Σαμ Σέπαρντ: Τρελός Για Έρωτα − Βασίλης Ραφαηλίδης: Παρίσι, Τέξας

Σαμ Σέπαρντ - Samuel Shepard Rogers III
ΗΠΑ. Φορντ Σέρινταν, Ιλινόι, 5 Νοεμβρίου 1943 - Μιντγουαίη Κεντάκυ, 30 Ιουλίου 2017
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 3.VIII.2017 (Μολύβι, 29 χ 21 εκ.)

Σαμ Σέπαρντ

Υποψήφιος για Οσκαρ ηθοποιός και βραβευμένος με Πούλιτζερ θεατρικός συγγραφέας, υπήρξε μια σπουδαία προσωπικότητα της αμερικάνικης τέχνης.

Μπορεί να έχει «ζήσει» αμέτρητες ζωές στο σινεμά, μα ούτως ή άλλως ο Σαμ Σέπαρντ μοιάζει να είναι ένας από εκείνους τους ανθρώπους που δύσκολα χωράνε σε μια εύκολη περιγραφή. Σπουδαίος θεατρικός συγγραφέας, γέννημα θρέμμα του off broadway θεάτρου το οποίο βοήθησε να ανδρωθεί, κέρδισε σημαντικά βραβεία (ανάμεσά τους και το Πούλιτζερ για το «Buried Child» του 1979), μα δεν επαναπαύθηκε ποτέ στις δάφνες του.

Η ζωή του τον έφερε από το ροντέο στην μουσική και το σινεμά, ανάμεσα σε άλλα είχε δουλέψει στο σενάριο του «Zabriskie Point» του Μικελάντζελο Αντονιόνι και φυσικά υπήρξε υπεύθυνος σχεδόν εξολοκλήρου για τη μελαγχολική βραβευμένη americana του «Παρίσι, Τέξας» του Βιμ Βέντερς, είχε καβαλήσει ταύρους επαγγελματικά σε ροντέο, είχε γράψει τραγούδι με τον Ντίλαν (το «Brownsville Girl»), είχε παίξει μουσική, είχε ερωτευτεί γυναίκες σαν την Πάτι Σμιθ και την Τζέσικα Λανγκ, έχει υποδυθεί ήρωες, και αλήτες στο σινεμά και το θέατρο, έχει υπάρξει η φωνή μιας γενιάς.

Ποιητικός, σκοτεινός, σχεδόν σουρεαλιστής, με ένα αδιόρατο μαύρο χιούμορ και εκείνη την απέραντη ευγνωμοσύνη προς στους ανθρώπους που έμαθαν να ζουν και να επιβιώνουν στο περιθώριο του αμερικανικού ονείρου, ο Σαμ Σέπαρντ αρνήθηκε πεισματικά να γίνει σταρ του Μπρόντγουεϊ, προτιμώντας τη ζωή και την τέχνη στο off και ακόμη πιο μακριά από αυτό που θα διάλεγε η μάζα. Χρόνια μετά από τα πρώτα του έργα, αποφάσισε πως μόνο ο ίδιος ήταν ικανός να σκηνοθετήσει όσα έγραφε, αναδεικνύοντας το πραγματικό τους περιεχόμενο. Θα έκανε το ίδιο και με δύο ταινίες, άγνωστες στους πολλούς, το «Far North» του 1988 και το «Silent Tongue» του 1992.

Με την Πάτι Σμιθ, 1971

Ενας από τους πρώτους του ρόλους στο σινεμά ήταν στο «Days of Heaven» του Τέρενς Μάλικ ενώ μόλις λίγα χρόνια μετά θα βρισκόταν υποψήφιος για Οσκαρ Β' Ανδρικού Ρόλου για το «Οι Κατάλληλοι Ανθρωποι» («The Right Stuff») του Φίλιπ Κάουφμαν, υποδυόμενος τον Τσακ Γίγκερ, τον πιλότο που σε μια του πτήση, έσπασε το φράγμα του ήχου.

Με την Τζέσικα Λανγκ

Από το «Fool for Love». τη μεταφορά του δικού του θεατρικού στην οθόνη από τον Ρόμπερτ Ολτμαν, μέχρι το πρόσφατο «Midnight Special» του Τζεφ Νίκολς, ο Σαμ Σέπαρντ μπορεί να προτιμούσε πάντα τις λέξεις, αλλά ήταν πολύ καλός για να τον αφήσουν να μείνει μακριά από το σινεμά. Εξαιρετικός, απροσποίητος ηθοποιός, με μια ξεχωριστή φυσιογνωμία, ηχόχρωμα και αυθεντικό ταλέντο, μπορεί να μην είχε ποτέ την φιλοδοξία να γίνει σταρ, αλλά ήταν δίχως αμφιβολία μια από τις πιο ξεχωριστές φιγούρες της οθόνης.

Με την Τζέσικα Λανγκ, 1983

Κι ένας άνθρωπος του οποίου η ζωή έλαμπε εξίσου έντονα ακόμη κι όταν έσβηναν τα φώτα στο γύρισμα ή οι προβολείς της σκηνής.

