Τσε Γκεβάρα: Ημερολόγιο Βολιβίας ‒ Οι στίχοι του Νικολάς Γκιγιέν μέσα απ' τα γεγονότα - Αφιέρωμα - Β' Μέρος - Ημερολόγια (43 φωτό)

Ερνέστο Γκεβάρα ντε λα Σέρνα, γνωστός και ως «Τσε»
(Che Guevara - Ernesto Guevara de la Serna)
Γεννήθηκε στις 14 Ιουνίου 1928 στο Ροσάριο της Αργεντινής
Δολοφονήθηκε από τη CIA, στις 9 Οκτωβρίου 1967, στη Λα Ιγέρα της Βολιβίας
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 13.Χ.2015 - Β' (Μελάνι, 29 χ 21 εκ.)

Μετάφραση - Σχολιασμός ποιημάτων - Επιμέλεια: Μπάμπης Ζαφειράτος

*

«Στον ένοπλο αγώνα αναπτύσσει κανείς μια απαξία απέναντι στην ίδια του τη ζωή. Ο θάνατος παραμονεύει στη γωνία και κανένας δε νοιάζεται γι’ αυτό».
Τσε, 1962


«Όταν βασανίζεται η ψυχή ενός μεγάλου λαού, όλη η ζωή διαταράσσεται, τα ζωντανά πνεύματα αναστατώνονται και όσοι έχουν ευγενική και άσπιλη καρδιά οδηγούνται στη θυσία».
Λεονίντ Αντρέγιεφ (Σάσκα Ζιγκουλιόφ, 1911)


Όμως εγώ που έχω για ερωμένη μου το άσθμα μου, που μ’ εμαθε να χαίρομαι τις νύχτες μου, έμεινα με τον Λούις, ακουμπισμένος κι εγώ στον κορμό ενός δέντρου, καπνίζοντας και κοιτάζοντας τα σχέδια που σχημάτιζαν τα φύλλα πάνω στον ουρανό.
Χούλιο Κορτάσαρ (Όλες οι φωτιές η φωτιά, 1966)

LECTURA DE DOMINGO HE LEIDO acostado todo un blando domingo. Yo en mi lecho tranquilo, mi suave cabezal, mi cobertor bien limpio, tocando piedra, lodo, sangre, garrapata, sed, orines, asma: indios callados que no entienden, soldados que no entienden, señores teorizantes que no entienden, obreros, campesinos que no entienden. TERMINAS de leer, quedan tus ojos fijos ¿en qué sitio del viento? El libro ardió en mis manos, lo he puesto luego abierto, como una brasa pura, sobre mi pecho. Siento las últimas palabras subir desde un gran hoyo negro. Inti, Pablito, el Chino    y Aniceto. El cinturón del cerco. La radio del ejército mintiendo. Aquella luna pequeñita colgando suspendida a una legua de Higueras y dos de Pucará. Después silencio. No hay más páginas. Esto se pone serio. Esto se acaba pronto. Termina.                 Va a encenderse. Se apaga                 Va a nacer. Nicolás Guillen, 1969. Publica sus Cuatro canciones para el Che, muerto dos años antes en Bolivia.

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΔΙΑΒΑΖΩ ξαπλωμένος όλη τη ράθυμή μου Κυριακή. Χαλαρώνω στο κρεβάτι μου στο μαλακό προσκέφαλό μου στις καθαρές μου τις καλές κουβέρτες, αγγίζοντας πέτρα, λάσπη, αίμα, τσιμπούρι, δίψα, κάτουρo, άσθμα: βουβοί αυτόχθονες που δεν καταλαβαίνουν στρατιώτες που δεν καταλαβαίνουν της θεωρίας κύριοι που δεν καταλαβαίνουν, εργάτες, αγρότες που δεν καταλαβαίνουν. ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΜΑ τελειώνει, να στρέψω αλλού το βλέμμα· σε ποια μεριά του ανέμου; Μου καίει τα χέρια το βιβλίο, απ’ τη στιγμή που το άνοιξα κάρβουνο πυρωμένο μου κάθεται στο στήθος. Τα τελευταία λόγια νιώθω από μια μαύρη τρύπα ν’ ανεβαίνουν. Ο Ίντι, ο Παμπλίτο, ο ελ Τσίνο    κι ο Ανιθέτο. Και ο κλοιός που σφίγγει. Το ράδιο του στρατού παραπλανάει. Κι εκείνο το φτενό το φεγγαράκι αβέβαια κρεμασμένο μια λεύγα απ’ την Ιγέρα και δυο απ’ την Πουκαρά. Μετά σιωπή. Δεν έχει άλλες σελίδες. Τα πράμα δυσκολεύει. Είναι η αρχή του τέλους. Τελειώνει.                 Παίρνει φωτιά. Σβήνει                 Θα ξαναγεννηθεί. Νικολάς Γκιγιέν, 1969. Περιλαμβάνεται στην έκδοση Τέσσερα τραγούδια για τον Τσε, που δολοφονήθηκε δυο χρόνια νωρίτερα στη Βολιβία. Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, Οκτ. 2015

Νικολάς Γκιγιέν - Νικολάς Κριστόμπαλ Γκιγιέν Μπατίστα
(Nicolás Guillén - Nicolás Cristóbal Guillén Batista)
Κούβα, 10 Ιουλίου 1902, Καμαγουέι - 16 Ιουλίου 1989, Αβάνα
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 29.VIII.2015 (Μελάνι, 29 χ 21 εκ.)

____________________________________________________________________

Μεταφορά του Ημερολογίου στο διαδίκτυο, εισαγωγή, επεξηγήσεις, προσθήκες, κείμενα ‒πλην των αναφερομένων‒ μεταφράσεις σχετικών με το θέμα κειμένων,
Επίμετρο, Σημειώσεις, επιλογή φωτό, λοιπά, επιμέλεια: Μπάμπης Ζαφειράτος
(Πηγές, εκτός του Ημερολογίου, δεκάδες)
_________________________________

Το A'  και το Γ' Μέρος του Αφιερώματος:

Νικολάς Γκιγιέν: Γκεβάρα, ο Γκάουτσο (4 ποιήματα) ‒ Σχολιασμός και Επίμετρο: Τα γεγονότα μέσα απ' τους στίχους (Αφιέρωμα - Α' Μέρος με 47 φωτό)

Τσε Γκεβάρα: Ημερολόγιο Βολιβίας ‒ Οι στίχοι του Νικολάς Γκιγιέν μέσα απ' τα γεγονότα - Αφιέρωμα - Ημερολόγια - Γ' Μέρος - Επίμετρα (42 φωτό)

Βπέπε επίσης:

Νικολάς Γκιγιέν: Αχ, Κούβα (3+1 ποιήματα)

Νικολάς Γκιγιέν: Αηδόνια και μπαζούκας (3 ποιήματα)

και
Αρμενίζει η Κούβα στο χάρτη της
Μέσα και από την επικαιρότητα των στίχων του Γκιγιέν
(Σκέψεις και προβληματισμοί για την πορεία της σημερινής Κούβας)
*
Ακόμη
Γιάννης Ρίτσος - Νικολάς Γκιγιέν: Μια εξαιρετική συνάντηση στον Μεγάλο Ζωολογικό Κήπο του Κόσμου (VIDEO - Φωτό) ‒ Επίμετρο: Γιάννης Ρίτσος - Lea Lublin

(Μετάφραση - Σχολιασμός ποιημάτων - Επιμέλεια: Μπάμπης Ζαφειράτος)

*
Περισσότερα
Γκιγιέν
και
Όλα τα Πρόσωπα της Μποτίλιας

***

Ημερολόγιο Βολιβίας από 7 Νοέμβρη έως 31 Δεκέμβρη 1966

Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ  ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ  ΒΟΛΙΒΙΑΣ

(Μετάφραση - Σχολιασμός ποιημάτων - Επιμέλεια: Μπάμπης Ζαφειράτος)

*
____________________
Υπό διαρκή ανανέωση
Και μόνιμα αναρτημένο στο επάνω μέρος του μπλογκ
Σελίδα: Ημερολόγιο Βολιβίας
____________________________________________________

Μεταφορά του Ημερολογίου στο διαδίκτυο, εισαγωγή, επεξηγήσεις, προσθήκες, κείμενα ‒πλην των αναφερομένων‒ μεταφράσεις σχετικών με το θέμα κειμένων, 
Επίμετρο, Σημειώσεις, επιλογή φωτό, λοιπά, επιμέλεια: Μπάμπης Ζαφειράτος
(Πηγές, εκτός του Ημερολογίου, δεκάδες)

*

Πρόλογος της Μποτίλιας

Α.

Εισαγωγή

Αφορμή και γι' αυτό το Β' Μέρος στάθηκε το ποίημα που προηγείται και πρωτοπαρουσιάστηκε στο Α' Μέρος του Αφιερώματος Τσε - Γκιγιέν, οδηγώντας μοιραία και στη δική μου (πολλοστή) ανάγνωση του Ημερολογίου Βολιβίας, από 7 Νοέμβρη 1966 μέχρι 7 Οκτώβρη 1967 (Πρόλογος Φιντέλ Κάστρο, Μετάφραση Φ. Κομνηνού, Εκδόσεις Καρανάση, Αθήνα 1977).

Στο Ημερολόγιό του ο Κομαντάντε καταγράφει όλο το τελευταίο του αντάρτικο, ανελλιπώς και χωρίς ούτε ένα κενό· 335 συνολικά ημέρες, συν τις 11 αναλύσεις του, που ακολουθούν στο τέλος του κάθε μήνα και συνοψίζουν τα γεγονότα.

Ο Τσε έγραφε ακατάπαυστα ‒γίνεται αμέσως αντιληπτό‒ και υπό οιεσδήποτε συνθήκες· ακόμα και όταν σερνόταν κυριολεκτικά από τις εξαντλητικές πορείες, την πείνα, την αϋπνία ή τις φοβερές ασθματικές κρίσεις· ή κι απ’ όλα αυτά ταυτόχρονα· είτε γιορτάζοντας κάποια επέτειο ‒δεν παρέλειπε τα γενέθλια φίλων και συντρόφων‒ είτε μετά από μια σκληρή μάχη και την απώλεια αγαπημένων προσώπων, κρατώντας παράλληλα και ένα ακόμα Ημερολόγιο Αξιολόγησης των ανδρών του.

Μερικές από αυτές τις αξιολογήσεις μεταφέρονται και εδώ, στο τέλος κάποιων ημερομηνιών, και με αφορμή πάντα τα γεγονότα που προηγούνται.

Πολλοί ακόμη αντάρτες (Ελισέο Ρέγιες Ροντρίγκεζ -Καπιτάν Σαν Λούις, Πόμπο -Χάρυ Βιγιέγας, Ίντι -Γκουίντο Περέντο και άλλοι), ακολουθώντας τη συνήθεια του αρχηγού τους, τηρούν ημερολόγιο.

Επίσης, εκτός από τα σημεία που σχετίζονται με την Κυριακάτικη Ανάγνωση, έχουν μεταφερθεί και άλλα σημαντικά γεγονότα του Ημερολογίου, που καλύπτουν 142 εγγραφές του Τσε, έτσι ώστε να δίνουν μια αρκετά πλήρη εικόνα από το τελευταίο δραματικό οδοιπορικό του προς την αθανασία. 

Πιστεύουμε ότι σύντομα θα είναι διαθέσιμες και οι 335 ημέρες (346 συνολικά εγγραφές), μαζί με τον Πρόλογο του Φιντέλ, που συνόδευε, άλλωστε, και την αρχική πρώτη έκδοση.

Ο Τσε και ο Πατσούγο ‒Ισπανοί έμποροι βοοειδών, ενίοτε‒ από (πιθανότατα) 23 Οκτώβρη 1966 ταξιδεύουν: Αβάνα - Μόσχα - Πράγα - Βιέννη - Φρανκφούρτη - Παρίσι - Μαδρίτη - Σάο Πάολο, στη 1 Νοέμβρη. Στις 6 Νοέμβρη βρίσκονται στην Κορούμπα, σύνορα Βραζιλίας - Βολιβίας. Από τη Φρανγκφούρτη κι αυτή η ατζέντα του 1967 που έμελλε να γίνει το δεύτερο Ημερολόγιο Βολιβίας από 1 Γενάρη έως 7 Οκτώβρη 1967

Φύλλα ημερολογίου

Όπου αναφέρεται Επίμετρο, βλέπε:
Τσε Γκεβάρα: Ημερολόγιο Βολιβίας ‒ Οι στίχοι του Νικολάς Γκιγιέν μέσα απ' τα γεγονότα - Αφιέρωμα - Ημερολόγια - Γ' Μέρος - Επίμετρα (42 φωτό)

Οι 142 εγγραφές της Μποτίλιας αναλύονται σε:

66 πλήρεις καταγραφές:

• Ολόκληρες οι 3 πρώτες (7-9 Νοέμβρη 1966), οι 7 τελευταίες (1-7 Οκτώβρη 1967) και 45 ακόμη πλήρεις ημέρες (συν. 55)
• Οι 11 μηνιάτικες Αναλύσεις του Κομαντάντε (Νοε. 1966 - Σεπ. 1967).

50 αποσπάσματα (συχνά εκτεταμένα) αντίστοιχων ημερών. 

26 προσθήκες - αποσπάσματα διαφορετικών ημερών (1. Επίμετρο) για Ντεμπρέ (ο Γάλλος) και σία (ο Κάρλος και ο Άγγλος δημοσιογράφος).

