Κώστας Γουλιάμος
Γιατί αναβιώνει ο Στωικισμός στον 21ο αιώνα;
Ο καπιταλισμός ενσωματώνει —μεταξύ άλλων— στην πολιτική του εκείνα ακριβώς τ’ αξιακά προτάγματα —καλλιτεχνικά ή/και φιλοσοφικά— από το μακρινό παρελθόν που να μπορούν να δικαιολογούν τη δράση του.
Για παράδειγμα την τελευταία, τουλάχιστον, δεκαετία ο στωικισμός γνωρίζει μια σημαντική επάνοδο στις τάξεις των απολογητών του κεφαλαιοκρατισμού. Αποφθέγματα του Επίκτητου, του Σενέκα και του Μάρκου Αυρηλίου, κυριαρχούν στη δημόσια σφαίρα.
Ειδικότερα, οι «Διαλογισμοί» του Μάρκου Αυρηλίου ή το «Εγχειρίδιο» του Επίκτητου αποτελούν το magnum opus που τροφοδοτεί τη σκέψη και το λόγο κύκλων συστημικής ανάλυσης και δημοσιολογίας. Ταυτόχρονα, οργανισμοί —όπως η Στωική Αδελφότητα ή το Ίδρυμα Μαρκου Αυρηλίου— προωθούν εφαρμογές του αξιακού κώδικα της Στωικής φιλοσοφίας.
Σπεύδω ωστόσο να υπογραμμίσω πως και σε αυτή την περίπτωση, ο καπιταλισμός οικειοποιείται κι εμπορευματοποιεί τις στωικές αρχές, διαστρεβλώνοντάς τες ώστε να στοιχίζονται με τους σχεδιασμούς και τις κατευθύνσεις της αστικής τάξης, της ευρωατλαντικής πολεμικής οικονομίας του ΝΑΤΟ και της ΕΕ των 850 δις συμπεριλαμβανομένων.
Εν πάση περιπτώσει, πιστεύω πως ο στωικισμός και ο καπιταλισμός μπορούν να θεωρηθούν ως συμπληρωματικές θεωρίες. Πιο συγκεκριμένα, η στωική θεωρία δεν συνδέεται εγγενώς ή/και άμεσα με τον καπιταλισμό, μολαταύτα εφαρμόζεται à la carte από το κεφαλαιοκρατικό apparatus, που στη συνέχει διαμορφώνει ένα είδος κουλτούρας του “στωικού καπιταλιστή”.
Το βέβαιο πάντως είναι πως τα τελευταία χρόνια αυξάνονται με γοργούς ρυθμούς βιβλία για τον “στωικό καπιταλιστή”. Για παράδειγμα, τον περασμένο Μάη δημοσιεύτηκε ο τόμος “The Stoic Capitalist: Advice for the Exceptionally Ambitious” (σ’ ελεύθερη μτφ: Ο Στωικός Καπιταλιστής: Συμβουλές για τους Εξαιρετικά Φιλόδοξους) του Robert Rosenkranz, ο οποίος θεωρείται από τα κυρίαρχα πρόσωπα του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Συνολικά ο εν λόγω τόμος όπως και άλλα σχετικά προς το θέμα βιβλία, επιχειρούν ν’ αναδείξουν πως τα ισόμορφα προς τον καπιταλισμό γονίδια βρίσκονται στον στωικισμό.
Πρόδηλα, συγγραφείς και συμβουλάτορες —δια της οικειοποίησης ιδεών, νοημάτων, συμβόλων, τελετουργιών, κι αισθητικών προτύπων—, ξεπλένουν είτε με νεοφιλελεύθερο πρόσημο, είτε με προοδευτικό υποτίθεται άλλοθι, τη βαρβαρότητα του καπιταλισμού.
Τίθεται επομένως το ερώτημα: γιατί επανέρχεται ο στωικισμός ως κυρίαρχο ιδεολόγημα σήμερα στον 21ο αιώνα;
Επειδή τίποτα δεν γίνεται σε ιστορικό κενό, η απάντηση “κρύβεται” στους ίδιους —τηρουμένων των αναλογιών— λόγους, για τους οποίους ο στωικισμός έγινε ηγεμονικός κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο.
Η φιλοσοφία του στωικισμού ανταποκρινόταν στον τότε χαοτικό και ανασφαλή κόσμο: εμπεριείχε αξιακά προτάγματα εφαρμοσμένης ηθικής —λογουχάρη, αυτοέλεγχου, ανεκτικότητας, αταραξίας κ.ο.κ.— που ικανοποιούσαν τις κυβερνώσες ελίτ εκείνων των περιόδων, και που πρόσφεραν, εν μέσω εκτεταμένων συνθηκών πολιτικής αστάθειας και πρωτόγνωρων πολιτισμικών αλλαγών, πρακτική καθοδήγηση.
Με άλλα λόγια χαρτογραφούσε ένα συνεκτικό πλαίσιο σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, παρέχοντας ένα καθολικό ηθικό και ψυχολογικό σύστημα που απευθύνονταν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, από τους δούλους έως τους αυτοκράτορες.
