηρίσει ο ομότεχνός του Πάμπλο Νερούδα, παραμένει από τους πιο εμπνευσμένους ποιητές της σύγχρονης Λατινικής Αμερικής.

Η Κούβα, με πολλές εκδηλώσεις τίμησε τα 118 χρόνια του εθνικού της ποιητή. Και συνεχίζονται οι εκδηλώσεις για τα 90 χρόνια από τις πρωτοπόρες συλλογές του: Motivos de Son (1930) και Sóngoro cosongo (1931). (Πηγή αφίσας).

* * *

Τιμώντας τα 118 χρόνια από τη γέννησή του και τα 31 από την αθανασία του, δημοσιεύουμε 16+1 ποιήματα από την συλλογή–σταθμό στην εργογραφία του Γκιγιέν και στη λογοτεχνία της Λατινικής Αμερικής, El Gran ZOO (Αβάνα, Γενάρης 1968), σε νέα μετάφραση Μπάμπη Ζαφειράτου, συνοδευόμενα με 7 πρωτότυπες εικόνες του Ανδρέα Ζαφειράτου.

Ποιήματα και εικόνες προέρχονταια από νέα «οπτική επαφή» με τα απίθανα τέρατα του Κήπου, όπου μαζί με μια εκτενή παρουσίαση/ανθολόγηση του γκιγιενικού έργου, μπορείτε να τα περιεργαστείτε όλα στο βιβλίο των εκδόσεων ΚΨΜ: Νικολάς Γκιγιέν, Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος (272 σελ.)

H δεύτερη (2018) ελληνική έκδοση του ΚΨΜ. (Προσωπικό αρχείο Μπ.Ζ.)

Εισαγωγή • Μετάφραση • Σχολιασμός • Σημειώσεις • Σχέδια
Μπάμπης Ζαφειράτος
Εξώφυλλο και 10 πρωτότυπα έργα-εικόνες των ζώων
Ανδρέας Ζαφειράτος

* * *

El gran ZOO

1968. El gran Zoo. Η πρώτη κουβανική έκδοση. (Προσωπικό αρχείο Μπ.Ζ.)

Η συλλογή κυκλοφόρησε στην Κούβα μετά την πρώτη παγκοσμίως ελληνική έκδοση (δεν υπάρχει παρόμοιο εκδοτικό προηγούμενο), σε  μετάφραση του Homo Universalis, Γιάννη Ρίτσου (Κέδρος 1966), και μετά τη δεύτερη έκδοσή της, στα Γαλλικά, σε μετάφραση του Αϊτινού ποιητή και φίλου των Γκιγιέν – Ρίτσου,  Ρενέ Ντεπέστρ (Seghers, 1967), στην οποία «στηρίχτηκε η ελληνική απόδοση», όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Ρίτσος.

1966. Η πρώτη παγκοσμίως έκδοση του Θεμέλιου στη μετάφραση του Γιάννη Ρίτσου. (Προσωπικό αρχείο Μπ.Ζ.)

* * *

Δυο λόγια για τον Κήπο

Ρίτσος – Γκιγιέν: Αβάνα 1966. Μια εξαιρετική συνάντηση στον Κήπο της Ποίησης. (Πηγή φωτό).

Με κοινό κάθε ηλικίας να επισκέπτεται καθημερινά τον Κήπο των θαυμάτων της, η Κούβα, από την πρώτη κιόλας μέρα της Επανάστασης, ρίχτηκε στη μάχη για την καταπολέμηση των παθογενειών του καπιταλισμού —Πείνα, Δίψα, Τοκογλύφοι, Αστυνομία, Γκάνγκστερ, Λυντς της Αλαμπάμας, Νταβατζήδες, Καραϊβική, Κυκλώνες κ.α.—, προσδίδοντας στους στίχους του Γκιγιέν την προφητική τους διάσταση (διάβαζε: επαναστατική βεβαιότητα) για τα μεγάλα επιτεύγματα στο μικρό νησί με τις είκοσι τέσσερεις (24) Ιατρικές Σχολές! (Βλ. σχόλιο πιο κάτω, στο ποίημα Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ).

7 Σεπ. 1981. Ο Φιδέλ απονέμει στον Γκιγιέν την ανώτατη τιμητική διάκριση της Κούβας, το Παράσημο Χοσέ Μαρτί. (Πηγή φωτό: fidelcastro.cu).

Αυτός είναι ο Μεγάλος Κήπος της Κούβας. Και στην είσοδό του, ακοίμητοι φρουροί, διαφυλάσσοντας τον κοινωνικό χαρακτήρα της Επανάστασης και διακηρύσσοντας «Πατρίδα ή θάνατος!», όπως καταλήγει η εισαγωγική ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ, θα σταθούν τα δυο πρώτα ποιήματα-εκθέματα:

• Από τη μια η Καραΐβα (όπως πολύ ωραία τη βάφτισε ο Ρίτσος και παραμένει εδώ τιμής ένεκεν), με τα σταχτιά πτερύγια του κυκλώνα, προετοιμάζοντάς μας για την πτήση προς την ελευθερία, και με σαφή την προειδοποίηση σε όσους ετοιμάζονται να τα βάλουν με το θηρίο των Αντιλλών: «Προσοχή, δαγκώνει!»

• Και η Κιθάρα, απ’ την άλλη που… «Προσοχή, ονειρεύεται!».

Το επικίνδυνο (για τον καπιταλισμό) πέταγμα της Επανάστασης και το φτερούγισμα του Τραγουδιού της: Τα δυο ασίγαστα πάθη του Γκιγιέν. Με την ορμή Κυκλώνα και… οι τρεις τους: Δαγκώνουν και ονειρεύονται.