Ο Σαμ Σέπαρντ, γεννημένος στις 5 Νοεμβρίου του 1943, πέθανε στο σπίτι του στο Κεντάκι σε ηλικία 73 ετών μετά από μάχη με τη νόσο του Λου Γκέρινγκ.

Midnight Special του Τζεφ Νίκολς (2016)

«Σιχαίνομαι τα φινάλε. Απλά τα απεχθάνομαι. Οι αρχές είναι πάντα οι πιο συναρπαστικές, η μέση είναι περίπλοκη και τα φινάλε είναι μια καταστροφή. Ο πειρασμός για την κάθαρση μου μοιάζει με μια φρικτή παγίδα. Γιατί να μην είμαστε πιο ειλικρινείς με την ίδια τη στιγμή; Τα πιο αυθεντικά φινάλε είναι αυτά που έχουν ήδη εξελιχθεί σε μια άλλη αρχή. Αυτό είναι ιδιοφυές.»

Γιώργος Κρασσακόπουλος - flix

Never Here της Camille Thoman (2017). Η τελευταία του ταινία (IMDB)

*

Παρίσι, Τέξας του Βιμ Βέντερς (1984)

*

Παρίσι, Τέξας - Paris, Texas

Σινεφίλ 1984 - Έγχρ. - Διάρκεια: 147'

Γερμανική ταινία, σκηνοθεσία Βιμ Βέντερς, με τους: Χάρι Ντιν Στάντον, Ντιν Στόκγουελ, Ναστάζια Κίνσκι, Χάντερ Κάρσον

Ύστερα από μακρόχρονη περιπλάνηση στα σύνορα του Μεξικού, ο Τράβις, που αρνείται να μιλήσει, οδηγείται από τον αδελφό του στο σπίτι του. Εκεί προσπαθεί να κερδίσει την εκτίμηση του οκτάχρονου γιου του, με τον οποίο ξεκινά μια δεύτερη περιπλάνηση, σε αναζήτηση αυτήν τη φορά της εξαφανισμένης γυναίκας του.

Ένα απόλυτα μοντέρνο αριστούργημα το οποίο εξελίσσει το σινεμά του Αντονιόνι και των ανεξάρτητων αμερικανικών ’60s & 70s, βραβευμένο με Χρυσό Φοίνικα στο φεστιβάλ Κανών.

Χρήστος Μήτσης

Το Πάρις είναι μια πόλη του Τέξας συνονόματη με τη γαλλική πρωτεύουσα. Είναι επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα αντίφαση, η οποία συνδέει την κομψότητα με το κιτς, τη μεγαλούπολη με την έρημο, την ευρωπαϊκή ιστορία με το αμερικανικό παρόν. Στο αριστουργηματικό φιλμ του Βιμ Βέντερς αντιπροσωπεύει τον ιδεατό τόπο «καταγωγής» ενός ήρωα χωρίς παρελθόν, ο οποίος ξεκινά ένα διπλό οδοιπορικό – πρώτα στα σύνορα του Μεξικού και κατόπιν, όταν τον περιμαζεύει ο αδελφός του, μαζί με τον οκτάχρονο γιο του στο Τέξας, σε αναζήτηση αυτήν τη φορά της εξαφανισμένης γυναίκας του.

Ο Τράβις ψάχνει την υπαρξιακή του ταυτότητα σε έναν κόσμο απομόνωσης, μοναξιάς και αλλοτρίωσης, ο οποίος ορίζεται από ένα αχανές τοπίο κατοικημένο από σιδηροδρομικές γραμμές, μοτέλ, νέον επιγραφές, σκουριασμένες κατασκευές από σίδερο, γκραφίτι, παλιές διαφημιστικές πινακίδες και ατέλειωτους αυτοκινητόδρομους. Η σύγχρονη Αμερική και μάλιστα η γουέστερν εικονογραφία του «μυθικού» νότου της, όπου τα highways δεν είναι παρά μια σειρά από αμέτρητες μυθοπλαστικές δυνατότητες, προσφέρουν στους σεναριογράφους Σαμ Σέπαρντ και Ελ Εμ Κιτ Κάρσον το ιδανικό ντεκόρ για ένα απλό, λιγόλογο όσο και συγκινητικό road movie.

Με τη βοήθεια του φωτογράφου Ρόμπι Μίλερ και του μουσικού Ράι Κούντερ (το υποβλητικό slide guitar σκορ του είναι εμπνευσμένο από το «Dark was the night, cold was the ground» του Μπλάιντ Γουίλι Τζόνσον ), ο Βιμ Βέντερς το μετατρέπει σε μια βαθιά εσωτερική οδύσσεια, η οποία περιγράφει σπαρακτικά τη σισύφεια αναζήτηση του σύγχρονου ανθρώπου για επικοινωνία – μεταφρασμένη σε ερωτική ή οικογενειακή σχέση. Πρόκειται για ένα απόλυτα μοντέρνο αριστούργημα το οποίο εξελίσσει το σινεμά του Αντονιόνι και των ανεξάρτητων αμερικανικών ’60s & ’70s, βραβευμένο με Χρυσό Φοίνικα στο φεστιβάλ Κανών.