Άλλωστε ο στωικισμός της Ελληνιστικής περιόδου αναμόρφωσε ριζικά την αυτοκρατορική δύναμη της Ρώμης, όπως αποδεικνύεται από τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο. Ειδικότερα στωικοί στοχαστές, όπως ο Επίκτητος και ο Μάρκος Αυρήλιος, δεν θεωρούσαν τα άτομα ως ανεξάρτητα, κυρίαρχα όντα αλλά ως θραύσματα. Με αυτόν τον τρόπο, γείωναν τους λαούς εκείνη την περίοδο στην πραγματικότητα του ρωμαϊκού imperium.
Ακόμα και οι συγγένειες μεταξύ στωικισμού και χριστιανισμού ήταν αρκετά βαθιές και ώριμες για περαιτέρω αξιοποίηση από μεταγενέστερους Χριστιανούς στοχαστές. Να σημειώσω πως ακόμα και ο Παύλος όταν μιλά στην Αθήνα γύρω στο 50 μ.Χ., παραθέτει αποσπάσματα από τα «Φαινόμενα» του στωικού φιλοσόφου-ποιητή Άρατου εκ των Σόλων της Κιλικίας. Γενικά, ο στωικισμός, περνώντας από διάφορες φάσεις, παρέμεινε ακμαίος και ζωντανός επί τέσσερεις αιώνες. Στο τέλος, με την εμφάνιση του Χριστιανισμού, απορροφήθηκε και ενσωματώθηκε σταδιακά σε αυτόν.
Μολαταύτα, στον 21ο αιώνα ο στωικισμός επανέρχεται, αναβιώνει και αναπαράγεται στις μέρες μας, επειδή τ’ αξιακά προτάγματα της εφαρμοσμένης ηθικής του διδασκαλίας, σχετικά με την ορθολογική σκέψη και την ανθεκτικότητα, είναι ιδιαίτερα εφαρμόσιμα στους στρεσογόνους παράγοντες της σύγχρονου καπιταλισμού, όπως είναι η υπερφόρτωση και ταχύτητα ψηφιακών πληροφοριών, τα εργασιακά τερατουργήματα, η φτωχοποίηση των κοινωνιών, η αβεβαιότητα, οι γενοκτονίες, οι περιφερειακές συρράξεις, τα πυρηνικά, οι κυκλικές κρίσεις, οι εξοπλισμοί και πάει λέγοντας.
Επομένως η εστίαση στο στωικό πρόταγμα γι’ ατομική αυτάρκεια μέσω της λογικής/ορθολογισμού, μεταξύ αυτού που μπορεί και δεν μπορεί να ελέγξει κανείς ή, άλλως, οι αρχές της ανεκτικότητας και αταραξίας, όλα τούτα και άλλα μαζί ευθυγραμμίζονται με πολιτικές της σύγχρονης κεφαλαιοκρατίας με άξονα το κίβδηλο αφήγημα της “σταθερότητας”. Για παράδειγμα, ο καπιταλισμός εμπεριέχει εγγενώς τη λογική, κυρίως με τη μορφή του ορθολογικού ιδιοτελούς συμφέροντος,
Συνολικά, ο καπιταλισμός και στον 21ο αιώνα βασίζει την κυριαρχία του σε ένα συγκεκριμένο σώμα ιδεών, το οποίο συνήθως εργαλειοποιείται μέσα από την αναπαλαίωση φιλοσοφικών σχημάτων, διανθισμένων πολλές φορές με θεολογικό περιεχόμενο, αλλά και σκοπίμως διαστρεβλωμένων ή/και παραχαραγμένων αντιλήψεων.
Το αποτέλεσμα είναι να προτάσσονται αντιλήψεις για την κοινωνία, την εργασία, την οικονομία, ή την πολιτισμική συμπεριφορά και στάση, τέτοιες ακριβώς που να εργαλειοποιούν, φυσικοποιούν ή/και κανονικοποιούν το τερατώδες του καπιταλισμού. Έτσι ένας “στωικός καπιταλιστής” χρησιμοποιεί στωικές αρχές για να πλοηγηθεί στις ανταγωνιστικές πτυχές του καπιταλισμού, ενώ οι κυριαρχούμενες τάξεις οφείλουν να διατηρήσουν την ατομική-εσωτερική του ισορροπία μέσω επιβολής ψευδών προτύπων και, βέβαια, μέσω της ανεκτικότητας, της ανοχής και της αταραξίας.
(φωτ: Agnese Sbaffi)
Babis Zafeiratos Εταιρία Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης Ένωση Μεσσήνιων Συγγραφέων Εταιρεία Συγγραφέων - Hellenic Authors Society
*
Ο Κώστας Γουλιάμος είναι τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, πρώην πρύτανης Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου, ποιητής, συγγραφέας.
Ήταν υποψήφιος βουλευτής με το ΚΚΕ (Μάιος – Ιούνιος 2023).
Ιούλιος 2025: Distinguished Fellow (Διακεκριμένο Μέλος) του International Engineering and Technology Institute (IETI)
Οκτ. 2024 Βραβείο Φιλίας από τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας
Σεπ. 2023 Βραβείο “εξαιρετικής προσφοράς στη γενική εκπαίδευση”.
2021 Πανελλήνιο βραβείο ποίησης «Jean Moreas» στον Κώστα Γουλιάμο
*
Υποψήφιος ευρωβουλευτής με το ΚΚΕ στις εκλογές Ιουνίου 2024.
Ο Κώστας Γουλιάμος από την Μποτίλια Στον Άνεμο
________
* * *
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.