1967. Le Grand Zoo. Η δεύτερη παγοσμίως γαλλική έκδοση. (Προσωπικό αρχείο Μπ.Ζ.)

Ο Μεγάλο Ζωολογικός  Κήπος, όπως παρατηρεί εύστοχα ο Ρενέ Ντεπέστρ στην εισαγωγή του:

«είναι η κάθοδος ενός ανθρώπου στην ανοικτή θάλασσα, στην αξιοπρέπεια του λαού του, στην Επανάσταση». Και προσθέτει: «Τα κακώς κείμενα τα οποία καταγγέλλει ο Γκιγιέν ή ξεριζώνονται ή μένουν στη μέση του δρόμου. [..] Για πρώτη φορά στην ιστορία των ζωολογικών κήπων και των συμβολικών μπεστιαρίων του παγκόσμιου πολιτισμού, ένας εξαίρετος ποιητής έχει καταληφθεί από την ορμή και τη μαγνητική δύναμη μιας μεγάλης κοινωνικής Επανάστασης, για να δαμάσει τα κυρίαρχα τέρατα που αποκτηνώνουν τη ζωή μας, και να τα κλειδώσει σε σιδερένια κλουβιά, όπου η παρουσία τους δεν ενέχει μεγαλύτερο κίνδυνο από όσον ένας παπαγάλος ή μια γάτα στο σπίτι μας».

Στην έκδοση του ΚΨΜ (2018) και στο παρόν αφιέρωμα παρουσιάζονται δυο νέα εκθέματα που «είχαν ξεφύγει» και από τους τρεις προαναφερόμενους Κήπους και τα οποία συμεριλαμβάνονται στις:

• Το πρώτο, ένα αμφίβιο κήτος με… ονοματεπώνυμο, μας το συστήνει ο ποιητής πριν ακόμα μπούμε στον Κήπο και  η σκιά του, εκτός του ότι μας συνοδεύει στον περίπατο, πλανιέται από τότε, μέχρι και σήμερα ακόμη, απειλητική…
• Το δεύτερο είναι η αθώα του αίματος Παπάγια! (αθώα και προπάντων ζουμερή). Γνωρίστε την! (Προσοχή: Δεν δαγκώνει!).

Τα δύο αυτά «τέρατα», θα αρχίσουν να εκτίθενται στον Κήπο από τη δεύτερη κουβανική έκδοση (1971) και εντεύθεν.

1954. Ο Νικολάς Γκιγιέν (δεξιά), κατά την απονομή του Βραβείου Στάλιν για την Ειρήνη. Την ίδια χρονιά τιμήθηκε και ο “φτωχός Μπ(ερτολτ) Μπ(ρεχτ)”. (Φωτό AP – Πηγή: World Literature).

(Μπ. Ζ. Ιούλιος 2020)

* * *

Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος της Κούβας

Προλεγόμενα — Μετάφραση — Σημειώσεις — Σχέδιο Γκιγιέν
Μπάμπης Ζαφειράτος / Μποτίλια Στον Άνεμο
(Οι φωτό δεν περιλαμβάνονται στην έκδοση του ΚΨΜ)

Νικολάς Γκιγιέν – Νικολάς Κριστόμπαλ Γκιγιέν Μπατίστα
(Nicolás Guillén – Nicolás Cristóbal Guillén Batista
10 Ιουλίου 1902, Καμαγουέι – 16 Ιουλίου 1989, Αβάνα
Σχέδιο (το 5ο από 5 του Γκιγιέν), Μπάμπης Ζαφειράτος, 15.VII.2016 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ.)

Φωτό Ζώων: Ανδρέας Ζαφειράτος, από την έκδοση του ΚΨΜ

Σημείωση για τις εικόνες: Κάποια από τα τέρατα που «φωτογραφήθηκαν» από τον Ανδρέα Ζαφειράτο, στο πνεύμα των παλιών «συμβολικών μπεστιαρίων», απεικονίζουν περισσότερα του ενός είδη. Το ίδιο, άλλωστε συμβαίνει και στον Γκιγιέν: πουλάκι-παπιγιόν, βουνά-βουβάλια, λαρύγγια-φαράγγια, ουρές-φαλλοί, ποτάμια-φίδια, όνειρα-σκόροι, οικόσημα-αετοί… Όλα είναι και κάτι άλλο.

*

[Φυσική Ιστορία. Λα Σάγρα] ^[1]

«Κήτος αμφίβιο και κρατικοδίαιτο. Ο κορμός του βρίσκεται στην Ευρώπη και το στόμα του εγκιβωτισμένο στα Υπερπόντια εδάφη· ζώο εξαιρετικά σπάνιο, αλλά ένα δείγμα του είδους του εδρεύει στο ισπανικό κοινοβούλιο».

Χοσέ Α. Σάκο, σε επιστολή του προς τον [ποιητή] Γονσάλο Αλφόνσο, με ημερομηνία από το Παρίσι, 13 Οκτωβρίου του 1859.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ

ΜE απόφαση της Δημοτικής Αρχής
δημιουργήθηκε αυτός ο Μεγάλος Ζωολογικός Kήπος,
για ντόπιους και ξένους,
και κάνει το έθνος μας περήφανο.
Ανάμεσα στα πολλά και σπουδαία δείγματα
υπάρχουν ζώα υδρόβια και αερόβια
(σαν την περίπτωση του κυκλώνα),
κι ακόμα, ένας αυθεντικός ακονκάγουα,
μια νεαρή κιθάρα,
σύννεφα ολοζώντανα,
ένας πίθηκος ακαδημαϊκός κι ένας κοτυληδόνας.

Πατρίδα ή θάνατος!

                                          Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ

Καραΐβα – Κιθάρα: Προσοχή δαγκώνει! – Προσοχή ονειρεύεται!

Η ΚΑΡΑΪΒΑ

ΕΔΩ, στο ακουάριο του Μεγάλου Ζωολογικού Κήπου
πλέει η Καραϊβική.
                            Αυτό το τέρας
θαλάσσιο κι αινιγματικό
έχει λευκό λοφίο από κρύσταλλο,
γαλάζια ράχη, πράσινη ουρά,
κοιλιά από πολύκλαδα κοράλλια,
και τα σταχτιά πτερύγια του κυκλώνα.
Στο ακουάριο υπάρχει επιγραφή:
                                          «Προσοχή: δαγκώνει».