24 Οκτ. 1966. Ο υπάλληλος του Εθνικού Ινστιτούτου Αγροτικής Μεταρρύθμισης, Λουίς Ερνάντες Γαλβάν, ξαναγίνεται ο Ουρουγουανός έμπορος Ραμόν Μπενίτες από το Μοντεβιδέο, ο οποίος ενάμιση χρόνο πριν (23 Απρ. 1965) είχε ήδη επισκεφτεί το Νταρ ες Σαλάαμ της Τανζανίας, με επόμενο σταθμό την Κιγκόμα της λίμνης Ταγκανίκα και τελικό προορισμό του την αντίπερα όχθη της, στον μικρό οικισμό της Κιμπάμπα, στο έδαφος του Κονγκό. Ο ίδιος έμπορος, θα ταξιδέψει στις 19 Ιουλίου 1966 στη Βιέννη από την Πράγα, όπου είχε βρεθεί περί τα τέλη Φεβρουαρίου, και μετά την αποτυχία των αφρικανικών του «επιχειρήσεων»
«Έμαθα στο Κονγκό· υπάρχουν λάθη που δε θα ξανακάνω, ίσως κάποια άλλα να επαναληφθούν και να διαπράξω και μερικά καινούργια. Βγήκα με μεγαλύτερη πίστη, όσο ποτέ άλλοτε, στον αντάρτικο αγώνα, αλλά αποτύχαμε. Η ευθύνη μου είναι μεγάλη· δε θα ξεχάσω ούτε την ήττα αλλά ούτε και τα πολύτιμα διδάγματά της».

Πιο αναλυτικά

Από τις 66 ημέρες ‒σε αυτές περιλαμβάνονται και όσες αφορούν μάχες και αψιμαχίες (φωτό-σχεδιάγραμμα στις 23 Μάρτη)‒, οι 30 αναφέρονται την περίοδο των τελευταίων 70 ημερών (με 11 σημαδιακές μέρες του Αυγούστου και 12 του Σεπτέμβρη), από την κρίσιμη μάχη της 30 Ιουλίου, όπου ξεκίνησε το βαρύ πλήγμα της οπισθοφυλακής του Τσε, μέχρι την ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο (31 Αυγούστου ‒βλ. Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε) και την απελπισμένη προσπάθεια εξόδου των ανταρτών από τον κλοιό που σφίγγει‒, αλλά και ολόκληρη βέβαια (όπως προαναφέραμε) η βδομάδα της αρχής του τέλους, με το Ημερολόγιο να παίρνει φωτιά.

Λα Παζ Βολιβία. Ξενοδοχείο Κοπακαμπάνα, 3 Νοέμβρη 1966. Ο κύριος Αδόλφο Μένα, Ουρουγουανός μελετητής της υπαίθρου, αυτοφωτογραφίζεται.

Επεξηγήσεις

Σε [αγκύλες] εντός των «φύλλων» υπάρχουν ‒όπου κρίνεται απαραίτητο‒ σύντομες επεξηγήσεις, πληροφορίες, προσθήκες, μικρές αναδρομές και σημειώσεις της Μποτίλιας για καλύτερη παρακολούθηση των γεγονότων.

Συγκεντρώθηκαν και προτάσσονται τα διπλά και τριπλά (σε πολλές περιπτώσεις) ονόματα των ανταρτών, τόσο από τις σημειώσεις ‒ επεξηγήσεις του Ημερολογίου (κάποια από αυτά περιλαμβάνονται βέβαια και στην ελληνική έκδοση), όσο και από πολλές και διαφορετικές πηγές, δίνοντας ταυτόχρονα και μερικά πληροφοριακά στοιχεία για τον καθένα. (Β. Η γεωγραφία των ονομάτων).

Επεξηγούνται τα αρκτικόλεξα που συναντήσαμε, αφού στην ελλ. μτφρ. έχουν μετατραπεί απλώς σε ελληνικούς χαρακτήρες και χωρίς άλλη πληροφορία (σήμερα, το διαδίκτυο μας έχει κάνει... σοφούς). (Γ. Αρκτικόλεξα και χρήσιμες λέξεις).

Τηρήθηκε η ορθογραφία και η προφορά ονομάτων και τοπωνυμίων (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων) και κρατήθηκε επιμελώς το «Γκουεβάρα» της εν λόγω έκδοσης, όχι μόνο γιατί έτσι πρωτακούσαμε στα ελληνικά το θρυλικό όνομα, αλλά και σαν φόρο τιμής στον αξέχαστο Μάνο Λοΐζο, αφού με αυτή την προφορά του ονόματος τραγουδήσαμε μαζί του.

Ο Τούμα και ο Τσε στο Αμπαπό, πριν την αναχώρησή τους για τη Λανγκουίγιας

Λοιπά

Στις Σημειώσεις (2. I-IX), θα βρείτε πληροφορίες και υλικό για: Γάλλο, Κάρλος, Άγγλο, Τάνια, Λογιόλα, Ίντι, τους πέντε, τη σφαγή των ορυχείων.

Τέλος, στην τρίτη ενότητα (3. Τάιμπο) μεταφέρθηκαν το 57ο και το 58ο Κεφάλαιο από το βιβλίο του Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ, ΕΡΝΕΣΤΟ ΓΚΕΒΑΡΑ γνωστός και ως ΤΣΕ, (Μετάφραση: Βασιλική Κνήτου, ΚΕΔΡΟΣ 2005), στα οποία εξιστορούνται τα γεγονότα που ακολούθησαν από την τελευταία τελεία που βάζει ο Τσε στο Ημερολόγιό του, μέχρι την Αιχμαλωσία του στο Φαράγγι του Γιούρο.

Την οριστική τελεία της σφαίρας που έκλεισε τη ζωή του θα την βρείτε στο Α' Μέρος του Αφιερώματος Τσε - Γκιγιέν.

Β.

Η γεωγραφία των ονομάτων

Στρατόπεδο Νακαχουάσου

Βολιβία, Στρατόπεδο Νακαχουάσου

Λουίς Ερνάντες Γκαλβάν ή Ραμόν Μπενίτες
ή Αδόλφο Μένα ή Φερνάντο Σακαμουέλας 
[Ερνέστο Γκεβάρα δε λα Σέρνα, γνωστός και ως Τσε]
39 χρονώ

Αλεχάντρο [Γκουσταύο Ματσίν Χοέδ δε Μπέσε]. Κέντρο ‒ Κούβα. Διοικητής του στρατού των ανταρτών. Ενσωματώθηκε στους αντάρτες το Δεκέμβριο του 1966, όπου ήταν και ο γενικός διευθυντής. Στις 17 Απρ., λόγω προβλημάτων υγείας, έμεινε πίσω με την ομάδα του. [...] βαδίσαμε καλά μέχρι τον Ικίτα, αλλά η Τάνια και ο Αλεχάντρο καθυστέρησαν. Όταν έβαλαν θερμόμετρο, η Τάνια είχε πάνω από 39 πυρετό και ο Αλεχάντρο 38. (Ημερολόγιο, 16 Απρ.). Σκοτώθηκε στην σφαγή του Βάδο δελ Γιέσο (ενέδρα του Ονοράτο) στο Ρίο Γκράντε, 31 Αυγ. 1967. (βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε και VΙ. Ονοράτο). 30 χρονώ.

Χοακίν [ή Βίλο - Χουάν Βιτάλιο Ακούνια Νούνες]. Αρχηγός Οπισθοφυλακής ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στην ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο, 31 Αυγ. 1967. (Βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε). 42 χρονώ.

Μπραούλιο [Ισραέλ Ρέγιες Ζάγιας]. Υπαρχηγός Οπισθοφυλακής ‒ Κούβα. Παλαίμαχος από τη Σιέρα Μαέστρα και το Κονγκό. Επικεφαλής της οπισθοφυλακής. Έπεσε στην ενέδρα στο Ρίο Γκράντε, 31 Αυγ. 1967. 34 χρονώ.

Μιγέλ [ή Μανουέλ - Μανουέλ Χερνάντες Οσόριο]. Αρχηγός Εμπροσθοφυλακής ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στη μάχη, στο Φαράγγι του Μπατάν, μαζί με το Κόκο και τον Χούλιο, στις 26 Σεπ. 1967. «Το τσάκισμα» που λέει ο Τσε. (Βλ. Ημερολόγιο, 26 Σεπτέμβρη). 36 χρονώ.

Ρολάντο [Ελισέο Ρέγιες Ροντρίγκεζ, Καπιτάν Σαν Λούις]. Κέντρο ‒ Κούβα. Επαναστάτης από τα δεκατρία του κι από τη Σιέρα Μαέστρα, Κομισάριος στη Βολιβία. Σκοτώθηκε σε μάχη στις 25 Απρ. 1967. Ο θάνατός του ήταν ένα σκληρό χτύπημα, γιατί σκεφτόμουν να τον αφήσω διοικητή ενός δεύτερου πιθανού μετώπου. (Ημερολόγιο, 25 Απρ. και Ανάλυση του Μήνα). 27 χρονώ.

Φέλιξ [ ή Ελ Ρούμπιο (ο Ξανθός)- Ζέζους Σουάρες Γκαγιόλ]. Κομισάριος, Οπισθοφυλακή ‒ Κούβα. Ένας παλαίμαχος. Όταν κλήθηκε από τον Τσε στη Βολιβία, κατείχε τη θέση του Αναπληρωτή Υπουργού Βιομηχανίας. Σκοτώθηκε στη μάχη, στον Ρίο Ιριπιτί, 10 Απρ. 1967. Το πρώτο αίμα. (βλ. Ημερολόγιο, 12 Απρ.). 31 χρονώ. 

Πατσούγκο [ή Πάτσο - Αλμπέρτο Φερνάντες Μόντες ντε Όκα]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στη μάχη, στο Φαράγγι του Γιούρο, 8 Οκτ. 1967. 32 χρονώ.

Τουμαΐνι [ή Τούμα - Κάρλος Κοέγιο]. Κέντρο ‒ Κούβα. Ο αχώριστος σύντροφος, που στο Κονγκό βαφτίστηκε Τούμα. Σκοτώθηκε σε μάχη στη Λα Φλορίντα, 26 Ιουν. 1967. Μαζί του, έχασα τον αχώριστο σύντροφο των τελευταίων χρόνων, τον πιστό σε κάθε δοκιμασία φί­λο. Έχω την εντύπωση ότι έχασα ένα γιο μου. (βλ. Ημερολόγιο, 26 Ιούν). 27 χρονώ.

Πάπι [Ρικάρντο, Μπίλι και Τσίντσου - Χοσέ Μαρία Μαρτίνες Ταμάγιο]. Κέντρο ‒ Κούβα. Σύντροφος και στο Κονγκό. Σκοτώθηκε σε μάχη, στον Ρίο Ροζίτα, μαζί με τον Ραούλ. 30 Ιουλ. 1967. Είναι μια άλλη βαριά απώλεια εξαιτίας της ποιότητας του ανθρώπου (βλ. Ημερολόγιο, ημ/νία). 31 χρονώ.

Αρτούρο [Ρενέ Μαρτίνες Ταμάγιο]. Κέντρο ‒ ασυρματιστής ‒ Κούβα. Ο μικρός δελφός του Πάπι. Ποιητής, με δράση από τα φοιτητικά του, ξυλοκοπείται από το καθεστώς Μπατίστα, αφήνεται ελεύθερος και ενώνεται με τον μεγάλο του αδερφό στο αντάρτικο. Το 1964 σπουδάζει στην ΕΣΣΔ και το φέρει βαρέως που δεν συνοδεύει τον Τσε στο Κονγκό. Σκοτώθηκε στο Φαράγγι του Γιούρο, 8 Οκτ. 1967. 26 χρονώ.

Μόρο [Μορογκόνο ή Μουγκάνκα ή Γιατρός - Οκτάβιο ντε λα Κονσεψιόν ντε λα Πεντράχα]. Κέντρο ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στη μάχη στο Καχόνες στις 12 Οκτ. 1967. 32 χρονώ.

Αντόνιο [ή Όλο - Ορλάντο Παντόχα Ταμάγιο]. Κέντρο ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε στη μάχη, στο Φαράγγι του Γιούρο, 12 Οκτ. 1967. 34 ετών.

Μάρκος [ή Πινάρες - Αντόνιο Σάντσες Ντίαζ]. Οπισθοφυλακή ‒ Κούβα. Σκοτώθηκε σε μάχη στην Πένια Κολοράντα, 2 (ή 1;) Ιουν. 1967. 40 χρονώ. Εκείνη τη μέρα ο Τσε σημειώνει: «Εδημοσίευσαν ένα παράξενο ανακοινωθέν για δυο νεκρούς και τρεις τραυματίες, χωρίς να ξέρουμε αν πρόκειται για παλιούς ή νέους». Ο δεύτερος νεκρός ήταν ο Βολιβιανός Κασίλδο Κονδόρι (δεξιά). Οπισθοφυλακή. 26 χρονώ.

Ελ Μέντικο [Ο Γιατρός, El Negro -Ρεστιτούτο Χοσέ Καμπρέρα Φλόρες]. Οπισθοφυλακή ‒ Περού.  Ο ένας από τους 3 Περουβιανούς (Ελ Τσίνο και Εουστάκιο οι άλλοι δύο). Διέφυγε από τη σφαγή του Βάδο δελ Γέσο (31 Αυγ. βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε), συνελήφθη άοπλος, βασανίστηκε άγρια και εκτελέστηκε στις 3 Σεπ. 1967. Μέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού του Περού (ELNP). (Βλ. Ημερολόγιο 4 Σεπ.). 31 χρονώ.