Director: Wim Wenders

Writers: L.M. Kit Carson (adaptation), Sam Shepard

Stars: Harry Dean Stanton, Nastassja Kinski, Dean Stockwell

IMDB

*

Τρελός Για Έρωτα του Ρόμπερτ Άλτμαν (1985)

ΤΡΕΛΟΣ ΓΙΑ ΕΡΩΤΑ - FOOL FOR LOVE

Δραματική 1986 - Έγχρ. - Διάρκεια: '

Αμερικάνικη ταινία, σκηνοθεσία Ρόμπ. Αλτμαν, με τους: Σαμ Σέπαρντ, Κιμ Μπάσινγκερ, Χάρυ Ντην Στάντον

Δυο πρώην εραστές ξανασυναντιώνται μετά από καιρό σ' ένα παράξενο μοτέλ χαμένο στην αμερικάνικη έρημο. Ταινία που βασίζεται σε θεατρικό έργο του Σαμ Σέπαρντ και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως "ερωτικό γουέστερν". (Αθηνόραμα)

Director: Robert Altman

Writers: Sam Shepard (play), Sam Shepard (screenplay)

Stars: Sam Shepard, Kim Basinger, Harry Dean Stanton

IMDB

*

Φράνσις του Γκρέμε Κλίφορντ (1982)

ΦΡΑΝΣΙΣ - FRANCES

Δραματική 1980 - Έγχρ.- Διάρκεια: 140'

Αγγλική ταινία, σκηνοθεσία Γκρ. Κλίφορντ, με τους: Τζέσικα Λανγκ, Σαμ Σέπαρντ, Κιμ Στάνλεϊ

Η οικονομική κρίση του '30 μαστίζει τις Ηνωμένες Πολιτείες και μια μαθήτρια σοκάει την κοινωνία της πόλης της με ένα λογογοτέχνημα της που βραβεύτηκε σε ένα διαγωνισμό. Θα γίνει ηθοποιός, θα βρεθεί στο Χόλιγουντ αλλά θα το εγκαταλείψει, προτιμώντας ένα θίασο αριστερών προσανατολισμών. Η ταινία διαρκείας 140 λεπτών, πήρε το Α' βραβείο ερμηνείας στο φεστιβάλ της Μόσχας για την Τζέσικα Λάνγκ. (Περίληψη - Αθηνόραμα)

Director: Graeme Clifford

Writers: Eric Bergren, Christopher De Vore, Nicholas Kazan

Stars: Jessica Lange, Kim Stanley, Sam Shepard

IMDB

*

Ημέρες Ευτυχίας του Τέρενς Μάλικ (1978)

Η πρώτη του ταινία. Σκηνοθεσία: Τέρενς Μάλικ

Παίζουν: Ρίτσαρντ Γκορ, Σαμ Σέπαρτ, Μπρούκ Άνταμς

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ (ΑΓΓΛΙΑ, 1978) - Διάρκεια: 94’

Αμερική, λίγο πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έχοντας σκοτώσει έναν επιστάτη, ο Μπιλ φεύγει για το Τέξας μαζί με την ερωμένη του, Αμπι, και τη μικρή του αδελφή. Οι τρεις τους συστήνονται ως αδέλφια και πιάνουν δουλειά στα σταροχώραφα. Η κατάσταση περιπλέκεται όταν ο νεαρός κτηματίας ερωτεύεται την Αμπι και ο Μπιλ της προτείνει να τον παντρευτεί, γνωρίζοντας ότι το αφεντικό τους δεν θα ζήσει πολύ.

Οι Μέρες Ευτυχίας είναι η δεύτερη ταινία  του μεγάλου Αμερικανού σκηνοθέτη και φυσιολάτρη Terrence Malick, γυρισμένη το 1978 και έχοντας για πρωταγωνιστές τους νεαρούς τότε Richard Gere και τον Sam Shepard.

Απλή, σε γενικές γραμμές, η ιστορία αλλά η ταινία είναι καθ` όλα ατμοσφαιρική με τους γνωστούς αφηγηματικούς ρυθμούς του Malick, με εικόνες απίστευτης ομορφιάς, φανταστική φωτογραφία και καταπληκτική μουσική από τον Ennio Morricone.

Φαίνεται επίσης ότι ο Malick είχε εκείνη την εποχή μια ιδιαίτερη σχέση με κατατρεγμένους και καταφρονημένους ήρωες που προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα όπως μπορούν αλλά βρίσκονται κυνηγημένοι στο τέλος.