ΚΙΘΑΡΑ

ΒΓΗΚΑΝ να κυνηγήσουνε κιθάρες
κάτω απ’ τ’ ολόγιομο φεγγάρι.
Και μας την έφεραν,
ωχρή, υπέροχη, ψηλόλιγνη,
μάτια ακατάβλητης μουλάτας,
με μέση από ξύλο ανοιχτόχρωμο.
Είναι κορίτσι άγουρο, μόλις που ’χουν ανοίξει
τα φτερά του.
Μα το τραγούδι αρχινά,
όταν τριγύρω ακούει απ’ τα κλουβιά
δειλά ν’ αρχίζει κάποιο son, κάποιο στιχάκι.
Αντρίκια son, της μοναξιάς στιχάκια.
Στο κλουβί της υπάρχει επιγραφή:
                                          «Προσοχή: ονειρεύεται».

Μονάχο…

ΤΟ ΧΑΡΤΙΝΟ ΠΟΥΛΑΚΙ-ΠΑΠΙΓΙΟΝ

ΜΟΝÁΧΟ στο μικρούτσικο κλουβί του,
λαγοκοιμάται,
το Χάρτινο Πουλάκι-παπιγιόν.

Η ΠΕΙΝΑ

ΑΥΤΗ είναι η πείνα. Θηρίο
όλο ένα μάτι και κυνόδοντας.
Τίποτα δεν την βγάζει απ’ τον ντορό ούτε την ξεγελάει.
Δεν την μπουχτίζει ένα τραπέζι.
Δε φχαριστιέται
μ’ ένα μεσημεριανό ή μ’ ένα δείπνο.
Προάγγελός της πάντοτε το αίμα.
Βρυχιέται σαν λιοντάρι, σαν βόας σφίγγει,
σκέφτεται σαν άνθρωπος.
Το είδος που βρίσκεται εδώ
πιάστηκε στην Ινδία (στης Βομβάης τα περίχωρα),
ζει όμως σε κατάσταση λιγότερο ή περισσότερο άγρια
σ’ ένα σωρό ακόμα μέρη.

Μην πλησιάζετε.

Θηρίο παγερό και μεγαλόπρεπο.

Ο ΑΚΟΝΚΑΓΟΥΑ ^[2]

Ο ΑΚΟΝΚΑΓΟΥΑ. Θηρίο
παγερό και μεγαλόπρεπο. Κεφάλι
κάτασπρο και μάτια από πέτρα αδιαπέραστη.
Κινείται αργά κοπαδιαστά
με τ’ άλλα ζώα της φυλής του
μες στα τραχιά της εγκατάλειψης τοπία.

Τη νύχτα,
χαϊδεύει με τα χείλια του απαλά
τα παγωμένα χέρια της σελήνης.

ΟΙ ΤΟΚΟΓΛΥΦΟΙ

ΤΕΡΑΤΑ ορνιθόμορφα,
μες στα μεγάλα μαύρα τους κλουβιά,
οι τοκογλύφοι.

Εκεί ο Λοφιοφόρος ο Λευκός
                 (Μέγας Βασιλικός Τοκογλύφος),
κι ο Τοκογλύφος-Γύπας, των μεγάλων πεδιάδων,
και ο Τορπίλας ο Ελεεινός, που χλαπακιάζει
τα παιδιά του,
κι ο Ραμφομάχαιρος με τη σταχτιά ουρά,
που καταπίνει και τους γέρους του αμάσητους,
και ο Πριονομούρης το Βαμπίρ,
η αιματορουφήχτρα, που κόβει βόλτες πάνω από τη
                 θάλασσα.

Μέσα στην αναγκαστική απραξία
των τεράστιων μαύρων τους κλουβιών,
μετράνε και ξαναμετράνε οι τοκογλύφοι τα φτερά τους
και τα δανείζουνε με τόκο.

Άνεμοι – Κυκλώνας
Με τη μακριά σκληρή φαλλόμορφη ουρά τους –
Κόντεψε τη Γουαδελούπη να βιάσει

ΟΙ ΑΝΕΜΟΙ

ΔΕΝ το φαντάζεστε
τι χαλασμός χτες βράδυ από τούτους τους ανέμους.
Ξεπήδησαν,
σπίθες πετώντας απ’ τα μάτια τους,
με τη μακριά σκληρή, φαλλόμορφη ουρά τους.

Και δεν μπορούσε τίποτα να τους αλλάξει γνώμη
(ούτε οι προσευχές, ούτε τα παρακάλια)
για το καλύβι, το μοναχικό καΐκι,
το αγρόκτημα,
για όσα ακόμη υπάρχοντα
αφάνιζαν μες στην τυφλήν ορμή τους.

Ώσπου, σήμερα το πρωί τούς έσυραν εδώ δεμένους
χειροπόδαρα,
στα πράσα πιάστηκαν,
ξελογιασμένοι, ανάστατοι,
καθώς ύπουλα γυροφέρνανε
κοντά σ’ ένα λιβάδι από ντάλιες.

(Κάποιοι απ’ αυτούς, στ’ αριστερά,
κοιμούνται τώρα στα κουτιά τους).

ΚΥΚΛΩΝΑΣ

ΚΥΚΛΩΝΑΣ ράτσας,
νιόφερτος στην Κούβα απ’ τις Μπαχάμες.
Αναθρεμμένος στις Βερμούδες,
αλλά με σόι στα Μπαρμπάντος.
Ήταν στο Πόρτο Ρίκο.
Ξερίζωσε το μεσιανό κατάρτι της Τζαμάικας.
Κόντεψε τη Γουαδελούπη να βιάσει.
Κατάφερε και βίασε τη Μαρτινίκα.

Ηλικία: Δυο ημερών.

Λυντς – ΚΚΚ
Οπλές τριτογενούς περιόδου – Σαρκοφάγο

ΛΥΝΤΣ  ^[3]

ΛΥΝΤΣ της Αλαμπάμας.
Μαστιγωτή ουρά
και οπλές τριτογενούς περιόδου.
Συνήθως εμφανίζεται
μ’ ένα μεγάλο πύρινο σταυρό.