Εουστάκιο [Λούσιο Εδιμπέρτο Γκαλβάν Χιδάλγο]. Κέντρο ‒ Περού. Σκοτώθηκε στην μάχη στο Καχόνες, στη συμβολή του Ριο Μίζκε και Ριο Γκράντε, 12 Οκτ. 1967. 30 χρονώ.

Μπιγκότες [Λόρο και Χόρχε (Βάσκες Βιάνα)]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Τραυματίστηκε στη μάχη, μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο, από όπου τον απήγαγε ο Βολιβιανός Στρατός, για να τον δολοφονήσει στις 22 Απριλίου 1967, ρίχνοντάς τον από ελικόπτερο. Είναι αυτός για τον οποίο σημειώνει ο Τσε στις 7 Αυγούστου: Από τους 6 πρώτους [άντρες], οι 2 σκοτώθηκαν, ό ένας χάθηκε κι οι δύο πληγώθηκαν (βλ. Ημερολόγιο, 7 Aυγ). 28 χρονώ.

  Ραούλ [Ραούλ Κισπάγια Τσόκε]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε σε μάχη, στον Ρίο Ροζίτα, 30 Ιουλ. 1967. Εξαιρετική αυτοπεποίθηση που μας κόστισε τον τραυματισμό του Ρικάρντο [Πάπι] και μετά του Ραούλ, που είχε πάει να τον βοηθήσει. (βλ. Ημερολόγιο, 30 και 31 Ιούλ). 27 χρονώ.

Απολινάρ [Απολινάριο, Πόλο - Απολινάριο Ακίνο Κίσπε]. Οπισθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε στην ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο, 31 Αυγ. 1967 (Βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η Ενέδρα στον Ρίο Γκράντε). 32 χρονώ.

Παν Ντιβίνο [ή Πέδρο - Αντόνιο Νούνες Ταρδίο]. Οπισθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε σε ενέδρα στα βουνά Ινιάο, 9 Αυγ. 1967. 26 χρονώ.

Τσαπάκο [ή Λούις - Χάιμε Αράνα Καμπέρο]. Κέντρο ‒ Βολιβία. Δολοφονήθηκε ενόσω ήταν τραυματίας από την ενέδρα στο Καχόνες, 12 Οκτ. 1967. 29 χρονώ.

Κόκο [Ρομπέρτο Περέντο Λέιγε, αδελφός του Ίντι]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε στη μάχη, στο Φαράγγι του Μπατάν, στις 26 Σεπ. 1967. «Η πιο σοβαρή απώλεια μετά τον Ρολάντο» (Βλ. Ημερολόγιο, 26 Σεπτέμβρη - Αξιολόγηση και ο Φιντέλ, Ανάλυση Μήνα Νοέ). 29 χρονώ.

Κάμπα [Ορλάντο Χιμένες Μπάθαν]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Ο Τσε δεν τον εκτιμούσε ιδιαίτερα (Ανάλ. Μήνα Σεπτ.: Η εξαφάνιση του Κάμπα είναι καθαρό κέρδος). Συνελήφθη από το στρατό στις 30 Σεπτ. 1967 κοντά στη Λα Ιγέρα μαζί με τον Αντόνιο Ντομινγκουές Φλόρες (Λεόν). Οδηγήθηκε στο Στρατοδικείο του Καμίρι και βασανίστηκε για να καταθέσει εναντίον Ντεμπρέ -Μπούστος (βλ. Ημερολόγιο, 3 και 5 Οκτ.), αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Καταδικάστηκε σε 30 χρόνια φυλάκιση. Πήρε αμνηστία το 1970, ζήτησε πολιτικό άσυλο στη Σουηδία και πέθανε το 1994 (60 χρονώ). 

Λεόν [Αντόνιο Ντομινγκουές Φλόρες]. Κέντρο ‒ Βολιβία. Μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βολιβίας. Εγκατέλειψε τον αγώνα στη Λα Ιγέρα, στις 26 Σεπ. 1967. [Ημερολ. 26 Σεπ.: Ο Κάμπα εξαφανίστηκε, παρατώντας το γυλιό του. (...) Τότε είδαμε πως είχε εξαφανιστεί και ο Λεόν]. Παραδόθηκε στις αρχές και έδωσε κάθε δυνατή πληροφορία για την κίνηση των ανταρτών. Κατέθεσε εναντίον Ντεμπρέ -Μπούστος, αλλά συνέχισε να κρατείται. Αφέθηκε κι αυτός ελεύθερος με την αμνηστία του 1970. [Ημερολόγιο, 3 Οκτ.: Το ραδιόφωνο ανάγγειλε πως αιχμαλωτίστηκαν δυο άντρες: ο Αντόνιο Ντομινγκουές Φλόρες (Λεόν) και ο Ορλάντο Χιμένες Μπάθαν (Κάμπα)].

Μόισες Γκεβάρα Ροντρίγκες. Κέντρο ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε στην ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο, 31 Αυγ. 1967 (Βλ. πορτραίτο του από τον Φιντέλ στο Προλόγισμα του Ημερολογίου -Ανάλυση Μήνα Νοε. 1966). 28 χρονώ.

Νάτο [Χούλιο Λούις Μέντες Κόρνες]. Κέντρο ‒ Βολιβία. Από τους πρώτους αντάρτες και επικεφαλής προμηθειών. Ένας από τους 10 επιζώντες στο Φαράγγι του Γιούρο. Έπεσε στην τελευταία ενέδρα του στρατού στη Ματαράλ, 15 Νοε. 1967. 30 χρονώ.

*

«Ο Ίντι, ο Παμπλίτο, ο ελ Τσίνο, κι ο Ανιθέτο.

Και ο κλοιός που σφίγγει».


Βλέπε και (Αφιέρωμα - Α' Μέρος)

Ελ Τσίνο [Χουάν Πάμπλο Τσανγκ]. Κέντρο ‒ Περού. Εκτελέστηκε στη Λα Ιγέρα, 9 Οκτ. 1967, και σκηνοθέτησαν το θάνατό του για να φαίνεται ότι σκοτώθηκε στη μάχη. 47 χρονώ.

Παμπλίτο [Πάμπλο - Φρανσίσκο Χουάνα Φλόρες]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Σκοτώθηκε στη μάχη στο Kαχόνες στις 12 Οκτ. 1967. 22 χρονώ.

Ανισέτο [Ανισέτο Ρεϊνάγα Γορδίγιο]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. Ενώθηκε με τους αντάρτες το Γενάρη του 1967. Έπεσε στο Φαράγγι του Γιούρο, 8 Οκτ. 1967. 27 χρονώ.

*

10.000 πέσος το κεφάλι,

γι’ αυτούς που γλύτωσαν από το Φαράγγι του Γιούρο

(Σημειώσεις, VIIΙ. Οι 5 που διέφυγαν και
VIII α. Η οδύσσεια αυτών που επέζησαν)

Μπενίνιο [Νταριέλ Αλαρκόν Ραμίρεθ]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Κούβα 
(1939 - )

Ουρμπάνο [Λεονάρντο Ταμάγιο Νούνιεθ]. Κέντρο ‒ Κούβα
(1941 - )

Πόμπο [Χάρυ Βιγιέγας Αντόνιο Ταμάγιο]. Κέντρο ‒ Κούβα
(1940 - )

Ίντι [Γκουίντο Περέντο]. Κέντρο ‒ Βολιβία. 9 Σεπ. 1969. 32 χρονώ.

Ντάριο [ Νταβίντ Αντριαζόλα Βεϊζάγα]. Εμπροσθοφυλακή ‒ Βολιβία. 31 Δεκ. 1969. 28 χρονώ.

*

Oι 3 που εγκατέλειψαν το αντάρτικο

Μαουρίτσιο [Ελ Πελάο και Κάρλος]. Πρόκειται για τον Αργεντινό «ζωγράφο-καταδότη» Σίρο Ρομπέρτο Μπούστος ή Μάρκο ή Μαουρίτσιο ή Ελ Πελάντο ή Ελ Πελάο ή Κάρλος Αλμπέρτο Φρουκτουόσο. Σύνδεσμος των ανταρτών.
Κέντρο. (1932 - ).

Ρεζίς Ντεμπρέ ή Δαντόν ή Γάλλος. Κέντρο. (1940 - ).

[41. Αξιολόγηση Δαντόν (Ρεζίς Ντεμπρέ) 6/3/67

Συνελήφθη στις 20/4/67, κατά τη διάρκεια αποστολής. Η κατάστασή του δεν είναι ξεκάθαρη· αν και είναι δύσκολο να κάνουν κάτι νόμιμα, μπορεί και να τον βασανίσουν. Χάσαμε μια μεγάλη πνευματική προσωπικότητα, αλλά αμφιβάλλω ότι μπορεί να γίνει ένας καλός μαχητής].

Άγγλος [ο Αγγλοχιλιανός δημοσιογράφος Τζωρτζ Άντριου Ροθ].

(Για τους τρεις βλ. Σημειώσεις -I. II. III.)

*

Κι ένας άκαπνος

Εστανισλάο [Έλ Νέγκρο, Μάριο ή Μάριο Μόνχε ή σκέτο Μόνχε] ‒ Βολιβία. (Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βολιβίας). Ο... άκαπνος: Ο Μάριο Μόνχε, βέβαια, δεν είχε τη παραμικρή ιδέα από αντάρτικο και δεν είχε πολεμήσει ποτέ. (Φιντέλ) - Βλ. από Ημερολόγιο, Ανάλυση Μήνα Νοε. 1966 και 21 Γενάρη.

*

Οι δυο γυναίκες του Αντάρτικου

(Σημειώσεις, IV. και VII.)

    Τάνια, Αργεντινογερμανίδα, 1937-1967. 30 χρονώ.

Η Λογιόλα Γουσμάν (1942 - ) με τον Tσε, κατά την ανάθεση των οικονομικών της καθηκόντων.

*

Οι φωτο ταυτότητας και τα σημαιάκια από
Εcured: Guerrilla del Che en Bolivia
Τα βιογραφικά από διαφορετικές πηγές.
Ενδεικτικά: Members of Che's Guerrilla Movement in Bolivia.

*

Η κίνηση των ανταρτών από Μάρτη έως Οκτώβρη 1967

Γ.

Τα αρκτικόλεξα της ελληνικής έκδοσης

Ε.Λ.Ν. = Εθνικός Απελευθερωτικός Στρατός (Ejército de Liberación Nacional) της Βολιβίας, που δημιουργήθηκε από τον Τσε.

Ο.Λ.Α.Σ. = Οργάνωση Αλληλεγγύης της Λατινικής Αμερικής (Organización LatinoAmericana de Solidaridad) δημιουργήθηκε στην Κούβα τον Αύγουστο του 1967, από επαναστατικά κινήματα και αντι-ιμπεριαλιστές της Λατινικής Αμερικής

Π.Ρ.Α = Partido Revolucionario Auténtico ‒Αυθεντικό Επαναστατικό Κόμμα. Ιδρύθηκε από τον Γουώλτερ Γκεβάρα το 1960 (Πρόεδρος της Βολιβίας το 1979, ούτε για 3 μήνες), μετά από διάσπαση του Movimiento Nacionalista Revolucionario ‒ Εθνικιστικό Επαναστατικό Κίνημα.

Π.Σ.Β. = Partido Socialista (Boliviano), είχε συνεργαστεί με το ακροδεξιό εθνικιστικό κόμμα Falange Socialista Boliviana. Εκείνη την περίοδο άσκησε κριτική για τη σφαγή των ορυχείων του Σαν Χουάν. [Βλ. Σημειώσεις -IX]

χρήσιμες λέξεις

Σπηλιές  [κρύπτες που έφτιαχναν σκάβοντας στη γη, συνήθως στις όχθες των ποταμιών]

Γόνδολα  [βολιβιανή λαϊκή έκφραση για το αυτοκίνητο. Εδώ πρόκειται για το «πηγαινέλα» στη μεταφορά ανεφοδιασμού]

Ματσετέρος  [από τη ματσέτα, μεγάλο μαχαίρι]

Αμπαρκάς  [σαντάλια χωριάτικα]
Τσούτσιαλ  [χωράφι φυτεμένο με είδος μπαμπού]
Και μερικές ακόμα, οι οποίες επεξηγούνται εντός του κειμένου.

*

Μανίλα: Όπου αναφέρεται «του Μανίλα» ή «τον Μανίλα», πρόκειται για τη Μανίλα που είναι η κωδική ονομασία της Αβάνας.

Τα μηνύματα από εκεί φτάνουν μέσω βραχέων στους αντάρτες και τα αποκωδικοποιούν με ειδικό μαγνητόφωνο, το οποίο θα χάσουν περνώντας κάποιον ορμητικό χείμαρρο, κατά την κρίσιμη μάχη της 30 Ιούλη, όπου συντελείται και η σφαγή της οπισθοφυλακής (Βλ. Ημερολόγιο, 26 Σεπτέμβρη, «Το τσάκισμα»).

Χάσαμε 11 γυλιούς με φάρμακα, κιάλια, και μερικά άλλα πράγματα που μπορούσαν να μας εκθέσουν, όπως το μαγνητόφωνο πά­νω στο όποιο είχα καταγράψει τα μηνύματα του Μανίλα. (Ημερολόγιο, 31 Ιούλη-4 και 31 Αυγούστου, ημέρα κατά την οποία έλαβε χώρα η προδοσία του Ονοράτο και η ενέδρα στο Βάδο δελ Γιέσο).