Βραβείο καλύτερης σκηνοθεσίας στο φεστιβάλ των Κανών το 1979 και βραβείο όσκαρ καλύτερης φωτογραφίας. (philenews)

Director: Terrence Malick

Writer: Terrence Malick

Stars: Richard Gere, Brooke Adams, Sam Shepard

IMDB

*

Σαμ Σέπαρντ - Οι δυο σκηνοθεσίες

Χαμένοι Ορίζοντες - FAR NORTH
Κοινωνική 1989 - Έγχρ. - Διάρκεια: 90'
Αμερικάνικη ταινία, σκηνοθεσία Σαμ Σέπαρντ, με τους: Τζέσικα Λανγκ, Τίσα Φάροου, Τσαρλς Ντέρνινγκ, Ντόναλντ Μόφατ
Η επιστροφή μιας επαρχιωτοπούλας στο πατρικό της σπίτι και οι τεταμένες σχέσεις της με την αδελφή της και τον πατέρα της που βρίσκεται τραυματισμένος στο νοσοκομείο.
Far North (1988)
Director: Sam Shepard
Writer: Sam Shepard
Stars: Alan Bates, Richard Harris, River Phoenix (IMDB)

Σιωπηλή Γλώσσα - Silent Tongue (1993)
Director: Sam Shepard
Writer: Sam Shepard
Stars: Alan Bates, Richard Harris, River Phoenix (IMDB)

*

Σαμ Σέπαρντ - Θεατρικά στις ελληνικές σκηνές

Πέθανε σε ηλικία 73 χρόνων ο βραβευμένος με βραβείο Πούλιτζερ ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και σεναριογράφος Σαμ Σέπαρντ, ο οποίος έπασχε από Αμυοτροφική Πλάγια Σκλήρυνση (ALS).

Ο διάσημος καλλιτέχνης είχε γράψει συνολικά 44 θεατρικά έργα, πολλά από τα οποία έχουν τιμηθεί με το βραβείο «Ομπι». Tο 1979 πήρε το βραβείο Πούλιτζερ για «Το θαμμένο παιδί» και το 1984 ήταν υποψήφιος για «Οσκαρ» για την ερμηνεία του στην ταινία του Φίλιπ Kάουφμαν «Oι κατάλληλοι άνθρωποι».

Θαμμένο παιδί (1978). Ο Εντ Χάρις από παράσταση του 2016
Director: David Horn, Writer: Sam Shepard
Stars: Taissa Farmiga, Ed Harris, Amy Madigan (IMDB)

Το «Παρίσι - Tέξας» του Βιμ Βέντερς, βασισμένο σε δικό του σενάριο, κέρδισε τον «Xρυσό Φοίνικα» στις Kάννες το 1984. Το 1986 τον εξέλεξαν στην Aμερικανική Aκαδημία Γραμμάτων και το 1994 μπήκε στο Theatre Hall of Fame.

Θέατρο ΚΑΠΠΑ 9/12/10 Σκηνοθεσία Αθανασία Καραγιαννοπούλου Αλκις Κούρκουλος, Χριστίνα Αλεξανιάν, Κώστας Τριανταφυλλόπουλος, Τάσος

Ως συγγραφέας, άξιος συνεχιστής των καλύτερων και προοδευτικότερων δραματουργικών παραδόσεων του αμερικανικού κριτικού ρεαλισμού, άφησε σπουδαία παρακαταθήκη. Στην Ελλάδα παίχτηκαν στο θέατρο τα έργα: «Αγρια Δύση» (1997 - Θέατρο Εξαρχείων), «True West» (2004, στο «Υπόγειο» του Θεάτρου Τέχνης - Κ. Κουν), σε σκηνοθεσία Δημήτρη Μαυρίκιου, «Ενα ψέμα του μυαλού» (2004 - 2005, Θέατρο «Εμπρός»), «Η κατάρα των πεινασμένων» (2002 - Θέατρο «Επί Κολωνώ»), «Το δόντι του εγκλήματος» (2003, στο υποσκήνιο του Βασιλικού Θεάτρου), «Fool for Love» (2011, στο θέατρο Κάππα) κ.ά. Όλα τα έργα του Σέπαρντ αποκαλύπτουν ποικίλες πλευρές του απατηλού «αμερικάνικου ονείρου», είναι ένας αδυσώπητος «καθρέφτης» απέναντι στις ενοχές, τα δράματα, τα εγκλήματα της αμερικανικής κοινωνίας.

*

Βασίλης Ραφαηλίδης

Παρίσι, Τέξας

Παρίσι, Τέξας (Paris, Texas, 1984)

Παρίσι, Τέξας: Ανάμεσα στα δύο τοπωνύμια παρεμβάλλεται ένα κόμμα βαρύνουσας σημασίας. Τόσο βαρύνουσας, που κάνει τη δράση και τους χαρακτήρες αυτού του αριστουργήματος να ξεπετιούνται απ’ το χάσμα που δημιουργεί η διά του κόμματος απομάκρυνση των δύο λέξεων: ανάμεσα στο Παρίσι και το Τέξας παρεμβάλλεται ο Ατλαντικός ωκεανός, η χαμένη Ατλαντίδα και το τραύμα απ’ τον κομμένο ομφάλιο λώρο που κάποτε ένωνε πολιτιστικά δύο ηπείρους. Όλοι οι Αμερικανοί συνεχίζουν να είναι μετανάστες και όλοι ψάχνουν για κάποιους από αιώνες ξεχασμένους στη Γηραιά Ήπειρο προγόνους. Το Παρίσι, σύμβολο της Ευρώπης, είναι η σάπια ρίζα ενός το ίδιο σάπιου κορμού, που τώρα έχει τη μορφή των ατσάλινων πύργων των πετρελαιοπηγών του Τέξας. Το «τέκνο της μητέρας Ευρώπης» δεν ήταν και τόσο γνήσιο, και τούτο το μπάσταρδο μπα-σταρδεύει ολοένα και περισσότερο. Η «μητέρα Ευρώπη» δεν μπορεί πια να είναι και τόσο περήφανη για το παιδί της. Εκτός, βέβαια, απ’ την Αγγλία που χάρισε τότε στο νήπιο μια γλώσσα – και έναν ακμαίο καπιταλισμό που, με τους αιώνες, έγινε δύσμορφος.