Τρέφεται με νέγρους, με σκοινιά,
με αίμα, με φωτιά, με πρόκες
και με πίσσα.
                                         Πιάστηκε
δίπλα σε μια κρεμάλα. Αρσενικό.
Ευνουχισμένο.

ΚΚΚ

ΕΤΟΥΤΟ το τετράποδο προέρχεται
από το Τζόπλιν του Μιζούρι.
Σαρκοφάγο.
Ουρλιάζει αδιάκοπα τη νύχτα
χωρίς το αγαπημένο του μενού από ψημένο νέγρο.

Θα υποκύψει τελικά.
Πρόβλημα (άλυτο) το τάισμά του.

Ζώο ζαρζαβατικό, φυτοφάγο.

ΠΑΠΑΓΙΑ ^[4]

Η ΠΑΠΑΓΙΑ.
Ζώο
ζαρζαβατικό
φυτοφάγο.

Δεν αληθεύει
ότι το προπατορικό αμάρτημα γνωρίζει.

Όπως προκύπτει,
δείτε την,
πρόκειται περί καθαρής συμπτώσεως. Βρόμικα
έντυπα
έχουν ταλαιπωρήσει εξίσου
κολοκύθα και καρπούζι.

Ανοησίες, εν πάση περιπτώσει, απότοκες
(γεροντικής ή νεανικής),
σεξουαλικής αποχής.

Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ  ^[5]

ΤΟ ΦΡΙΧΤΟ καβούρι που κατατρώει
μαστούς, παγκρέατα, προστάτες,
μπήγει τα άκρα του, γαντζώνεται γερά
σε μια μεγάλη μήτρα πλαστική.
Η μοίρα του είναι αναπόδραστη, αφού δε βρίσκει
καινούργια σάρκα να δαγκώσει
ή λέμφο και αίμα για να πιει.

Μπορεί και να μην ήθελαν
να δείξουν πλήρη την εικόνα του.
Ωστόσο, ο Ζωολογικός μας Κήπος,
προσφέρει το κυριότερο, τίποτα περισσότερο και
                 τίποτα λιγότερο
από τις άλλες ξακουστές πρωτεύουσες.

Στα δεξιά, δίπλα στον γκάνγκστερ.

Αστυνομία – Γορίλλας – Τοντόν Μακούτ
Διατροφή φυσιολογική – Γορίλλας ο αμερικανικός – Βρέθηκε στον περίβολο του προεδρικού μεγάρου

ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ^[6]

ΑΥΤΟ το ζώο το λένε αστυνομία.
Πελματοβάμον τραμπουκόμουτρο.
Είδη: Το αγγλικό, Σέρλοκ. (Πίπα).
Κάρτερ, το βορειοαμερικανικό. (Πίπα).
Διατροφή φυσιολογική:
βοσκότοποι απόρρητοι,
ηλεκτροηχογραφοανακρίσεις,
κομμουνισμός (διεθνής),
νύχτες εξουθενωτικές
φως τεχνητό.

Υπάρχει κι ένα υποείδος, μικρόσωμο αυτό, της ράτσας
            πόλισμαν.
Κουμπιά μεταλλικά, πλακέ. Κεφάλι
σε σχήμα πηληκίου. Τρίχωμα γενικώς γαλαζωπό.
Διατροφή φυσιολογική: παραβατικότητα ανηλίκων,
ταραχές, απεργίες, μικροκλοπές.
Κομμουνισμός (ντόπιος).

ΓΟΡΙΛΛΑΣ

Ο ΓΟΡΙΛΛΑΣ είναι ένα ζώο
που διαφέρει πολύ λίγο απ’ τον άνθρωπο.
Δεν έχει πόδια ζώου, αλλά ανθρώπου,
δεν έχει νύχια κτήνους αλλά χέρια ανθρωπινά.
Μιλώ
για το γορίλλα της αφρικανικής πανίδας.

Το ζώο που βλέπετε μπροστά σας
λίγο απέχει
από έναν τέλειο γορίλλα.
Ποδάρια ζώου αντί για ανθρωπινά
κι είναι κτηνόμορφα τα χέρια τα δικά του.
Σας δείχνω
τον γορίλλα τον αμερικανικό.

Τον εξασφάλισε
ο περιοδεύων αντιπρόσωπός μας,
για το Μεγάλο Ζωολογικό Κήπο μας, από ένα στρατώνα.

ΤΟΝΤΟΝ ΜΑΚΟΥΤ  ^[7]
(Πολιτοφύλακας)

                                 Στον Ρενέ Ντεπέστρ

ΤΗΣ οικογένειας των κυνιδών
πολυάριθμο στην Αϊτή κατά την Περίοδο
των Τετραπόδων.
Το δείγμα του είδους
βρέθηκε στον περίβολο
του προεδρικού μεγάρου
ανάμεσα στα χορταριασμένα ερείπια.
(Πορτ-ο-Πρενς).

Έχει χάσει το αριστερό του πόδι από σφαίρα
σε λαϊκή εξέγερση
μπροστά απ’ το Πεδίο του Άρεως.

Είναι ετοιμοθάνατο
από τη ματσετιά
που του άνοιξε το κούτελο.

Προορίζεται για μια απ’ τις βιτρίνες
του μουσείου φυσικής ιστορίας.

Σημειώσεις

¡Patria o muerte!

1961. ¡Patria o Muerte! Γυναίκες Πολιτοφύλακες κατά την διάρκεια της επίθεσης στον Κόλπο των Χοίρων. Φωτό: Λιβόριο Νοβάλ, Αβάνα, 29 Ιαν. 1934 – 29 Σεπ. 2012. (Πηγή φωτό: www.taringa.net)

[1] Φυσική Ιστορία. [Ραμόν ντε] Λα Σάγρα

Χοσέ Αντόνιο Σάκο

Αναφέρεται στη διαμάχη (19ος αιώνας) του Jose Antonio Saco με το κρατικοδίαιτο αμφίβιο κήτος, Ramόn de la Sagra. 