Επιπλέον, οι αντάρτες δεν μπορούν ούτε και να στείλουν μήνυμα στην Αβάνα, αφού και οι δυο πομποί τους δεν είναι πλέον λειτουργικοί.

Από εκεί και πέρα, ο Τσε και οι άντρες του θα βρεθούν εντελώς απομονωμένοι.

Είμαστε πάντα χωρίς κανενός είδους σύνδεση και χωρίς ελπίδα για προσεχή αποκατάσταση. (Ημερολόγιο, Ανάλυση του Μήνα Αύγ.-1)

* * *

Τα μότο στην κορυφή της σελίδας:

1. Από ομιλία του Τσε σε ομάδα Χιλιανών, σχετικά με τον ένοπλο αγώνα.
2. Ο Λεονίντ Αντρέγεφ, από τους αγαπημένους συγγραφείς του Τσε, και ο Ζιγκουλιόφ, ο ήρωας που θα αφιερώσει τη ζωή του στην επανάσταση και θα την δώσει γι' αυτη. (Ροές, 2004, μετάφραση Αλεξάνδρα Δημητριάδη).
3. Από το διήγημα του Χούλιο Κορτάσαρ «Συγκέντρωση» με ήρωα τον Τσε και τον Καπιτάν Λούις ‒«που δεν τον λέγανε Λούις», αλλά μοιάζει με τον Καπιτάν Σαν Λούις ή Ρολάντο‒, όπου περιγράφεται το τραγικό τέλος των δύο φίλων... ένα δυο χρόνια μετά, αφού η ιστορία εξελίσσεται στο αντάρτικο της Κούβας, και το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν τη Βολιβία, το 1966(!) (ύψιλον / βιβλία, 1984, μετάφραση Γ. Δ. Χουρμουζιάδης).

Καλή ανάγνωση...

Μπ. Ζ.
15 Σεπτεμβρίου ‒ 26 Οκτωβρίου 2015

___________________

ΕΡΝΕΣΤΟ ΤΣΕ ΓΚΕΒΑΡΑ

Ερνέστο Γκεβάρα ντε λα Σέρνα, γνωστός και ως «Τσε»
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 28.VI.2015 (Μελάνι, 29 χ 21 εκ.)

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΒΟΛΙΒΙΑΣ

(7 Νοέμβρη 1966 έως 7 Οκτώβρη 1967)

Πρόλογος Φιντέλ Κάστρο,
Μετάφραση Φ. Κομνηνού, 

Εκδόσεις Καρανάση, Αθήνα 1977

(Μεταφορά του Ημερολογίου στο διαδίκτυο: Μπάπμης Ζαφειράτος - Μποτίλια Στον Άνεμο)

Νοέμβρης 1966

Δευτέρα, 7 Νοέμβρη 1966 (Σπίτι-Μουσείο Γκεβάρα, Αργεντινή)

[πρώτη μέρα]

7 Νοέμβρη

[Δευτέρα]

Σήμερα ξεκινάμε για ένα καινούριο αγωνιστικό στάδιο. Φτάσαμε στη φάρμα τη νύχτα. Το ταξίδι ήταν αρκετά καλό. Αφού περάσαμε, κατάλληλα μεταμφιεσμένοι από την Κοχαμπάμπα, ο Πατσούγκο [ή Πάτσο, αλλού] κι εγώ, συνδεθήκαμε και συνεχίσαμε το ταξίδι με τζιπ, σε δυο μέρες και με δυο αμάξια.

Καθώς πλησιάζαμε στη φάρμα, σταματήσαμε τ' αμάξια, μπήκαμε σ' ένα απ' αυτά και φτάσαμε εκεί, για να μην ξυπνήσουμε τις υποψίες ενός ιδιοκτήτη γείτονα που ψιθυρίζει, πως ίσως η επιχείρησή μας επιδίδεται στο κατασκεύασμα κοκαΐνης. Και πράγμα περίεργο, ο ανείπωτος Τουμαΐνι [ή Τούμα αλλού] περνιέται για χημικός της ομάδας. Ενώ εξακολουθούσαμε το δρόμο μας, κατά το δεύτερο ταξίδι, ο Μπιγκότες [ή Λόρο ή Χόρχε αλλού], που μόλις είχε πιστοποιήσει την ταυτότητά μου, λίγο έλειψε να πέσει μέσα στο φαράγγι, και σταμάτησε το τζιπ στην άκρη του γκρεμού. Συνεχίσαμε έτσι το ταξίδι μας κοντά είκοσι χιλιόμετρα και φτάσαμε περασμένα μεσάνυχτα στη φάρμα, όπου βρίσκονταν τρεις άνθρωποι του Κόμματος.

Ο Μπιγκότες φαίνεται έτοιμος να συνεργαστεί μαζί μας, οποιαδήποτε θέση κι αν πάρει το Κόμμα, αλλά μένει νομιμόφρων απέναντι στον Μόνχε [Εστανισλάο, ελ Νέγκρο, Μάριο ή Μόνχε] που τον σέβεται και αγαπά πολύ, όπως φαίνεται. Τις ίδιες διαθέσεις έχει κατά τη γνώμη του και ο Ροδόλφο, καθώς και ο Κόκο, που επιμένει, πως πρέπει να καταβληθεί κάθε προσπάθεια για ν' αποφασίσει το Κόμμα να πάρει μέρος στον αγώνα. Του ζήτησα να μην πληροφορήσει το Κόμμα μέχρι που να γυρίσει ο Μόνχε, που είχε πάει ταξίδι ατή Βουλγαρία και ο όποιος θα μας βοηθήσει· συμφώνησε στα δύο αυτά σημεία.

8 Νοέμβρη

[Τρίτη]

Περάσαμε τη μέρα μας σε κάτι χαμόκλαδα, σε απόσταση μικρότερη από εκατό μέτρα απ' το σπίτι και κοντά σ’ έναν ξεροπόταμο. Ένα είδος πολύ ενοχλητικών κουνουπιών [yaguasas, στο ισπανικό κείμενο], που, αν και δεν τσιμπούν, δεν μας άφησαν σε ησυχία. Τα διάφορα είδη εντόμων που έχουμε συναντήσει μέχρι τώρα είναι η γιαγκουάζα, το ζεζέν [jején (σκνίπα)], το μαριγκούϊ [mariquí (πασχαλίτσα)], το κουζέν [δεν αναφέρεται στο ισπανικό που έχω υπόψη] και η τικ [la garrapata (τσιμπούρι), στα αγγλικά tick. Στη συνέχεια της ελληνικής μετάφρασης το συναντάμε τσιμπούρι].

Ο Μπιγκότες ξεκόλλησε το τζιπ του με τη βοήθεια του Αργκανιάριας και συμφώνησε μαζί του να κάνει μερικά ψώνια γι' αυτόν, όπως γουρουνόπουλα και πουλερικά.

Είχα σκοπό να γράψω, για λόγους πληροφοριακούς, τις περιπέτειες του ταξιδιού. Το άφησα για την ερχόμενη βδομάδα, που ελπίζουμε να υποδεχτούμε τη δεύτερη ομάδα.

Από αριστερά: Πόμπο, Λόρο, Τσε-Ραμόν, Τούμα, Αρτούρο

9 Νοέμβρη

[Τετάρτη]

Τίποτα καινούριο. Με τον Τουμαΐνι, κάναμε αναγνώριση ακολουθώντας την κοίτη του ποταμού Νακαχουάσου (ένας ξεροπόταμος στην πραγματικότητα), αλλά δεν ανεβήκαμε μέχρι τις πηγές του. Η ρεματιά είναι απόκρημνη και η περιοχή φαίνεται μάλλον έρημη. Με την κατάλληλη πειθαρχία μπορούμε να μείνουμε ‘δω για πολύ. Τ’ απόγευμα μια δυνατή βροχή μας ανάγκασε να βγούμε από τα χαμόκλαδα και να ξαναγυρίσουμε στο σπίτι. Ξεκόλλησα άπ’ το κορμί μου έξη τσιμπούρια.

18 Νοέμβρη

[Παρασκευή]

Χωρίς νέα από τη Λα Παζ. Ο Πατσούγκο και ο Πόμπο πή­γαν να κάνουν αναγνώριση του ξεροπόταμου, αλλά δεν έχουν πει­στεί πως αυτό το μέρος είναι ιδεώδες για στρατόπεδο. Τη Δευτέ­ρα θα πάμε να το δούμε μαζί με τον Τουμαΐνι. Ο Αργκανιάρας ήρθε για να πάρει πέτρες από τον ξεροπόταμο για το δρόμο, κι έμει­νε κάμποση ώρα γι’ αυτή τη δουλειά. Δε φαινόταν να υποψιάστηκε την παρουσία μας εδώ. Τα πάντα περνάνε μονότονα. Τα κουνούπια και τα τσιμπούρια, άρχισαν να δημιουργούν πληγές στα ήδη μο­λυσμένα τσιμπήματα. Το κρύο γίνεται τσουχτερό την αυγή.

[Νοέμβρης 1966]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Όλα πήγαν αρκετά καλά: Έφτασα χωρίς ατύχημα· το ίδιο και οι μισοί άντρες πού είναι ‘δω, αν και με κάποια καθυστέρηση· οι κύριοι συνεργάτες του Ρικάρντο βγαίνουν στο αντάρτικο ενάντια σε άνεμους και παλίρροιες. Τα πράγματα φαίνονται καλά σ’ αυτή την απομονωμένη περιοχή, όπου όλα δείχνουν πως μπορούμε να μείνουμε, όσο εμείς κρίνουμε αναγκαίο. Τα σχέδια είναι: να περιμένουμε τους υπόλοιπους άντρες, ν' αυξήσουμε τον αριθμό των Βο­λιβιανών, τουλάχιστο μέχρι τους είκοσι, και ν' αρχίσουμε τις επιχειρήσεις. Πρέπει να δούμε ποια θα είναι η αντίδραση του Μόνχε και πώς θα συμπεριφερθούν oι άντρες του Γκουεβάρα (Μόισες).

{Μόϊσες Γκουεβάρα: Συνδικαλιστής ηγέτης των μεταλλωρύχων και πολιτικός ηγέτης, ο όποιος, αφού διάκοψε τις σχέσεις του με το Κόμμα για να πάρει μέρος στο σχηματισμό μιας άλλης οργάνωσης, αποχωρίστηκε και από αυτήν επειδή διαφώνησε με τον Όσκαρ Θαμόρα; Ο τελευταίος, άλλος Μόνχε κι' αυτός είχε στην αρχή ταχθεί με το μέρος ταυ Τσε, για να συνεργαστεί στην όργάνωση του ένοπλου αγώνα στη Βολιβία, άλλα αντί να τηρήσει τις υποσχέσεις του, στήν ώρα της δράσης, σταύρωσε άναντρα τα χέρια του. Αργότερα, μετά το θάνατο του Τσε, θα γινόταν ένας από τους πιο δηλητηριώδεις επικριτές του, στο όνομα του «Μαρξισμού - Λενινισμού».

Όσο για τον Μόϊσες Γκουεβάρα, αυτός, ξαναενώθηκε με τον Τσε χωρίς δισταγμό, όπως του είχε προσφερθεί πολύ προτού φτάσει στη Βολιβία: τον υποστήριξε κι' έδωσε ηρωικά τη ζωή του για την επανάσταση [σημ. Μπ: Σκοτώθηκε στην ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο, 31 Αυγ. 1967. (Βλ. ‒Σημειώσεις Μποτίλιας, V. Η ενέδρα)].

Η ομάδα των Βολιβιανών ανταρτών, που είχε μείνει μέ­χρι τότε στην οργάνωση του Μόνχε, έκανε το ίδιο. Με αρχηγούς τον Ίντι και τον Κόκο Περέδο, oι οποίοι αποδείχτη­καν, στη συνέχεια, θαρραλέοι και αξιόλογοι αγωνιστές, αποχωρίστηκαν από το Κόμμα και υποστήριξαν αποφασιστικά τον Τσε.

Ο Μόνχε όμως ήταν δυσαρεστημένος μ' αύτη την έκβαση: Αφιερώθηκε στο σαμποτάρισμα του κινήματος κρατώντας στην Λα Παζ έμπειρους κομμουνιστές αγωνιστές, που πήγαιναν να ενωθούν με τους αντάρτες. Πράγμα που αποκαλύπτει, πως γίνεται να υπάρχουν στις επαναστατικές γραμμές άντρες εντελώς έτοιμοι για τη μάχη, oι οποίοι όμως χάνουν ανεπανόρθωτα τον προσανατολισμό τους από τις μανούβρες των ανίκανων και τσαρλατάνων καθοδηγητών τους (βλ. και πιο κάτω, 21 Γενάρη).