Κάποτε η Αμερική ήταν μια χώρα χωρίς σύνορα: όσο παρέμενε άγρια, η «άγρια δόση», οι πιονέροι μπορούσαν να κινούνται άνετα προς τα δυτικά. Μέχρι που έφτασαν στον άλλο ωκεανό, τον άσχετο με την Ευρώπη, για να διαπιστώσουν εκεί με έκπληξη πως όλα τα φρούτα της Καλιφόρνια δεν ήταν παρά «σταφύλια της οργής». Η Αμερική, εγκλωβισμένη ανάμεσα σε δύο ωκεανούς, που ορίζουν τα πλευρικά της σύνορα, δεν έχει πια «ζωτικό χώρο» για μια παραπέρα επέκταση. Κι όταν ο καπιταλισμός παύει να επεκτείνεται, δύο τινά είναι δυνατόν να συμβούν: ή να μετατραπεί σε ιμπεριαλισμό, ώστε να πηδήξει άνετα τα σύνορα, ή να μεταλλάξει σε γκανγκστερισμό, ώστε να ξαναμοιραστεί ο ντόπιος πλούτος με μέσα λιγότερο ορθόδοξα, αλλά πάντα καπιταλιστικά. Έτσι κι αλλιώς, οι κλέφτες και οι δολοφόνοι δεν κλέβουν και δε δολοφονούν παρά τους κληρονόμους κλεπτών και δολοφόνων. Τώρα πια το φίδι δαγκώνει, μεταξύ άλλων και την ουρά του. Τώρα πια «άγρια δύση» είναι ολόκληρη η Αμερική. Τώρα πια οι απόγονοι του Μπάφαλο Μπιλ και του Μπίλι δε Κιντ γίνονται πρόεδροι, αφού περάσουν απ’ το αναγκαίο για τον αμερικανικό μύθο Χόλιγουντ. Το ουέστερν μπορεί να παρήκμασε ως κινηματογραφικό είδος, αλλά ακμάζει πάντα ως πολιτικό είδος. Ο Ουίλιαμ Χαρτ πέθανε – ζήτω ο Ρόναλντ Ρέιγκαν.

Μια χώρα που την κυβερνούν οι αστέρες του κινηματογράφου πρέπει να είναι ιδιαίτερα περήφανη για τον κινηματογράφο της. Τώρα θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε κι εμείς στην Ευρώπη το σύνθημα «ο κινηματογράφος στην εξουσία». Το παλιότερο «εξουσία διά του κινηματογράφου» δε μας φτάνει πια. Ωστόσο, πριν ωριμάσουν κι εδώ οι συνθήκες, δηλαδή πριν η εξουσία του θεάματος γίνει θεαματική εξουσία, οι Ευρωπαίοι άνθρωποι του θεάματος θα ανακαλύπτουν την Αμερική κάθε μέρα: φαίνεται πως δεν είναι και τόσο δύσκολο να σταθεί όρθιο το περίφημο «αβγό του Κολόμβου»: το βράζεις, το σπας απ’ τη μια μεριά – και το θαύμα έγινε.