Φιλελεύθεροι κοινωνιολόγοι και οι δύο, διατύπωσαν την έννοια της εθνικής ταυτότητας: Ο πρώτος υπερασπίστηκε το σχηματισμό μιας κουβανικής κοινότητας, ενώ ο δεύτερος την ταυτότητα του νησιού της Κούβας ως καστιλιάνικης αποικίας(!). (Πηγή: CSIC –Consejo Superior de Ivestigaciones Cientίficas– Ανώτατο Συμβούλιο Επιστημονικών Ερευνών της Ισπανίας).

José Antonio Saco (7 Μαΐ. 1797, Μπαγιάμο Κούβα  – 26 Σεπ. 1879, Βαρκελώνη, Ισπανία). Κουβανός κοινωνιολόγος, ανθρωπολόγος, ιστορικός, οικονομολόγος, συγγραφέας, δημοσιογράφος, κοινωνικός κριτικός, δοκιμιογράφος, και πολιτικός, αναπληρωτής στο ισπανικό κοινοβούλιο, μία από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες της Κούβας κατά το δέκατο ένατο αιώνα. Αποκάλυψε την κουβανική εθνική ταυτότητα.

Θεωρείται από τους κορυφαίους πνευματικούς ηγέτες του κουβανικού κινήματος ανεξαρτησίας και υπέρμαχος της απελευθέρωσης των σκλάβων. Μνημειώδες έργο του η δίτομη Ιστορία της Δουλείας (1875-1879).

Gonzalo Alfonso: Κουβανός ποιητής, αγνώστων (σ’ εμένα) λοιπών στοιχείων, αφού η αλληλογραφία του Saco δημιουργεί σύγχυση, δεδομένου ότι υπήρχαν πέντε Gonzalo της οικογένειας Alfonso.

Ramόn de la Sagra Periz (8 Απρ. 1798, Λα Κορούνια Ισπανία – 25 Μαΐ. 1871, Ελβετία). Ισπανός φυσιοδίφης και οικονομολόγος. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Κούβα εκπόνησε επιστημονικές μελέτες, ειδικά για τις φυσικές επιστήμες στο δέκατο ένατο αιώνα. Δημιούργησε και διηύθυνε το Βοτανικό Κήπο και το Ινστιτούτο Γεωργίας της Αβάνας.

  

[2] Ο Ακονκάγουα

 Ακονκάγουα: Το ψηλότερο βουνό στην Αμερική, 6.961 μέτρα, (το δεύτερο στον κόσμο μετά το Έβερεστ, 8.848 μ.) έχει παγετώνες (παγερό και μεγαλόπρεπο) βρίσκεται στις Άνδεις, στην επαρχία Μεντόσα της Αργεντινής. 

Η ονομασία Ακόνκα-Ούε (Aconca-Hue) μπορεί να αναφέρεται στον ποταμό Ακονκάγουα· στη γλώσσα των Μαπούτσε σημαίνει «προέρχεται από την άλλη πλευρά». Ή μπορεί να έχει ρίζα στη γλώσσα των Κέτσουα: Άκον Κάουαν, «πέτρινος φρουρός», ή Άνκο Κάουακ, «άσπρος φρουρός».

[3] Λυντς

3 Δεκ. 2010. Το Λυντσάρισμα του Φρέντρικ Ζερμαίν Κάρτερ.

Νόμος του Λυντς ή Λύντσειος νόμος. Τιμωρία και εκτέλεση χωρίς δίκη, από όχλο συνήθως, κυρίως με απαγχονισμό.

Από το όνομα του Κάπταιν William Lynch (1742–1820).

Λυντσάρισμα: Η θανάτωση (κάποιου) από εξαγριωμένο πλήθος (χωρίς να έχει προηγηθεί δίκη ή να υπάρχει νόμιμη εξουσία για κάτι τέτοιο).

Και συνήθως, βέβαια, το λυντσάρισμα συνοδευόταν με κατακρεούργηση του θύματος (βλ. Έμετ Τιλ). Αυτά τότε, γιατί σήμερα, σε διάφορα μέρη των ΗΠΑ, οι αστυνομικοί πυροβολούν τους μαύρους στη μέση του δρόμου.

Στην «αντιρατσιστική» ελληνική πραγματικότητα ας έχουμε κατά νου, εκτός από την ιστορία της Κωνσταντίνας Κούνεβα, και τα κατά καιρούς χρυσαυγίτικα λυντσαρίσματα. Πιο πρόσφατο αυτό με τον εικοσάχρονο φοιτητή, Αλέξη Λάζαρη, στα γραφεία εγκληματικής Χρυσής Αυγής, στην οδό Παπαδά, το Μάρτη του 2017.

Επισήμως στηρίζουν τον Τραμπ. Ανεπισήμως τους υπόλοιπους.

Το 2010 από την NAACP (Εθνική Ένωση για την Πρόοδο των Εγχρώμων Ανθρώπων) καταγράφονται «σύγχρονα» λυντσαρίσματα. 

Τρέφεται με νέγρους, με σκοινιά,
με αίμα, με φωτιά, με πρόκες
και με πίσσα.

• Πίσσα (και πούπουλα) / alquitrάn (y plumas): Η γνωστή μας από τον Λούκυ Λουκ τιμωρία δεν ήταν καθόλου για γέλια. Έλκει την καταγωγή της από τις μεθόδους λυντσαρίσματος της Κου Κλουξ Κλαν (βλ. επόμενο σχόλιο, ΚΚΚ), με το θύμα καταδικασμένο σε γρήγορο θάνατο, αν ήταν τυχερό από την καυτή πίσσα, ή να πεθάνει μέσα σε φριχτή αγωνία από την κρύα πίσσα, με κλειστό τον κάθε πόρο στο δέρμα του.

[4] Παπάγια

Η τεράστια ερωτική παπάγια στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αβάνας. (Πηγή φωτό: cubanuestra.wordpress.com)

Papaya ή fruta bomba: Εγγενές φυτό της Κεντρικής και βόρειας Νότιας Αμερικής· καλλιεργείται σε όλα τα νησιά της Καραϊβικής και στην Κούβα.