[Πορτραίτα φιλοτεχνημένα από τον Φιντέλ στον πρόλογό του για το ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ ΒΟΛΙΒΙΑΣ -Α' έκδοση στα ισπανικά, Μάης του 1968.]}

Ο Τσε σε βάρδια

Δεκέμβρης 1966

11 Δεκέμβρη

[Δευτέρα]

[…] Κουβεντιάσαμε με τον Πάπι και αποφασίσαμε πως πρέ­πει να κάνει ακόμα δυο ταξίδια, για να φέρει τον Ρενάν [ή Ιβάν] και την Τάνια. Τα σπίτια και τα ντεπό θα ρευστοποιηθούν και θα δοθεί στον Σάντσες βοήθεια 1.000 δολαρίων. Θα φυλάει το μικρό καμιόνι, θα πουλήσουμε ένα τζιπ στην Τάνια και θα φυλάξουμε το άλλο. […]

20 Δεκέμβρη

[Τρίτη]

[…] Αποφασίστηκε: να βιαστούμε ν' αποκαταστήσουμε σύνδεση με τον άνθρωπο των πληροφοριών, πράγμα που παραμέλησε ο Κόκο, και να μιλήσουμε στον Μεχία για να χρησιμοποιηθεί σα σύνδεσμος ανάμεσα στον Ιβάν και στο παιδί των πληροφοριών. Αυτός θα δια­τηρήσει επαφή με τον Μεχία, τον Σάντσες, την Τάνια και τον αντιπρόσωπο του Κόμματος που ακόμα δεν ορίστηκε. Μπορεί να είναι κάποιος από το Βιλλαμόντες, άλλα πρέπει να το διαπιστώσουμε. Έφτασε ένα τηλεγράφημα από τον Μανίλα που δείχνει πως ο Μόνχε φτάνει από το Νότο.

Επινόησαν ένα σύστημα επαφών, αλλά δεν μου αρέσει, γιατί δείχνει καθαρά κάποια υποψία προς τον Μόνχε από τούς ίδιους τους συντρόφους του.

[…] Η Τάνια θά ‘ρθει την επομένη φορά για οδηγίες· θα την στείλω αναμφίβολα στο Μπουένος Άιρες. […]

31 Δεκέμβρη

[Σάββατο]

[…] Η συνάντηση [με τον Μόνχε] ήταν εγκάρδια, άλλα τεταμένη· ένα ερώτημα πλανιόταν στον αέρα, «τί θέλεις;». Συνοδευόταν από τον Παν Ντιβίνο [αλλού Πέδρο], το νεοστρατολογημένο, την Τάνια που ερχόταν να πάρει οδηγίες, και το Ρικάρντο που αποφάσισε να μείνει. […]

[Δεκέμβρης 1966]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Το συνεργείο των Κουβανών συμπληρώθηκε μ' επιτυχία· το ηθικό των αντρών είναι καλό και δεν υπάρχουν παρά μικροπρο­βλήματα. Οι Βολιβιανοί, αν και ολιγάριθμοι, είναι καλοί. Η στά­ση του Μόνχε μπορεί να επιβραδύνει την ανάπτυξη του αντάρτικου από τη μια μεριά, αλλά από την άλλη, μπορεί να συνεισφέρει απελευθερώνοντάς με από συμβιβασμούς πολιτικών σκοπιμοτήτων. Από ‘δω και πέρα, οι Βολιβιανοί που θα φτάσουν, θα μιλούν με τον Γκουεβάρα και τους Αργεντινούς Μαουρίτσιο [Ελ Πελάο ή Κάρλος] και Χοθάμι (τον Μασσέτι και το αποσχισμένο Κόμμα).

Γενάρης 1967

Κυριακή, 1 Γενάρη 1967

21 Γενάρη

[Σάββατο]

[...] Ο Μάριο Μόνχε μίλησε με τρεις που έφτασαν από την Κούβα και τους έπεισε να μην ανεβούν στ' αντάρτικο. Όχι μόνον δεν παραιτήθηκε από την καθοδήγηση του Κόμματος, άλλα έστειλε στον Φιντέλ το έγγραφο D.IV του επισυνάπτω. Πή­ρα ένα σημείωμα από την Τάνια που με ενημερώνει για την αναχώρησή της, για την αρρώστια του Ιβάν και ένα άλλο του τελευταίου, το D.V, που επισυνάπτω.

Το βράδυ σύναξα όλη την ομάδα και τους διάβασα το έγγρα­φο υπογραμμίζοντας τα επαναλαμβανόμενα σφάλματα που περιέ­χονται στα σημεία α) και β) και διατύπωσα μερικές κριτικές πα­ρατηρήσεις. Φαίνεται πως η ομάδα αντέδρασε καλά. Από τους τρεις, οι δυο φαίνονται συνειδητοί και σταθεροί, ο νεώτερος είναι ένας χωρικός από την Αγιουμάρα, που φαίνεται πολύ απλός.

{Ο Μάριο Μόνχε ‒κατά τον Φιντέλ‒ πρό­βαλλε, όπως θα γίνει φανερό στο ημερολόγιο, τον τίτλο του Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βολιβίας, αμφισβήτησε από τον Τσε την πολιτική και στρατιωτική διοίκη­ση του κινήματος (…) Ο Μάριο Μόνχε, βέβαια, δεν είχε τη παραμικρή ιδέα από αντάρτικο και δεν είχε πολεμήσει ποτέ· μ' όλο που θεωρούσε τον εαυτό του κομμουνιστή, δεν αιστάνθηκε ποτέ την υποχρέωση να ξεπεράσει τον ηλίθιο και ματαιόδοξο σωβινι­σμό του, όπως τον ξεπέρασαν οι πρόδρομοι μαχητές της πρώ­της ανεξαρτησίας.}

[Γενάρης 1967]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Όπως το περίμενα, η στάση, που κράτησε ο Μόνχε, ήταν στην αρχή μεν η υπεκφυγή, στη συνέχεια δε η προδοσία.

Το Κόμμα ετοιμάζει όπλα ενάντια σε μας και δεν ξέρω μέ­χρι που θα φτάσει αλλά αυτό δεν θα μάς σταματήσει και μπορεί μάλιστα μακροπρόθεσμα να μας εξυπηρετήσει (είμαι σχεδόν σί­γουρος). Οι πιο έντιμοι κι οι πιο μαχητικοί θα είναι με το μέ­ρος μας ακόμα κι αν περάσουν μεγαλύτερες ή μικρότερες κρίσεις συνείδησης.

Μέχρι τώρα ο Γκουεβάρα αντέδρασε καλά. Θα δούμε πώς θα συμπεριφερθούν αυτός και οι άντρες του στο μέλλον. Η Τάνια έφυγε αλλά οι Αργεντινοί δεν έδωσαν σημεία ζωής ούτε κι αυτοί. Τώρα αρχίζει το πραγματικό αντάρτικο στάδιο και θα δοκι­μάσουμε το στρατό μας· ο χρόνος θα δείξει την απόδοσή του και τις προοπτικές της Βολιβιανής 'Επανάστασης.

Απ' όλα τα πράγματα πού είχαμε προβλέψει, το πιο μακρύ ήταν η ενσωμάτωση Βολιβιανών μαχητών.

Φλεβάρης 1967

23 Φλεβάρη

[Πέμπτη]

Μαύρη μέρα για μένα· την πέρασα με σφιγμένα δόντια γιατί νοιώθω πολύ εξαντλημένος.[…] Το μεσημέρι, ξεκινήσαμε μ' έναν ήλιο που έλιωνε πέτρες, πράγμα που λίγο αργότερα, σαν φτάσαμε στην ψηλότερη κορφή, μου ‘φερε κάτι σα λιποθυμιά· από κει και πέρα περπατούσα μόνο με τη δύναμη της θέλησης. Το μεγαλύτερο ύψος της περιο­χής είναι 1.420 μ· από εκεί έχει θέα κανείς σε μια εκτεταμένη περιοχή που αγκαλιάζει το Ρίο Γκράντε, την εκβολή του Νακαχουάσου και ένα μέρος του Ροζίτα. […] Ένα υψόμετρο 900 μέτρων, μετά από ένα άνυδρο και ολέθριο μονοπά­τι, μόλις έπεσε ή νύχτα. […]

24 Φλεβάρη

[Παρασκευή]

[…] Μέρα επίπονη και κουραστική. Προσχωρούμε λίγο· χωρίς νερό, γιατί ο χείμαρρος που πήραμε είναι ξερός. […] Υψόμετρο: 680 μ.

25 Φλεβάρη

[Σάββατο]

Μαύρη μέρα. Προσχωρούμε λίγο και σαν να μην έφτανε αυτό, ο Μάρκος ξεγελάστηκε στο δρόμο και χάσαμε όλο το πρωί· έφυγε μαζί με τον Μιγέλ και το Λόρο. Το μεσημέρι μας πληροφόρη­σε πως έχασε το δρόμο και ζήτησε ν' αντικατασταθεί και να υπάρχει σύνδεση με τον ασύρματο. Ο Μπραούλιο, ό Τούμα και ο Πά­τσο πήγαν να τον συναντήσουν. Κατά τις 2, ο Πάτσο ξαναγύρισε λέγοντας πως ο Μάρκος τον έστειλε γιατί ο ασύρματος δεν ακουγόταν καλά. Στις 4 και 30' έστειλα τον Μπενίνιο [Νταριέλ Αλαρκόν Ραμίρεζ] να ειδοποιήσει τον Μάρκος ότι, εάν σε 6 ώρες δε βρει το ποτάμι, να επιστρέψει· με­τά την αναχώρηση του Μπενίνιο, ο Πάτσο με φώναξε και μου είπε πως φιλονίκησαν με τον Μάρκος και πώς ο Μάρκος του ‘δινε διατα­γές με το «έτσι θέλω», τον απείλησε με το μαχαίρι και τον χτύπη­σε στο πρόσωπο' όταν ξαναγύρισε ο Πάτσο λέγοντάς του πως θα σταμάταγε τη μετάδοση τον απείλησε πάλι και τον κακομεταχει­ρίστηκε σε σημείο να του σκίσει τα ρούχα.

Μπροστά στη σοβαρότητα του πράγματος, φώναξα τον Ίντι και τον Ρολάντο που μου επιβεβαίωσαν το άσχημο κλίμα που βα­σιλεύει στην εμπροστοφυλακή εξ αιτίας του χαρακτήρα του Μάρ­κος αλλά διάψευσαν μερικές από τις κατηγορίες του Πάτσο.

26 Φλεβάρη

[Κυριακή]

Το πρωί εξηγήθηκα με τον Μάρκος και τον Πάτσο, ο οποίος με έπεισε ότι ο Μάρκος τον έβρισε και ίσως τον απείλησε με το μα­χαίρι, δεν τον χτύπησε όμως· απ' τη μεριά του Πάτσο πάλι διαπι­στώθηκαν υβριστικές απαντήσεις και κάποια έμφυτη τάση θρασυδειλίας· υπήρξαν προηγούμενα παρόμοια κρούσματα. Περίμενα να μαζευτούν όλοι και τους μίλησα τότε για τη σημασία της προσπάθειάς μας να φτάσουμε στον Ροζίτα, εξηγώντας τους με ποιον τρόπο μια τέτοια θυσία ήταν μια εισαγωγή σ’ εκείνα που θα υποφέραμε, και εξηγώντας τους ακόμα ότι, εξ αίτιας της έλλειψης προσαρμογής, δημιουργούνταν επεισόδια, για τα όποια θα ‘πρεπε να ντρεπόμαστε, όπως αυτό που συνέβη ανάμεσα στους δύο Κουβανούς· έκανα κριτική στον Μάρκος για τη συμπεριφορά του και προειδοποίησα τον Πάτσο πως άλλο ένα τέτοιο επεισόδιο θα προκαλούσε την ατιμωτική αποπομπή του από το αντάρτικο. Ο Πά­τσο, εκτός που αρνήθηκε να συνεχίσει να μεταδίδει, ξαναγύρισε χωρίς να μου πει τίποτα για το Επεισόδιο, και σε συνέχεια, μου είπε πιθανόν ψέματα πως δήθεν τον χτύπησε ο Μάρκος.

Ζήτησα από τους Βολιβιανούς να μην καταφύγουν σε πλάγια μέσα εάν διστάζουν' να μου το πουν, και θα αποχωρήσουν από το αντάρτικο χωρίς ιστορίες.

Συνεχίσαμε την πορεία, προσπαθώντας να φτάσουμε στο Ρίο Γκράντε και να εξακολουθήσουμε το δρόμο μας κατά μήκος του ποταμού· φτάσαμε και εξακολουθήσαμε κάνα χιλιόμετρο, αλλά χρει­άστηκε να ξανανεβούμε, γιατί σε κείνο το μέρος μια ασπόκρημνη όχτη μας εμπόδιζε να περάσουμε τον ποταμό. Ο Μπενζαμίν βραδυπόρησε, εξ αιτίας του γυλιού του και της φυσικής του εξάντλησης· όταν μας συνάντησε, τον διάταξα να συνεχίσει, όπως κι έκα­με· περπάτησε 50 μ., μα του ‘λειπαν δυνάμεις· έψαχνε να βρει καμιά πλάκα να καθίσει· όταν διάταξα τον Ουρμπάνο να του πει πως γελιέται, έκανε μιαν απότομη κίνηση κι έπεσε στο νερό. Δεν ή­ξερε κολύμπι. Το ρεύμα ήταν πολύ δυνατό και τον παρέσυρε ενώ ακόμα πάτωνε· τρέξαμε να τον βοηθήσουμε αλλά τη στιγμή που ξεντυνόμαστε εξαφανίστηκε μέσα σε μια δίνη νερού. Ο Ρολάντο κολύμπησε μέχρι εκεί και προσπάθησε να βουτήξει, αλλά το ρεύ­μα τον πέταξε μακριά. Σε 5 λεπτά χάσαμε κάθε ελπίδα. Ήταν ένα αγόρι αδύνατο και εντελώς αδέξιο, με μια μεγάλη θέληση να νικήσει· η δοκιμασία υπήρξε δυνατότερή του. Η σωματική του διάπλαση δεν τον βοήθησε και πήραμε τώρα το βάφτισμα του θα­νάτου στις όχτες του Ρίο Γκράντε, και με τρόπο παράλογο. Καταυλιστήκαμε χωρίς να φτάσουμε στον Ροζίτα, στις 5 τ' απόγευμα. Φάγαμε την τελευταία μερίδα φασόλια που απόμειναν.