Ο Δυτικογερμανός Βιμ Βέντερς, όπως και τόσοι άλλοι Ευρωπαίοι κινηματογραφιστές πριν απ’ αυτόν, ξέρει πολύ καλά να μιμείται τον Ευρωπαίο Κολόμβο: όταν δεν μπορείς να στήσεις όρθιο στην πατρίδα σου το άβραστο αβγό της τέχνης του κινηματογράφου, μεταναστεύεις στην Αμερική μαζί με το ταλέντο σου κι εκεί γράφεις την ιστορία του αμερικανικού κινηματογράφου μαζί με χους Εγγλέζους Τσάρλι Τσάπλιν και Άλφρεντ Χίτσκοκ, τους Γερμανούς Φριτς Λανγκ και Γιόζεφ φον Στέρνμπεργκ και ένα σωρό ακόμα πτωχούς πλην ταλαντούχους κινηματογραφιστές, της πτωχής πλην ένδοξης Ευρώπης. Η Αμερική συνεχίζει να κοιτάει τη φάτσα της σε ευρωπαϊκούς καθρέφτες. Άλλωστε, το περίφημο «αμερικάνικο όνειρο» δεν είναι παρά το παλιό ευρωπαϊκό όνειρο που μετανάστευσε στην Αμερική λόγω στενότητας ευρωπαϊκού χώρου και τώρα μας επιστρέφεται λόγω στενότητας αμερικανικού χώρου. Σε λίγο δε θα υπάρχουν πια σύνορα στην «άγρια δύση» της Δύσης και το Παρίσι θα βρεθεί όντως στο Τέξας, διοικητικά και πολιτιστικά. Τότε δε θα βάζουμε, πια, κόμμα ανάμεσα στα δύο τοπωνύμια. Θα τα συνδέουμε με ενωτική παύλα: Παρίσι-Τέξας. Η προτοπωνυμική προκολομβιανή τελεία (Παρίσι.Τέξας) μοιάζει καταργημένη διά παντός. Κι αυτό το ξέρει καλά ο Βιμ Βέντερς που κάνει μια ταινία τόσο πολύ αμερικανική όσο και ευρωπαϊκή: το Παρίσι, Τέξας είναι ένα φιλμ που μόνο Ευρωπαίος θα μπορούσε να το γυρίσει – αλλά μόνο στην Αμερική. Όχι για λόγους οικονομικούς μόνο, αλλά κυρίως αισθητικούς και ιδεολογικούς. Το Παρίσι, Τέξας είναι η Αμερική κοιταγμένη με τα ψύχραιμα μάπα ενός Ευρωπαίου, και η Ευρώπη που ανακλάται στο στιλπνό τσιμέντο των ουρανοξυστών και κρέμεται σαν ξέφτι απ’ τις γιγαντοαφίσες που συνεχίζουν να διαφημίζουν το παλιό τρύπιο όνειρο για μια «ευτυχία για όλους», που δεν είναι παρά μια γενικευμένη δυστυχία. Όλα τα πλοία του Κολόμβου έχουν βουλιάξει και οι παλιοί μετανάστες θα επιστρέφουν τώρα πια στη μητέρα-Ευρώπη είτε μέσα απ’ το όνειρο του χαμένου παραδείσου υπό μορφήν οικοπέδου στο Παρίσι του Τέξας, όπως ο ήρωας της ταινίας, ο Τράβις, τούτος ο Οδυσσέας που δε βρίσκει πουθενά στο χάρτη την Ιθάκη του, είτε υπό μορφή διηπειρωτικών πυραύλων που δουλειά τους είναι, όπως λέει και η επωνυμία τους, να ενώνουν τις ηπείρους διά αέρος και πυρός.

Τέσσερα ημερολογιακά χρόνια πριν απ’ την έναρξη του μύθου της ταινίας, ο Τράβις (Χάρι Ντιν Στάντον) κατευθείαν φατσικά απόγονος των παλιών καουμπόι, εγκαταλείπει την όμορφη και καλή σύζυγο (Ναστάζια Κίνσκι) και τον έξυπνο γιο του (Χάντερ Κάρσον) και εξαφανίζεται κάπου προς νότο, προς τη μεριά του Μεξικού, όπου η φτώχεια διαφυλάγει ακόμα το όραμα για έναν κόσμο καλύτερο. Το πρώτο πλάνο της ταινίας είναι μια ανάδυση μέσα απ’ την άμμο της ερήμου. Και μια ανάσταση μέσα απ’ τον τίτλο του ονείρου ενός πτώματος χωρίς μιλιά, που μέχρι το προτελευταίο πλάνο της ταινίας θα έλκεται από τον καθισμένο πάνω απ’ το Λος Άντζελες πολικό αστέρα μιας άστεγης πια «οικογενειακής ευτυχίας».

Για να στεγάσει τούτη τη συναρτημένη με το «αμερικάνικο όνειρο» οικογενειακή ευτυχία, ο Τράβις έχει ήδη αγοράσει ένα οικόπεδο στο Παρίσι του Τέξας, όπου δε θα πάει ποτέ στη ζωή του. Ξέρει ότι ανάμεσα στο Παρίσι και to Τέξας παρεμβάλλεται ένα κόμμα. Ο πατέρας του είχε ξεπεράσει το γεωγραφικό εμπόδιο του Ατλαντικού με ένα λογοπαίγνιο, αφήνοντας ένα μεγάλο κενό ανάμεσα στις δύο λέξεις κάθε φορά που έλεγε: η γυναίκα μου είναι απ’ το Παρίσι (...) φαντασίωση ι ης επιστροφής στη μήτρα της μάνας του: στο Παρίσι (...) του Τέξας είναι που τον «συνέλαβαν» οι γονείς του. Ο Τράβις θέλει να ξαναγεννηθεί από ευρωπαϊκό σπέρμα στην Ευρωπη, οίκος ο Έλιοτ, όπως ο Πάουντ, όπως ο Χένρι Τζέιμς, όπως ο Χέμινγουεϊ. Όμως, αυτοί είχαν την ευχέρεια να εγκαταλείψουν πραγματικά τον κορμό και να επιστρέψουν, έστω για λίγο, στις ρίζες. Ενώ ο Τράβις παραμένει στην ίδια του την πατρίδα ένας άνθρωπος χωρίς πατρίδα: δεν υπάρχει τόπος σ’ αυτήν να τοποθετήσει το δικό του «χομ», το σύμβολο και τη σύνοψη του «αμερικάνικου ονείρου». Κι αυτός δεν μπορεί να τα βολέψει μ’ ένα λογοπαίγνιο, όπως ο πατέρας του. Τώρα πια τα σύνορα της πατρίδας βρέχονται από δυο θάλασσες και τα «χομ» δεν μπορούν να μετακινηθούν προς την παρθένα δύση με τα καραβάνια των πιονέρων που ήταν, ακριβώς, ένα «χομ» σε αναζήτηση θεμελίων. Ο Τράβις είναι ο ξεχασμένος από μια άλλη εποχή πιονέρος, που έκανε την πορεία του προς τη Δύση (Λος Άντζελες), που είδε την ερημιά του Ειρηνικού ωκεανού και, πανικόβλητος, κάνει στροφή και χάνεται μέσα στις ερημιές του Τέξας και της Αριζόνα. Ολόκληρη η Αμερική είναι μια κατοικημένη έρημος. Κι ένα Παρίσι στην έρημο είναι το άκρον άωτον της τραγικής ειρωνείας.