Βασικός λόγος για να εντάξει ο Γκιγιέν την Παπάγια στο ζωικό του σύμπαν είναι το ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή με την κορύφωση του Ψυχρού πολέμου (μετά τον Κόλπο των Χοίρων, 1961), περίοδο δηλαδή ολοκλήρωσης του Κήπου, και όταν κάθε τι το κουβανικό θεωρείται καταδικαστέο στο πυρ το εξώτερον. Και στην Κούβα χρεώνονται όλα τα δεινά του κόσμου.

Πέρα από την πολιτική σημασία του φρούτου, υπάρχει και η λεξικογραφική ερμηνεία του, σαν απάντηση στην επιλογή του μοναδικού ζαρζαβατικού, φυτοφάγου ζώου στον Γκιγιενικό Κήπο.

Παπάγια, στην αργκό είναι ο γυναικείος κόλπος και κατ’ επέκταση το αιδοίο· εκείθεν και η μετάλλαξη σε φρούτο-μπόμπα. Στην ανατολική Κούβα (Λας Τούνας, Σαντιάγο δε Κούβα, περιοχή Γκουαντάναμο) μπορείτε να ζητήσετε παπάγια με την άνεσή σας· στις δυτικές περιοχές, στο άκουσμά της θα χαμογελάσουν πονηρά.

Χοσέ Ραμόν Αλεχάντρο. Ηδονή, 2014 (Πηγή φωτό: artsy.net).

Από τον Φερνάντο Ορτίς (Fernando Ortiz Fernández, Αβάνα, Κούβα. 16 Ιουλ. 1881 – 10 Απρ. 1969. Βλ. από Μποτίλια), νομικό, εγκληματολόγο, δοκιμιογράφο, ανθρωπολόγο, εθνομουσικολόγο και μελετητή της αφροκουβανικής κουλτούρας, που πρώτος αυτός ανέλυσε επιστημονικά την κοινωνική θέση των μαύρων στην Κούβα, αποκαλύπτοντας τους κρυφούς και ακατάλυτους δεσμούς τους με τις αφρικανικές παραδόσεις, μαθαίνουμε (Nuevo Catauro de Cubanismos: Apuntes lexicográficos, 1923 και Glosario de afronegrismos, 1924):

Oι Ισπανοί κονκισταδόρες χρησιμοποιούσαν τη λέξη papo για τα γυναικεία γεννητικά όργανα και μέσω της φωνητικής παραγωγής πέρασαν στη λέξη papaya, δίνοντας έτσι την «απαγορευμένη» σημασία της.

Οι Αφρικανοί σκλάβοι –τους έφεραν στην Κούβα οι Ισπανοί άποικοι τον 17^ο αιώνα, μετά το ξεκλήρισμα των 100.000 ιθαγενών του νησιού, κατά τη διάρκεια μόλις 100 χρόνων– χρησιμοποιούσαν για το γυναικείο σεξουαλικό όργανο τη λέξη bombo, η οποία και εξηγεί τη μετάβαση από την παπάγια στην μπόμπα με την αλληλουχία:

papo — papaya — bombo — fruta bomba

Η αμφισημία της παπάγιας και η «κατασυκοφάντηση του ζώου» σε βαθμό… αναβάπτισης, εξηγεί την εμπλοκή αυτού του γευστικού (και με τις δύο σημασίες) φρούτου στην προπατορική σκευωρία, αποσαφηνίζει την υπερασπιστική γραμμή του ποιητή, και ερμηνεύει τους τρεις τελευταίους στίχους, αποκαλύπτοντας έτσι τα κίνητρα των εχθρών της.

Χοσέ Ραμόν Αλεχάντρο. Αέναη Στιγμή, 2010 (Πηγή φωτό: museoblaisten.com).

Ας σημειωθεί ότι ο «αμαρτωλός καρπός», εκτός από την ποίηση, εκτίθεται… ασύστολα στην κουβανική τέχνη. Ενδεικτικά:

Η αισθησιακή παπάγια πρωταγωνιστεί στο έργο του Κουβανού ζωγράφου Χοσέ Ραμόν Δίας Αλεχάντρο (Αβάνα, 1943), όπως και στα έργα πολλών ακόμη Κουβανών καλλιτεχνών (π.χ. κιθάρες με αιδοίο παπάγιας). 

Στο θεατρικό Electra Garrigό (1941) του Βιρχίλιο Πινιέρα (Virgilio Piῆera, Κάρδενας, 4 Αυγ. 1912 – Αβάνα, 18 Οκτ. 1979 –θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, διηγηματογράφος, δοκιμιογράφος, ο θεμελιωτής του σύγχρονου θεάτρου στην Κούβα), υπάρχει αξέχαστη, κατά γενική ομολογία, «αισθησιακή» σκηνή με την κεντρική ηρωίδα Κλυταιμνήστρα Πλα, μητέρα της Ηλέκτρας, να τρώει μια δηλητηριασμένη παπάγια.

Το γλυπτό μιας τεράστιας ερωτικής παπάγιας βρίσκεται στο αίθριο της Σχολής Καλών Τεχνών της Αβάνας (Escuela Nacional de Artes Plásticas de La Habana). Είναι έργο του Καμαγουεγιανού, διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα, πολεοδόμου, σχεδιαστή επίπλων, ζωγράφου, γλύπτη, δοκιμιογράφου και δάσκαλου, Ρικάρδο Πόρρο Ιδάλγο (Νοε. 1925 – Παρίσι, 25 Δεκ. 2014).

Η οικοδόμηση της Σχολής ανατέθηκε από τον Φιντέλ και τον Τσε. Το απρόσμενο –εκτός προϋπολογισμού– κόστος οδήγησε σε αδυναμία ολοκλήρωσής της. Όταν το 1999 οι αρχιτέκτονες του έργου καλούνται να το αποπερατώσουν, οι προτεραιότητες είναι άλλες στο νησί που νιώθει στο πετσί του τον εγκληματικό οικονομικό αποκλεισμό (εμπάργκο) των ΗΠΑ, και ο οποίος –θυμίζουμε– δεν έχει αρθεί ακόμα.