[Φλεβάρης 1967]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Αν και δεν είχα νέα για το τι έγινε στον καταυλισμό, όλα πάνε μάλλον καλά, με τις αναπόφευκτες εξαιρέσεις, μοιραίες κα­τά συγκυρία.

Απ’ έξω, κανένα νέο για τους δυο ανθρώπους που ‘πρεπε να μου στείλουν για να συμπληρώσω την ομάδα· ο Γάλλος πρέπει τώρα να βρίσκεται στη Λα Παζ και από τη μια μέρα στην άλλη στον καταυλισμό. Δεν έχω νέα από τους Αργεντινούς και τον Ελ Τσίνο· τα μηνύματα φτάνουν καλά και στις δυο διευθύνσεις· η στάση του Κόμματος παραμένει διστακτική και δίβουλη, αυτό είναι το λιγότερο που μπορεί κανείς να πει, αν και απομένει ένα ξεκαθάρισμα που θα είναι τελικό, όταν θα μιλήσω με τη νέα αποστολή.

Η πορεία έγινε αρκετά καλά, αν και αμαυρώθηκε από το ατύχημα που κόστισε τη ζωή του Μπενζαμίν· οι άντρες είναι ακόμα αδύναμοι και oι Βολιβιανοί δεν θα αντέξουν όλα τα χτυπήματα. Οι τελευταίες μέρες της πείνας άφησαν να φανεί ένα πέσιμο του ενθουσιασμού, που γίνεται φανερότερο, όσο oι προμήθειες ελαττώνονται. Από τους Κουβανούς, δύο, έχοντας λίγη πείρα, ο Πάτσο και ο Ελ Ρούμπιο, δεν έχουν ακόμα δώσει τον καλύτερο εαυτό τους. Ο Αλεχάντρο, ο ίδιος, το έκαμε ολοκληρωτικά· ανάμεσα στους παλιούς, ο Μάρκος συνέχεια θέλει προσοχή και ο Ρικάρντο δεν δίνει τον καλύτερο εαυτό του. Οι άλλοι συμπεριφέρονται καλά. Το επόμενο στάδιο θα είναι η μάχη, που θα είναι αποφασιστική.

Αλεχάντρο, Ίντι, Ουρμπάνο, Ρολάντο, Τσε, Τούμα, Αρτούρο, Μόρο (Φωτό τραβηγμένη από τον... Πόμπο)

Μάρτης 1967

21 Μάρτη

[Τρίτη]

Πέρασα τη μέρα συζητώντας με τον Ελ Τσίνο, διευκρινίζοντας μερικά σημεία, με τον Γάλλο, τον Ελ Πελάο και την Τά­νια. Ο Γάλλος έφερε νέα, γνωστά άλλωστε, για τον Μόνχε, τον Κόλλε, τον Σιμόν Ρέγιες κ.τ.λ. Έρχεται να μείνει μαζί μας, αλ­λά του ζήτησα να γυρίσει και να οργανώσει ένα δίχτυο για την υποστήριξη του αγώνα στη Γαλλία και να περάσει από την Κούβα, πράγμα που ανταποκρίνεται στις επιθυμίες του, γιατί θέλει να παντρευτεί και να αποκτήσει παιδί. Πρέπει να γράψω του Σαρτρ και του Μπ. Ράσσελ να οργανώσουν έρανο διεθνή για την υποστή­ριξη του Απελευθερωτικού Κινήματος της Βολιβίας. Πρέπει α­κόμα να μιλήσω με ένα φίλο που θα οργανώσει ό,τι αφορά την βοήθεια· κυρίως χρήματα, φάρμακα και ηλεκτρονικά, δηλαδή την αποστολή ενός ηλεκτρονικού με τα ανάλογα εφόδια.

[…]

Η Τάνια αποκατάστησε τις επαφές και οι άνθρωποι ήρθαν, άλλα κατά τη γνώμη της τους κάναμε να ταξιδέψουν με το τζιπ ίσαμε ‘δω και σκεφτόντουσαν να μείνουν μια μέρα κοντά μας. Μα τα πράγματα μπερδεύτηκαν. Ο Τζόσαμι δεν μπόρεσε να μείνει την πρώτη φορά και την δεύτερη δεν μπόρεσε να ‘ρθει σε επαφή, γιατί η Τάνια ήταν εδώ. η Τάνια μιλάει για τον Ιβάν με αρκετή περιφρόνηση, δεν ξέρω τι υπάρχει κατά βάθος. Σήκωσε τους λογαριασμούς της Λογιόλα μέχρι 9 Φλεβάρη (1.500 δολάρια). [Μιλάει για τη διάστασή της στην καθοδήγηση της Νεολαίας]. […]

[Στη 1 Γενάρη σημειώνει: Η Λογιόλα θα επιφορτιστεί με τον έλεγχο των οικονομικών…]

Οι μάχες. (1) 23 Μαρτίου: Η πρώτη μάχη στον ποταμό Νακαχουάσου, κοντά καμπαμέντο. (2) 10 Απρίλη: Μάχη στο Ιριπιτί. (3) 19 Απρίλη: Αψιμαχία στο Γκουτίερες (Επίμετρο 1). (4) 20 Απρίλη: Σύλληψη Ντεμπρέ και Μπούστος [Βλ. 1. Επίμετρο]. (5) 6 Ιούλη: Νίκη του Γκεβάρα στη Σουμαϊπάτα. (6) 30 Ιουλίου: Το τσάκισμα της οπισθοφυλακής και 31 Αυγούστου: Η ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο [Βλ. 2. Σημειώσεις Μποτίλιας IV.-Τάνια]. (7) η 20 Σεπ. στο σχεδιάγραμμα είναι λάθος. 26 Σεπτέμβρη: Η μάχη στη Λα Χιγκέρας. Σκοτώνονται ο Μιγέλ, ο Κόκο και ο Χούλιο. (8) 8 Οχτώβρη: Η Σύλληψη του Γκεβάρα μετά τη μάχη στο Φαράγγι του Γιούρο. [Βλ. 3. Τάιμπο].

23 Μάρτη

[Πέμπτη]

Ημέρα πολεμικών επιχειρήσεων. O Πόμπο ήθελε να οργανώσει μια «γόνδολα» μέχρι επάνω για να γλυτώσει μερικά πρά­ματα, άλλα αντιτάθηκα εφ' όσον η αντικατάσταση του Μάρκος δεν είχε ακόμα πραγματοποιηθεί. Ήταν περασμένες 8 κι ο Κόκο τρέ­χοντας μας ειδοποίησε ότι ένα τμήμα στρατού είχε πέσει στην ενέδρα. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν, μέχρι στιγμής, 3 όλμοι των 60 χλμ., 16 Μάουζερ, 3 ΒΖ, 3 ΥΣΙΣ, 2 ασύρματοι, μπότες κτλ.

7 νεκροί, 14 αιχμάλωτοι και 3 πληγωμένοι, άλλα δεν κατορθώσα­με να τους πάρουμε τρόφιμα. Καταστρώσαμε το σχέδιο επιχειρή­σεων που καθόριζε να προωθηθούμε από τα δυο άκρα του Νακα­χουάσου και να ενωθούμε σ' ένα κεντρικό σημείο. Περάσαμε στα γρήγορα τους άντρες στην άλλη πλευρά και έβαλα τον Μάρκος με όλη σχεδόν την εμπροστοφυλακή στην άκρη του δρόμου των επι­χειρήσεων, ενώ το κέντρο και ένα μέρος της οπισθοφυλακής μένει για την άμυνα και ο Μπραούλιο στήνει μιαν ενέδρα στην άκρη του άλλου δρόμου. Θα περάσουμε έτσι τη νύχτα για να δούμε αν αύριο θα φτάσουν oι φημισμένοι ρέηντζερς [χωροφύλακας, αλλά εδώ καταδρομέας]. Ένας ταγματάρχης και έ­νας λοχαγός είναι λαλίστατοι, σαν παπαγάλοι.

'Αποκρυπτογραφήσαμε το μήνυμα του Ελ Τσίνο. Λέει για το ταξίδι του Ντεμπρέ, για την αποστολή 60 χιλ., τις ενέργειες του Ελ Τσίνο και εξηγεί γιατί δεν γράφουν στον Ιβάν.

Επίσης έλαβα σημείωμα του Σάντσες που εξηγούσε για τις δυνατότητες που υπήρχαν να τοποθετηθεί ο Μίτο σε ορισμένες θέσεις.

27 Μάρτη

[Δευτέρα]

[…] Είναι φανερό ότι oι λιποτάχτες ή ο αιχμάλωτος μίλησαν, μόνο που δεν ξέρω στ' αλήθεια τι είπαν και πώς το είπαν. Όλα δείχνουν ότι έγινε γνωστή η ταυτότητα της Τάνιας, κι αυτό σημαίνει πως δυο χρόνια κα­λής και υπομονετικής δουλειάς πάνε χαμένα. […]

[Μάρτης 1967]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Ο μήνας ήταν πλούσιος σε γεγονότα άλλα ο γενικός πίνακας παρουσιάζει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

Το στάδιο για το δυνάμωμα και την εξυγίανση του αντάρτικου πραγματοποιήθηκε ολοκληρωτικά. Πάρα κάτω, αργή ανάπτυξη με την ενσωμάτωση στοιχείων που ήρθαν από την Κούβα, που δεν φαίνονται άσχημα, και των αντρών του Γκουεβάρα, πού το γενικό τους επίπεδο αποδείχτηκε φτωχό (2 λιποτάχτες, 1 πολυλογάς αιχμάλωτος, 3 «ψοφίμια» και 2 μαλθακοί).

Το ξεκίνημα της ένοπλης δράσης, που χαρακτηρίζεται από ένα ακριβές και θεαματικό χτύπημα, αλλά που εμποδίστηκε από χονδροειδείς αναποφασιστικότητες πριν και μετά τα γεγονότα (αν­τικατάσταση τού Μάρκο· δράση του Μπραούλιο).

Το στάδιο της έναρξης της αντεπίθεσης του εχθρού χαρακτη­ρίζεται, για την ώρα:

α) Από μια τάση επιβολής έλεγχου, που σκοπό έχει την απομόνωσή μας.

β) Πλήγματα σε διεθνή και εθνική κλίμακα,

γ) Τέ­λεια αποτυχία, για την ώρα, του ξεσηκωμού των χωρικών.

Φυσικά είμαστε υποχρεωμένοι να φύγουμε νωρίτερα από ό,τι υπολογίζαμε, αφήνοντας μια «πεσμένη» ομάδα και με μια σαβούρα 4 πιθανών συκοφαντών. Η κατάσταση δεν είναι καλή, αλλά ένας άλλος σταθμός ταλαιπωριών αρχίζει για το αντάρτικο, που θα του κάνει πολύ καλό, αφού ξεπεραστεί κάποτε.

Σύνθεση εμπροστοφυλακής: Αρχηγός, Μιγέλ· Μπενίνιο, Πάτσο, Λόρο, Ανιθέτο, Κάμπα, Κόκο, Ντάριο, Χούλιο, Πάμπλο, Ραούλ. Οπισθοφυλακή: Αρχηγός, Χοακίν· υπαρχηγός, Μπραού­λιο· Ρούμπιο, Μάρκος, Πέδρο, ο Γιατρός, Πόλο, Βάλτερ, Βίκτορ (Πέπε, Πάκο, Εουσέμπιο, Τσίγκολο). Κέντρο: Εγώ, Αλεχάντρο, Ρολάντο, ’Ιντι, Πόμπο, Νάτο, Τούμα, Ουρμπάνο, Μόρο, Νέγκρο, Ρικάρντο, Αρτούρο, Εουστάκιο, Γκουεβάρα, Βίλλυ, Λούις, Αντόνιο, Λεόν, (Τάνια, Πελάντο, Δαντόν) επισκέπτες και Σεράπιο (πρόσφυγας).

Απρίλης 1967

10 Απρίλη

[Δευτέρα]

Ζέζους Σουάρες Γκαγιόλ (Ελ Ρούμπιο), 24 Μαΐου 1936, Λας Τούνας, Κούβα - 10 Απρίλη 1967, Νακαχουάσου, Βολιβία.
12 Απρίλη 1967. [...] ένα μνημόσυνο, για τον Ρούμπιο και να τονίσω ότι το πρώτο αίμα που χύθηκε ήταν Κουβανέζικο.