Ο Τράβις, τούτος ο Αμερικανός Οδυσσέας χωρίς Ιθάκη και χωρίς Πηνελόπη, αλλά και χωρίς πονηριά, είναι πρόσωπο τραγωδίας εξαιτίας όλων αυτών των «χωρίς». Το «αμερικάνικο όνειρο» είναι ένα όνειρο χωρίς ρίζα. Το «αμερικάνικο όνειρο» είναι μια τραγωδία. Το Παρίσι θα παραμείνει οριστικά στην Ευρώπη. Και η βουλιαγμένη γέφυρα της Ατλαντίδος θα βρίσκεται για πάντα κάτω απ’ την επιφάνεια της θάλασσας. Ο πολιτιστικός ομφάλιος λώρος με την τροφό είναι για τα καλά κομμένος, και η Αμερική είναι καταδικασμένη να πεθάνει απ’ το πλεόνασμα βαρβαρότητας, που δεν μπορεί να το εξαγάγει όλο. Οι παλιοί καουμπόηδες έμειναν χωρίς άλογα χωρίς γελάδια και, κυρίως, χωρίς λιβάδια. Δεν μπορείς να ρίξεις το λάσο ούτε στην έρημο μιας τσιμεντούπολης ούτε στην έρημο της Νεβάδα. Η αγριότητα της «άγριας δύσης» από καιρό έχει ενδοστραφεί και οι παλιοί πιονέροι έγιναν γκάνγκστερ λόγω στενότητας χώρου. Λοιπόν, ένας καινούργιος Κολόμβος πρέπει να ανακαλύψει ξανά την Αμερική κι αυτή τη φορά να τη χαρίσει στον κόσμο κι όχι στο Βασιλιά της Ισπανίας. Μπορεί να χτιστεί ένα Παρίσι και στο Τέξας. Το χρειάζεται ο Τράβις – όλοι οι Αμερικανοί Τράβις, όλοι αυτοί που εξαπατήθηκαν απ’ τη «φατα μοργκανα» του «αμερικάνικου ονείρου» και που τώρα επιστρέφουν στις πατρίδες τους για να ενταφιάσουν εκεί το όνειρο μαζί με το κορμί τους.

Στο τελευταίο πλάνο της ταινίας, ο Τράβις χάνεται μέσα στο σκοτάδι της πόλης. Ήρθε απ’ την έρημο και μπαίνει στην έρημο. Στο μεταξύ, στο διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανάδυση απ’ το πουθενά και την εξαφάνιση στο τίποτα στήνεται ένα δράμα χωρίς δράση. Γιατί κάθε αμερικανική δράση κάθε αμερικανικής ταινίας τοποθετείται αναγκαστικά είτε στο χώρο των πιονέρων είτε στο χώρο των γκάνγκστερ είτε στο χώρο του εσωστραμμένου (ψυχολογικού) δράματος. Και ο Βέντερς δεν έχει την πρόθεση να κάνει εδώ ούτε ένα «ουέστερν των πόλεων» ούτε ένα διανοουμενίστικο γκανγκστεριχά φιλμ σε ύφος Σέρτζιο Λεόνε ούτε, πολύ περισσότερο, ένα ψυχολογικό δράμα, θέλει να περιγράψει την έρημο που δημιούργησε ο θάνατος του «αμερικάνικου ονείρου», θέλει να δείξει πως δεν υπάρχουν πια οικόπεδα για το «χομ».

Το οικόπεδο του Τράβις στο Παρίσι του Τέξας θα παραμείνει για πάντα μια φωτογραφία, που δεν είναι καν η φωτογραφία του αυτοκινήτου μας ή του σπιτιού μας, που την κρεμάμε εντός του αυτοκινήτου μας ή του σπιτιού μας, δίκην φωτογραφικής αστυνομικής ταυτότητας για ένα «ιδιόκτητο» που δεν είμαστε και τόσο βέβαιοι πως μας ανήκει, και γι’ αυτό το φωτογραφίζουμε για να το κρατάμε στη χούφτα μας και να το χαϊδεύουμε με άνεση. Το «χομ», λοιπόν, έγινε θέαμα, και τα θεάματα δεν είναι για κατοίκηση. Η Αμερική έγινε Χόλιγουντ, αλλά το Χόλιγουντ είναι για να το βλέπεις όχι για να το ζεις. Το «αμερικάνικο όνειρο» είναι ένα σόου, και πρωταγωνιστής του σόου είναι πια ένας σόουμαν, ο Ρέιγκαν. Ποτέ δε βρήκε καταλληλότερη εφαρμογή η ρήση «Ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση». Ο Ρέιγκαν θα επανεκλέγεται όσο ζει.