Επί της… ουσίας τώρα, κάτι ακόμη για την αναμφισβήτητη αθωότητα του φρούτου, που μάλλον το γνώριζε ο Γκιγιέν, εξού και η βεβαιότητά του πως  αυτό το φυτοφάγο ζώο του κήπου δεν ενέχεται σε σκευωρίες:

Η παπάγια, εκτός του ότι είναι αφροδισιακή, έχει και αντισυλληπτικές ιδιότητες (φοβερός συνδυασμός). Όπερ: εάν οι πρωτόπλαστοι την είχαν  γευτεί, εμάς σήμερα, μη μας είδατε!

[5] Ο Καρκίνος

Ο τίτλος του πρωτότυπο είναι El Cangrejo: κάβουρας (καρκίνος). Cάncer: Καρκίνος (η νόσος και ο αστερισμός).

Εδώ αποδίδεται Καρκίνος, αφού η Κούβα βρίσκεται επάνω (σχεδόν) στον Τροπικό του Καρκίνου, με την Αβάνα να «απέχει» μόλις 34 χλμ. από αυτόν(!)

Και επειδή οι δύο κεντρικοί στόχοι μετά την επικράτηση της Επανάστασης, το 1959, ήταν και εξακολουθούν να είναι η παιδεία και η υγεία.

Παραφράζοντας ελαφρά, κρατώντας όμως τη ρίζα της λέξης πρωτεύουσα (la capital), αλλά και κεφάλαιο (el capital), θα λέγαμε:

Η χώρα μας «προσφέρει το κυριότερο, τίποτα λιγότερο τίποτα περισσότερο από τους ξακουστούς… καπιταλιστές.

Η μεγάλη πλαστική μήτρα: η δημιουργική τέχνη. Η επαναστατική μήτρα της νέας Κούβας.

Ο Γκιγιέν διαψεύστηκε βέβαια στο «τίποτα περισσότερο», αφού η Ιατρική της Κούβας έχει προσφέρει σχεδόν τα πάντα με τα τεράστια επιτεύγματά της.

[6] Αστυνομία

Πελματοβάμον τραμπουκόμουτρο (Plantίgrado soplador): Τα πελματοβάμονα θηλαστικά πατάνε ολόκληρο το πέλμα με τον ταρσό και με τον καρπό των μπροστινών άκρων (αρκούδες, κουνάβια, νυφίτσες, ασβοί κ.ά.), σε αντίθεση με τα δακτυλοβάμονα και τα οπληφόρα θηλαστικά. Πετυχημένη παρομοίωση για το περπάτημα των μπάτσων.

ηλεκτροηχογραφοανακρίσεις: Ίδια η πολυσυνθετότητα και στον Γκιγιέν. 

Κάρτερ: Φέρνει προς τον 39ο (1977-1981) πρόεδρο των ΗΠΑ, τον Τζίμυ. Μα, αν ο Κήπος γράφτηκε 1958-1966, πώς συνδέεται; 1963-1967, ο Κάρτερ, μεγαλοϊδιοκτήτης φιστικοφυτείας, είναι γερουσιαστής της Τζώρζια, όπου έχουν γίνει μόδα οι ξυλοδαρμοί και οι φυλακίσεις μαύρων· και για να μην του τα κάνει λίμπα η ΚΚΚ, αφού είναι πλέον ή βέβαιο ότι χρησιμοποιούσε μαύρη (κυριολεκτικά) εργασία, ποιούσε τη νήσσα.

[7] Τοντόν Μακούτ

Το μοναδικό ποίημα του Κήπου με αφιέρωση στον γκαρδιακό φίλο, Ρενέ Ντεπέστρ(ε)

Παρίσι 1956. Ο Νικολάς Γκιγιέν, οΡενέ Ντεπέστρ και η σύζυγός του Εντίθ. Κήπος Λουξεμβούργου. (Πηγή φωτό: www.lepoint.fr).

Τοντόν Μακούτ (Tonton Macoute) ή σκέτο Μακούτ: Έτσι αποκαλούσε ο λαός της Αϊτής την πολιτοφυλακή του νησιού, παραστρατιωτική οργάνωση που δημιουργήθηκε το 1958 από τον δικτάτορα (1957-1971) Φρανσουά «Πάπα Ντοκ» Ντυβαλιέ.

• Το Πεδίον του Άρεως (Champ de Mars), που αναφέρεται στο ποίημα, είναι η κεντρική πλατεία της πρωτεύουσας, Πορτ-ο-Πρενς, όπου βρίσκεται το Προεδρικό Μέγαρο, η έδρα του κράτους.

Ο μπαρμπατάγαρος

Στη μυθολογία της Αϊτής ο Τoντόν Μακούτ (γαλλικά: tonton = θείος· macout = σακούλι, τσουβάλι από λινάτσα ή άχυρο) ήταν ένας μπαμπούλας που έπιανε τα κακά παιδιά, τα έχωνε στο τσουβάλι του και τα μετέφερε στη φωλιά του για να τα φάει με την ησυχία του.

Τοντόν Μακούτ, πελματοβάμονα τραμπουκόμουτρα.

Η Πολιτοφυλακή των Tonton Macoutes (Μπαρμπατάγαροι, ας πούμε) ήταν διαβόητη για τη διαφθορά και την κτηνωδία της· τρομοκρατούσε, έκλεβε γη και χρήμα και βίαζε γυναίκες. Όσοι Αϊτινοί μιλούσαν ενάντια στο ολοένα και σκληρότερο καθεστώς του Πάπα Ντοκ απάγονταν μέσα στη νύχτα και κανένας δεν τους ξανάβλεπε ποτέ.

Η φοβερή και τρομερή Τοντόν, Μαντάμ Άντολφ.

Αρχηγός της πολιτοφυλακής μέχρι το 1970 ο Luckner Cambronne (υψηλόβαθμος πολιτικός του Ντυβαλιέ), ο επονομαζόμενος και «βαμπίρ της Καραϊβικής». Το 1959, οι Τοντόν Μακούτ, είχαν περίπου 25.000 μέλη και κατά την περίοδο της παντοδυναμίας τους ευθύνονται για περίπου 60.000 δολοφονίες Αϊτινών.