Ξημέρωσε χωρίς σοβαρά γεγονότα, ενώ εμείς ετοιμαζόμαστε να εγκαταλείψουμε τον ξεροπόταμο, αφού εξαφανίσαμε κάθε ίχνος μας, για να διασχίσουμε τό στενό του Μιγέλ έως το Πιριρέντα -Γκουτιέρρες. Αργά το πρωί ήρθε ο Νέγκρο, πολύ ανήσυχος, για να μας προειδοποιήσει ότι 15 στρατιώτες κατέβαιναν το ποτάμι. Ο Ίντι είχε ειδοποιήσει τον Ρολάντο που ήταν στην ενέδρα. Δεν έμενε τίποτε άλλο να κάνουμε παρά να περιμένουμε και αυτό κάναμε. Έστειλα τον Τούμα για να είναι πάντα σ' επιφυλακή να μας φέρνει νέα. Τα πρώτα νέα έφτασαν γρήγορα και δυσάρεστα. Ο Ρούμπιο Ζέζους Σουάρες Γκαγιόλ ήταν πληγωμένος θανάσιμα. Και πέθανε όταν τον έφερναν στο στρατόπεδο... σφαίρα στο κεφάλι. Το γεγονός έγινε ως εξής: Η ενέδρα αποτελείτο από 8 άντρες της οπισθοφυλακής και από 3 άντρες της έμπροστοφυλακής που είχαν έρθει για ενίσχυση, φεύγοντας από τις δύο όχθες του ποταμού. Όταν ο Ίντι έμαθε ότι φάνηκαν 15 στρατιώτες, πέρασε στη μεριά του Ρούμπιο και του είπε ότι ήταν σε πολύ άσχημη θέση, γιατί φαινόταν πολύ καθαρά από το ποτάμι. Οι στρατιώτες βάδιζαν χωρίς μεγάλη προφύλαξη, αλλά καθώς εξέταζαν τις όχθες αναζητώντας μονοπάτια, σε κάποια από τις δυο, έπεσαν πάνω στον Μπραούλιο ή στον Πέδρο, πριν πέσουν στην ενέδρα. Οι πυροβολισμοί κράτησαν μερικά δευτερόλεπτα, αφήνοντας πάνω στη γη ένα νεκρό και 3 τραυματίες, συν 6 αιχμαλώτους· ένας υπαξιωματικός έπεσε αμέσως και 4 ξέφυγαν. Βρήκαν τον Ελ Ρούμπιο που ψυχορραγούσε δίπλα σε έναν πληγωμένο, το γκάραντ του είχε χαλάσει και δίπλα του ήταν μια χειροβομβίδα χωρίς ασφάλεια, που όμως δεν είχε εκραγεί. Δεν μπόρεσαν ν' ανακρίνουν τον αιχμάλωτο λόγω του σοβαρού της κατάστασής του· πέθανε σε λίγο, όπως και ο λοχαγός που ήταν επικεφαλής τους.

Ο Ελ Ρούμπιο, μιλάει για την επαναστατική επαναβεβαίωση στη Γκουινία ντε Μιράντα, την Güinía Μιράντα πρώτη πόλη που ελευθερώθηκε από τον Τσε στη Σιέρα ντελ Εσκαμπράι.

Από την ανάκριση των αιχμαλώτων βγήκε το εξής συμπέρασμα: Αυτοί οι 15 άντρες ανήκαν στήν ομάδα πού βρισκόταν στο κάτω μέρος του ποταμού Νακαχουάσου, είχε διασχίσει το φα­ράγγι, είχε περιμαζέψει τα οστά και έπειτα είχε περικυκλώσει το στρατόπεδο. Όπως είπαν oι στρατιώτες, δεν βρήκαν τίποτε, αν και το ραδιόφωνο είχε μιλήσει για έγγραφα και για φωτογραφίες που βρέθηκαν εκεί. Η ομάδα αριθμούσε 100 άντρες, από τους οποίους οι 15 είχαν συνοδεύσει έναν όμιλο δημοσιογράφων στο στρατόπεδό μας και αυτοί είχαν φύγει μετά, με αποστολή να κάνουν αναγνώριση και να είναι πίσω στις 5. Οι κύριες δυνάμεις βρίσκονταν στο Πίνκαλ. Στο Λαγκουνίλλιας, κάπου 30 άντρες και όπως υποθέτουν και η ομάδα που τράβηξε προς το Πιράμπου υποχώρησε στο Γκουτιέρρες. Διηγήθηκαν την Οδύσσεια αυτής της ομάδας, χαμένης μέσα στο βουνό και χωρίς νερό, που λίγο έλειψε να συλληφτεί. Υπολογίζοντας ότι οι φυγάδες θα έφταναν αργά, αποφάσισα να αφήσω τη στημένη ενέδρα που ο Ρολάντο την είχε προωθήσει περίπου 500 μέτρα, αλλά μπορούσε τώρα να υπολογίζει στη βοήθεια ολόκληρης της εμπροστοφυλακής. Στήν αρχή διάταξα υποχώρηση, αλλά ύστερα μου φάνηκε λογικό ν’ αφήσω τα πράγματα όπως είχαν. Στις 5 έφτασε το νέο ότι ο στρατός προχωρούσε με μεγάλες δυνάμεις. Δεν μας έμενε παρά να περιμένουμε. Έστειλα τον Πόμπο για να μου δώσει μια καθαρή εικόνα της κατάστασης. Ακούσαμε μεμονωμένους πυροβολισμούς για μια στιγμή και ο Πόμπο γύρισε αναγγέλλοντάς μας ότι έχουν πέσει στήν ενέδρα: υπήρχαν πολλοί νεκροί και ένας ταγματάρχης αιχμάλωτος.

Αυτή τη φορά τα πράματα έγιναν ως εξής: προχωρούσαν σε ανάπτυξη από το ποτάμι, αλλά χωρίς πλέον καμιά προφύλαξη και ο αιφνιδιασμός υπήρξε τέλειος. Αυτή τη φορά είχαν 7 νεκρούς, 5 τραυματίες και 22 αιχμαλώτους. Ο ισολογισμός είναι ο αναφερόμενος: (Σύνολον), δεν μπορεί να γίνει από έλλειψη στοιχείων.

[26. Αξιολόγηση Φέλιξ (Ρούμπιο), 19/12/66

19/3/67 ‒τρεις μήνες‒ Καλός. Παρά την έλλειψη εμπειρίας έχει περάσει τον έλεγχο με ενθουσιασμό και αποφασιστικότητα. Μόνο αυτή την τελευταία μέρα απόσπάστηκε η προσοχή του μετά από ένα περιστατικό με τον Χοακίν.

(Σημ. Μπ.: Την ίδια μέρα γράφει στο Ημερολόγιό του: 19 Μάρτη ‒ Μια λογομαχία ανάμεσα στον Χοακίν και τον Ελ Ρούμπιο προκάλεσε επεισόδιο και χρειάστηκε να επέμβω μεταχειριζόμενος αυστηρά τον τελευταίο, χωρίς να είμαι βέβαιος πως είχε άδικο).

10/4/67 ‒ Πέθανε στη μάχη από σφαίρα στο κεφάλι. Υπήρξε πιθανότατα θύμα δικής του απερισκεψίας ή ενθουσιασμού του. Είχε ξεπεράσει τις μικρές ελλείψεις του και έδειξε θαυμάσια εικόνα, όπως στην Κούβα. Μια μεγάλη απώλεια].

11 Απρίλη

[Τρίτη]

Το πρωί αρχίσαμε να μεταφέρουμε τά πράγματα και θάψαμε τον Ρούμπιο μέσα σε ένα μικρό λάκκο με αγριολούλουδα, αφού μας έλειπαν τα μέσα. Αφήσαμε τον Ίντι με την οπισθοφυλακή να συνοδεύσει τους αιχμαλώτους και να τους ελευθερώσει, να μαζέψει επί πλέον τα πεταμένα όπλα. Το μοναδικό αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να αιχμαλωτίσει άλλους δυο με τα γκάραντ τους. Δώσαμε 2 ανακοινωθέντα, το No 1 στον ταγματάρχη με την συμφωνία να το παραδώσει στους δημοσιογράφους. [...]

12 Απρίλη

[Τετάρτη]

Στις 6.30' μάζεψα όλους τους αγωνιστές, εκτός από τους 4 που είχαν φύγει, για να κάνω ένα μνημόσυνο, για τον Ρούμπιο και να τονίσω ότι το πρώτο αίμα που χύθηκε ήταν Κουβανέζικο. Έστρεψα την προσοχή τους σε μια τάση που παρατηρήθηκε στην εμπροστοφυλακή να υποτιμούν τους Κουβανέζους, και η οποία αποκρυσταλλώθηκε χτες, όταν ο Κάμπα δήλωσε ότι πάντα είχε κάπως λιγότερη εμπιστοσύνη στους Κουβανέζους, μετά από ένα επεισό­διο με τον Ρικάρντο. […]

24 Απρίλη

[Δευτέρα]

Οι εξερευνητές αναχώρησαν. Εγκατασταθήκαμε σε 1 χλμ. προς τις πηγές του χειμάρρου, σ’ ένα μικρό ίσιωμα το βλέμμα φτά­νει μέχρι το σπίτι του τελευταίου χωρικού, 600 μέτρα πριν από τη φάρμα του Εφημέριου. (Βρήκαμε μαριχουάνα στο χωράφι).

Ο χωριάτης ξαναγύρισε κι έμεινε, γεμάτος περιέργεια. Τ’ απόγευμα, ένα ΑΤ‒6 έριξε δυο ριπές ενάντια στο σπίτι. Ο Πάτσο εξαφανίστηκε μυστηριωδώς. Ήταν άρρωστος κι έμεινε πίσω. Ο Αντόνιο του ‘δειξε το δρόμο που ‘πρεπε να πάρει κι έπρεπε να ‘φτανε σε 5 ώρες, αλλά δεν ήρθε· αύριο θα πάμε γυρεύοντάς τον.

25 Απρίλη

[Τρίτη]

Ελισέο Ρέγιες Ροντρίγκεζ - Καπιτάν Σαιν Λούις (Ρολάντο). 27 Απριλίου 1940, Σαντιάγκο ντε Κούβα - 25 Απριλίου 1967, Βολιβία. Σε δυο μέρες έκλεινε τα 27. Επαναστάτης από τα δεκατρία του.

Μαύρη μέρα. Κατά τις 10 το πρωί ήρθε ο Πόμπο από το παρατηρητήριο για να μας ανακοινώσει πως 30 στρατιώτες προχωρούσαν προς το σπιτάκι. Ο Αντόνιο έμεινε στο παρατηρητήριο. Και ενώ ετοιμαζόμαστε, έφτασε ο Αντόνιο με το νέο πως εκείνοι που έρχονταν είναι 60 και πως ετοιμάζονταν κι άλλοι ν' ακολουθήσουν. Το παρατηρητήριο δεν αποδείχτηκε αποτελεσματικό στην εκπλήρωση του ρόλου του, που συνίστατο στην έγκαιρη προειδοποίηση. Αποφασίσαμε να στήσουμε μια γρήγορη ενέδρα, στο δρόμο που οδηγούσε στον καταυλισμό. Διαλέξαμε ταχύτατα έναν μικρό ανήφορο στην όχθη του ξεροπόταμου, με ορατότητα 60 μέτρων. Στάθηκα εκεί με τον Ουρμπάνο και τον Μιγέλ, με το αυτόματο. Ο Γιατρός, ο Αρτούρο και ο Ραούλ κατέλαβαν το δεξιό μέρος, για να εμποδίσουν κάθε προσπάθεια διαφυγής ή προώθησης από κείνη την πλευρά. Ο Ρολάντο, ο Πόμπο, ο Αντόνιο, ο Ρικάρντο, ο Χούλιο, ο Παμπλίτο, ο Ντάριο, ο Βίλλυ, ο Λούις και ο Λεόν πιά­σανε την πλαγιά στο άλλο μέρος του ξεροπόταμου, για να τους πλευροκοπήσουν. Ο Ίντι έμεινε στην κοίτη του ξεροπόταμου για να χτυπήσει όσους θα προσπαθούσαν να καταφύγουν εκεί. Ο Νάτο και ο Εουστάκιο έμειναν στο παρατηρητήριο με διαταγή να υποχωρήσουν όταν θ' άρχιζε το ντουφεκίδι. Ο Ελ Τσίνο έμεινε στην οπισθοφυλακή, για να φυλάει τον καταυλισμό. Οι μικρές μου δυνάμεις είχαν ελαττωθεί κατά τρεις άντρες· τον Πάτσο που χάθηκε, και τον Τούμα και τον Λούις που πήγαν να βρουν τον πρώτο.

Καπιτάν Σαιν Λούις

Σε λίγο φάνηκε η εχθρική εμπροστοφυλακή, η οποία, για με­γάλη μας έκπληξη, αποτελείτο από τρεις Γερμανούς πάστορες με τον οδηγό τους. Τα ζώα ήταν ανήσυχα, άλλα δε φαίνονταν να μας έχουν πάρει είδηση. Εν τούτοις προχωρούσαν, και τράβηξα στο πρώτο σκυλί· το όπλο μου έπαθε αφλογιστία· τραβάω στον οδηγό, το Μ‒2 παθαίνει εμπλοκή. Ο Μιγέλ σκότωσε ένα άλλο σκυλί, αυτό είδα, χωρίς να είμαι κι απόλυτα σίγουρος, και κανένας άλλος δεν μπήκε στην ενέδρα. Ένα διακεκομμένο ντουφεκίδι άρ­χισε στα πλευρά του στρατού. Σε μια διακοπή, έστειλα τον Ουρμπάνο να τους δώσει τη διαταγή να υποχωρήσουν, αλλά έφτασε το νέο πως ο Ρολάντο πληγώθηκε. Τον φέρανε σε λίγο μισοπεθαμέ­νο, και πέθανε πάνω στη μετάγγιση πλάσματος. Μια σφαίρα του ‘σκισε το μηρό, και του είχε προσβάλει τις αρτηρίες και τα νεύρα. Έχασε όλο το αίμα του πριν προφτάσουμε να του προσφέρουμε την παραμικρή βοήθεια. Χάσαμε τον καλύτερο άνθρωπο του αντάρτι­κου και φυσικά έναν ακρογωνιαίο λίθο του, σύντροφό μου από τον καιρό όπου, σχεδόν παιδί, ήταν αγγελιαφόρος του 4ου συντάγμα­τος, μέχρι την εισβολή, και σ' αυτή την καινούργια επαναστατική περιπέτεια. Μπορεί μονάχα να πει κανείς, πως ο άτυχος θάνατός του, θα μπορούσε, σ' ένα υποθετικό μέλλον, να γίνει επίγραμμα μ' αυτά τα παρακάτω λόγια: «Το μικρό σου λείψανο, ένδοξε καπετάνιε, άπλωσε στο άπειρο τη σιδερένια σου μορφή». [Σημ. Μπ.: Πρόκειται για το ποίημα του Πάμπλο Νερούντα, Ένα τραγούδι για τον Μπολιβάρ ‒Una canción para Bolívar ‒Οι δυο πρώτοι στίχοι της δεύτερης στροφής].