Δε νοείται «χομ» χωρίς εντός του μια σύζυγο και τουλάχιστον ένα παιδί. Είναι τα αναγκαία ζωντανά αξεσουάρ ενός αρχιτεκτονήματος προορισμένου να στεγάσει την ευτυχία. Ο Τράβις, λοιπόν, στα τέσσερα χρόνια κατά τα οποία «χτίζει» την οικογενειακή του ευτυχία για να την γκρεμίσει τα επόμενα τέσσερα (προσέξτε τη χρονική συμμετρία), φροντίζει ν’ αποκτήσει μια όμορφη σύζυγο κι έναν έξυπνο γιο. Όλα δείχνουν, μέσω ενός οικογενειακού σούπερ 8, πως το «χομ» του  Τράβις θα είναι υποδειγματικό. Κι ωστόσο, τούτο το «χομ» γκρεμίζεται από... υπερβάλλουσα ευτυχία. Το τραγικό είναι πάντα η συνέπεια μιας «ύβρεως». Και η ύβρις του Τράβις συνίσταται στο ότι ζητάει ολοένα και περισσότερη ευτυχία. Αυτό σημαίνει πως δεν είναι ένας «πραγματιστής» Αμερικανός, όπως ο διαφημιστής αδελφός του, που ασκεί ένα τυπικά αμερικανικό επάγγελμα που του επιτρέπει να έχει ένα τυπικά αμερικανικό «χομ» σε προάστιο του Λος Άντζελες, αλλά ένας «Ευρωπαίος» ιδεαλιστής χωρίς Ευρώπη που ονειρεύεται το Παρίσι μεταφερμένο στο Τέξας!!! Θα ήθελε ίσως να είναι στη θέση του Χένρι Τζέιμς, που τα κατάφερε να παραμείνει και Αμερικανός και Ευρωπαίος.

Η ανάδυση του Τράβις απ’ την έρημο και ο ερχομός του στον τόπο όπου βρίσκονται τα ερείπια του παλιού «χομ», δεν είναι μία ακόμα βεντερική περιπλάνηση. Είναι μια απόπειρα να καταργηθεί η περιπλάνηση, δηλαδή να επανεγκατασταθεί το «χομ». Όμως, η απόπειρα χτυπάει και συντρίβεται πάνω σ’ ένα πολωμένο τζάμι-καθρέφτη: ο Τράβις βλέπει τη γυναίκα του στο οφθαλμοπορνείο ενός πιπ-σόου (είναι τα «μαγαζιά» γυμνικών επιδείξεων πίσω από τζάμι), αλλά εκείνη δεν τον βλέπει. Τον ακούει μόνο να περιγράφει την κατάρρευση του ονείρου του. (Είναι από τις πιο συγκλονιστικές σκηνές που μπορεί να βρει κάποιος στην ιστορία του κινηματογράφου).

Ανάμεσα σε δύο ανθρώπους, που συνεχίζουν να είναι ερωτευμένοι παρεμβάλλεται η γυάλα του στιλβωμένου «αμερικάνικου ονείρου». Η επικοινωνία πια είναι αδύνατη. Τα ψάρια θα παραμείνουν για πάντα στο ενυδρείο τους, και η συνάντηση των δύο ερωτευμένων συζύγων δε θα γίνει. Θα γίνει μόνο, όπως στο παραδοσιακό μελόδραμα, η επανεύρεση της χαμένης μητέρας απ’ το γιο. Όχι στο «χομ» που δεν υπάρχει πια, αλλά στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου με φόντο τη σκοτεινή πόλη, που έχει ήδη «καταπιεί» τον πατέρα. «Χομ» από δω και πέρα θα είναι τα ξενοδοχεία, η πόλη, ο δρόμος – η έρημος. Τώρα ο τίτλος γίνεται διαζευκτικός: ή Παρίσι ή Τέξας. Και τα δυο μαζί οδηγούν σε μια σχιζοφρένεια σαν αυτή του Τράβις.

«Έθνος», 3-3-1985

*

Λευκή ρετροσπεκτίβα σε φόντο κόκκινο
Με αφορμή την επαναλειτουργία της Αλκυονίδας και του Studio
Μικρό οδοιπορικό μνήμης μέσα από σινεμά και γεγονότα που σημάδεψαν τα χρόνια μας

*

Παρουσιάσεις ταινιών από τον Μπ. Ζ.

Μποτίλιες στο Σκοπευτήριο, στην ΟΓΕ και στην Αλκυονίδα

***
Το ΣΙΝΕΜΑ της Μποτίλιας
και
Μποτίλια Στον Άνεμο: Πρόσωπα διά χειρός

*