Η πλειοψηφία των πολιτοφυλάκων ήταν μαύροι. Χαρακτηριστικά τους: πλατύγυρο ή ψαθάκι, μαύρα γυαλιά, ακριβά μπλου-τζίν ή ρούχα, οπλισμένοι με μαχαίρια, και όπλα στις θήκες γεμάτα.

(Μπ. Ζ. Ιούλιος 2020)

Τοντόν Μακούτ μπροστά στο Προεδρικό Μέγαρο.

*

Τα περιεχόμενα του βιβλίου, Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος

***

Μουσικό – Επίμετρο

Το Κάστρο –La Muralla

Ένα από τα πιο αγαπημένα τραγούδια της Λατινικής Αμερικής

Μουσική: Quilapayún

Τραγούδι Ana Belén – Víctor Manuel

Δίσκος (1976): La paloma de vuelo popular – Το Περιστέρι με το φτερούγισμα του λαού
24 τραγούδια από την ομώνυμη ποιητική συλλογή (1958) του Νικολάς Γκιγιέν
(Τα υπόλοιπα 23 τραγούδια είναι σε Μουσική: Sergio Aschero)
Εδώ από συναυλία στην UNEAC το 1980

ΤΟ   ΚΑΣΤΡΟ

ΓΙΑ να χτίσουμ’ ένα κάστρο,
φέρτε μου όλα τα χέρια
μαύρα χέρια εσείς μαύροι
οι άσπροι τ’ άσπρα τους τα χέρια.
Αχ,
ένα κάστρο που θα πιάνει
τ’ ακρογιάλι ως τα όρη,
κι απ’ τα όρη ως τ’ ακρογιάλι
απ’ τη μια άκρη ως την άλλη.

‒ ΤΑΚ, ΤΑΚ!
‒ Ποιοοος;
‒ Ρόδο και βασιλικός…
‒ Άνοιξε το κάστρο!

‒ Τακ, τακ!
‒ Ποιοοος;
‒ Το σπαθί κι ο στρατηγός…
‒ Σφάλισε το κάστρο!

‒ Τακ, τακ!
‒ Ποιοοος;
‒ Το πιτσούνι κι ο ανθός…
‒ Άνοιξε το κάστρο!

‒ Τακ, τακ!
‒ Ποιοοος;
‒ Η σκολόπεντρα, κι ο σκορπιός…
‒ Σφάλισε το κάστρο!

ΣΤΗΝ καρδιά του καλού φίλου
άνοιξε το κάστρο·
σε φαρμάκι και μαχαίρι
σφάλισε το κάστρο·
στη μυρτούλα και στο δυόσμο
άνοιξε το κάστρο·
για του ερπετού το δόντι
σφάλισε το κάστρο·
στο λουλούδι και στο αηδόνι
άνοιξε το κάστρο·

ΑΣ υψώσουμ’ ένα κάστρο
πλέκοντας όλοι τα χέρια
μαύρα χέρια εσείς οι μαύροι
οι άσπροι τ’ άσπρα τους τα χέρια.
Ένα κάστρο που θα πιάνει
τ’ ακρογιάλι ως τα όρη,
κι απ’ τα όρη ως τ’ ακρογιάλι, ναι
απ’ τη μια άκρη ως την άλλη.

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, Δεκ. 2015

1956. Ο Νικολάς Γκιγιέν στο Παρίσι, Πάρκο του Λουξεμβούργου (Πηγή φωτό: www.cervantesvirtual.com)

***

Από Μποτίλια Στον Άνεμο

‒ Γιάννης Ρίτσος – Νικολάς Γκιγιέν: Μια εξαιρετική συνάντηση στο Μεγάλο Ζωολογικό Κήπο του Κόσμου (VIDEO – Φωτό) ‒ Επίμετρο: Γιάννης Ρίτσος – Lea Lublin

‒ Περισσόερα ποιήματα του Νικολάς Γκιγιέν

***

Από Κατιούσα

Για τον (νέο) Μεγάλο Ζωολογικό Κήπο βλέπε και:

Νικολάς Γκιγιέν: Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος (Προδημοσίευση)

*

Άλλα ποιήματα του Νικολάς Γκιγιέν

Νικολάς Γκιγιέν: Ωδή στον Στάλιν

Νικολάς Γκιγιέν: 4 μαδριγάλια για τη Μαύρη Γυναίκα – Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος: VIDEO με την παρουσίαση του βιβλίου – Μουσικό επίμετρο

Το Έπος του Γκράνμα και ο Μύθος των Δώδεκα (12) που ήταν Είκοσι ένας (21)

Καλπάζοντας με τον Φιντέλ

Ο Φιντέλ της Σιέρας και του Κάμπου

Νικολάς Γκιγιέν: Το Μαγαζάκι στη Μέση – Η ιστορία του, το ματωμένο μοχίτο της τρομοκρατίας και το προδοτικό νταϊκιρί του Χέμινγουεϊ

Φιντέλ: Αυτός που οικοδόμησε μια νέα πατρίδα

Σενσεμαγιά: Η μουσική στην ποίηση του Νικολάς Γκιγιέν – Αφιέρωμα

Νικολάς Γκιγιέν: West Indies Ltd.

Νικολάς Γκιγιέν: Νανούρισμα για να ξυπνήσει ένα νεγράκι – Και δυο μουσικές ερμηνείες

Νικολάς Γκιγιέν: Το Έπος των Υπανάπτυκτων της Κούβας, οι ηττημένοι Αστοί και ο Χουάν ο με τα Πάντα

Hasta la poesía de la revolución − Ο Τσε και η ποίηση

• Ana Belén
• El Gran Zoo
•  Nicolás Guillén
• Quilapayún
• Víctor Manuel
• Ανδρέας Ζαφειράτος
• Γιάννης Ρίτσος
• Κούβα ΚΟΥΒΑ - Λατινική Αμερική
• Μπάμπης Ζαφειράτος
• Νικολάς Γκιγιέν
• Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος
• Ρενέ Ντεπέστρ
• Φερνάντο Ορτίς