Ελισέο Ρέγιες Ροντρίγκεζ
Τσε, Ανάλυση του Μήνα Απρίλη:
Θρηνούμε δυο απώλειες: του Ρούμπιο και του Ρολάντο. Ο θάνατος του τελευταίου ήταν ένα σκληρό χτύπημα, γιατί σκεφτόμουν να τον αφήσω σα διοικητή ενός δεύτερου πιθανού μετώπου.

Το υπόλοιπο υπήρξε μια αργή επιχείρηση υποχώρησης, παίρ­νοντας μαζί μας όλα τ' άλλα και το πτώμα του Ρολάντο (Σαν Λούις)· ο Πάτσο μας συνάντησε αργότερα. Έκανε λάθος, ενώθηκε με τον Κόκο και η επιστροφή του κράτησε όλη τη νύχτα. Στις 3 ή ώρα θάψαμε το πτώμα κάτω από μια μικρή χωματένια όχτη. Στις 4 μμ., ο Μπενίνιο και ο Ανιθέτο φτάσανε πληροφορώντας μας πως πέσανε σε ενέδρα (μάλλον συναντηθήκανε) του στρατού, χάσανε τους γυλιούς τους, αλλά δεν πάθανε τίποτ’ άλλο. Τούτο έγινε, κατά τους υπολογισμούς του Μπενίνιο, όταν είχαμε φτάσει σχεδόν στο Νακαχουάσου.

Να ‘μαστε τώρα, με τις δυο φυσικές εξόδους μπλοκαρισμένες και αναγκασμένοι να σκαρφαλώσουμε, γιατί η έξοδος προς τον Ρίο Γκράντε δεν είναι καλή, για δυο λόγους: πρώτα γιατί είναι μια φυσική φυγή, και σε συνέχεια γιατί αυτή μάς απομακρύνει από τον Χοακίν, από τον οποίο είμαστε χωρίς νέα. Κατά τη νύχτα θα φτάσουμε στη διασταύρωση των δυο δρόμων, του Νακαχουάσου και του Ρίο Γκράντε, και κει θα κοιμηθούμε, θα περιμένουμε τον Κό­κο και τον Κάμπα για να μαζέψουμε όλον το μικρό μας στρατό.

Ο απολογισμός των επιχειρήσεων είναι σε μεγάλο βαθμό αρνητικός: Ο Ρολάντο, νεκρός· αλλά δεν είναι μόνο τούτο, oι απώλειες που καταφέραμε στο στρατό δεν ξεπερνούν δυο άντρες κι' ένα σκυλί, χάλια δηλαδή, γιατί ούτε είχαμε μελετήσει ούτε προετοιμάσει χαλά τη θέση και oι πυροβολητές δεν έβλεπαν τον εχθρό. Τέλος, το παρατηρητήριο ήτανε πολύ άβολο και δεν μας απέτρεψε να προετοιμαστούμε έγκαιρα.

Ένα ελικόπτερο κατέβηκε δυο φορές κοντά στο σπίτι του εφημέριου, και δεν ξέρουμε εάν ήρθε για κανέναν τραυματία. Και η αεροπορία βομβάρδισε τις παλιές θέσεις μας, γεγονός που φανε­ρώνει πως δεν προωθήθηκαν καθόλου.

[9. Αξιολόγηση Ρολάντο, 20/11/66

20/2/67 ‒τρεις μήνες. Πολύ καλός, δεν ανταποκρίθηκε ίσως στο ρόλο του πολιτικού κομισάριου, αλλά αποτελεί ένα μόνιμο παράδειγμα για το στράτευμα.

Πέθανε στις 25/4/67 στην πρώτη γραμμή του πυρός. Σβήνει μια υποδειγματική συμπεριφορά, τύπος και υπογραμμός σε όλα του, γκρεμίζεται ένας πυλώνας του αντάρτικου. Του αξίζει μια μεταθανάτια απόδοση τιμών μεγαλύτερη από τη σημασία που έδωσε στη ζωή του, όπου η σεμνότητά του συνωμότησε κατά της εξέχουσας φύσης του].

Ο Ρολάντο (καθιστός)

30 Απρίλη

[Κυριακή]

'Αρχίσαμε την ανάβαση στο λόφο. Πιστεύαμε πώς θα βρί­σκαμε ένα νεκρό φαράγγι ανάμεσα σε πλευρές, πού ήταν σαν να είχαν κοπεί με μαχαίρι, άλλα βρήκαμε ένα στενό πέρασμα, από ό οποίο ανεβήκαμε. Η νύχτα μάς πρόλαβε κοντά στην κορφή και κοιμηθήκαμε κει· δεν είχε πολύ κρύο.

Η Λόλο ψόφησε, θύμα του βίαιου ταμπεραμέντου του Ούρμπάνο, πού της φύτεψε μια σφαίρα στο κεφάλι. [σ.Μπ.: 26 Απρίλη ‒ «Έχουμε μια μασκότ: τη Λόλο, ένα ελαφάκι. Θα δούμε αν θα ζήσει»].

Το ράδιο Αβάνα ανάγγειλε πως οι Χιλιανοί ρεπόρτερς δή­λωσαν πως το αντάρτικο είναι τόσο ισχυρό, ώστε πολιορκεί τις πόλεις και τελευταία έπιασε δυο στρατιωτικά καμιόνια γεμάτα τροφές.

Η επιθεώρηση Σιέμπρα δημοσίευσε μια συνέντευξη του Μπαρριέντος, ο οποίος ανάμεσα στ' άλλα, παραδέχεται πως έχει στρα­τιωτικούς συμβούλους γιάνκηδες και πως το αντάρτικο είναι αποτέ­λεσμα των κοινωνικών συνθηκών της Βολιβίας.

[Απρίλης 1967]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Τα πράγματα παρουσιάζονται σχεδόν ομαλά, αν και θρηνούμε δυο απώλειες: του Ρούμπιο και του Ρολάντο. Ο θάνατος του τελευταίου ήταν ένα σκληρό χτύπημα, γιατί σκεφτόμουν να τον αφήσω σα διοικητή ενός δεύτερου πιθανού μετώπου.

Πραγματοποιήσαμε τρείς νέες επιχειρήσεις. Στο σύνολό τους είχαν θετικά αποτελέσματα και η μια υπήρξε πάρα πολύ επιτυχημένη: η ενέδρα στην οποία σκοτώθηκε ο Ελ Ρούμπιο.

Κατά τα άλλα, η απομόνωση διατηρείται ολοκληρωτική. Οι αρρώστιες υπόσκαψαν την υγεία ορισμένων συντρόφων και αναγκαστήκαμε να διαιρέσουμε τις δυνάμεις, γεγονός που μας αφαίρεσε πολύ αποτελεσματικότητα.

Ακόμα δεν κατορθώσαμε ν' αποκαταστήσουμε επαφή με τον Χοακίν. Η βάση των χωρικών δεν αναπτύσσεται καθόλου, αν και φαίνεται πως θα τελειώσουμε πετυχαίνοντας την ουδετεροποίηση του πολύ μεγαλύτερου μέρους με την οργανωμένη τρομοκρατία. Η υποστήριξη θα ‘ρθει σε συνέχεια. Δεν υπάρχει κανένας νεοστρατολογημένος, και, πέρα από τους νεκρούς, χάσαμε το Λόρο, που εξαφανίστηκε μετά τη συμπλοκή του Ταπερίλλας.

Ανάμεσα στα συμβάντα που σημειώσαμε στον τομέα της στρατιωτικής στρατηγικής, μπορεί κανείς να υπογραμμίσει:

α) Μέχρι εδώ ο έλεγχος δεν μπόρεσε να γίνει αποτελεσμα­τικός· μας ενοχλούν, άλλα μπορούμε και μετακινούμεθα γιατί έχουν λίγη ευκινησία και είναι αδύνατο· εξ άλλου, μετά την τελευταία ενέδρα εναντίον των σκυλιών και του εκγυμναστή τους, πρέπει να υποτεθεί πως θα φυλάγονται και δεν θα μπαίνουν στα δάση.

β) Τα χτυπήματα εξακολουθούν, άλλα τούτη τη φορά και από τις δυο μεριές, και μετά τη δημοσίευση του άρθρου μου στην 'Α­βάνα, δεν πρέπει να υπάρχει αμφιβολία για την παρουσία μου εδώ. Φαίνεται βέβαιο πως οι Βορειοαμερικάνοι θα επέμβουν σκληρά εδώ και ήδη στέλνουν ελικόπτερα και, ίσως, και πρασινοσκούφηδες. Αν και δεν φάνηκαν ακόμα.

γ) Ό στρατός (τουλάχιστον ένας λόχος ή δύο) βελτιώνει την τεχνική του: μας αιφνιδίασε στην Ταπερίλλας και δεν έχασε το ηθικό του στην Ελ Μέζον.

δ) Ή κινητοποίηση των χωρικών είναι ανύπαρκτη, εκτός από τη συλλογή πληροφοριών, που δεν είναι επιβλαβής· δεν είναι ούτε πολύ τολμηροί, ούτε πολύ αποτελεσματικοί. Μπορούμε να τους εκμηδενίσουμε.

Το πόστο του Τσίνο άλλαξε και θα είναι μαχητής μέχρι τη δημιουργία δεύτερου ή τρίτου μετώπου.

Ο Δαντόν και ο Κάρλος έγιναν θύματα της βιασύνης τους και της σχεδόν απελπισμένης επιθυμίας τους να φύγουν· επίσης και της έλλειψης εκ μέρους μου αποφασιστικότητας για να τους εμποδίσω. Έτσι οι επικοινωνίες με την Κούβα (Δαντόν) κόπηκαν και χάθηκε και το σχέδιο δράσης για την 'Αργεντινή (Κάρλος).

Με λίγα λόγια: Ένας μήνας που τα πάντα κύλισαν φυσιολο­γικά, εάν τα απρόοπτα τα θεωρήσουμε αναπόφευκτα στο Αντάρ­τικο. Το ηθικό είναι καλό σε όλους τους μαχητές που πέρασαν τις προκαταρκτικές εξετάσεις του αντάρτικου.

Γύρω από την κατσαρόλα. Αλεχάντρο, Πόμπο, Ουρμπάνο, Ρολάντο, Τσε, Τούμα, Αρτούρο, Μόρο (Φωτό τραβηγμένη από τον... Ίντι)

Μάης 1967

1 Μάη

[Δευτέρα]

Γιορτάζουμε αύτη την ημερομηνία ανοίγοντας το πέρασμα, αλλά προχωρώντας πολύ λίγο. Δεν φτάσαμε ακόμα στο σημείο όπου χωρίζονται τα νερά.

Ο Αλμέιντα μίλησε στην Αβάνα, ρίχνοντας λουλούδια σε μένα και στους ένδοξους Βολιβιανούς Αντάρτες. Ό λόγος του ήταν μακρύς, αλλά καλός.

Μάς μένουν τρόφιμα για τρεις μέρες. Σήμερα ό Νάτο σκό­τωσε ένα πουλί με σφενδόνη· μπαίνουμε στην εποχή των πουλιών.

Tρεις μέρες αργότερα ο Πάτσο σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Για φαγητό: Ένας κίρκος κι άλλα δυο πουλιά. Μου έτυχε μια φτερούγα κίρκου με φιδέ».

Μα και δυο μήνες νωρίτερα ο Τσε σημειώνει κατ' επανάληψη:

4 Μάρτη ‒Οι κυνηγοί σκότωσαν δυο μικρές μαϊμούδες, έναν πα­παγάλο και ένα περιστέρι, που αποτέλεσαν το γεύμα μας μαζί με καρύδες, που αφθονούν σ’ αυτήν την περιοχή.

6 Μάρτη ‒Χτυπήσαμε ένα παπαγα­λάκι και το δώσαμε στήν οπισθοφυλακή.

7 Μάρτη ‒Το φαΐ μας: 3¹/₂ πουλάκια και οι υπόλοιπες καρύδες. Από αύριο: σκέτη κονσέρβα (1/3 ό καθένας) και τί­ποτε άλλο για δυο μέρες. Μετά το γάλα, και τέλος.

12 Μάρτη ‒ Η μόνη μας δραστηριό­τητα ήταν να χτυπήσουμε τέσσερα μικρά πουλιά, που φάγαμε με ρύζι και στρείδια. Μας μένουν ακόμη δυο γεύματα

15 Μάρτη ‒Χτυπήσαμε τέσσερα γεράκια και δειπνήσαμε. Ήταν ένα γεύμα καλύτερο από ό,τι είχαμε προβλέψει.

13 Μαΐου

[Σάββατο]

Μέρα με ρεψίματα, πορδές, εμετούς και διάρροια: Ένα αληθινό κοντσέρτο. Μείναμε εντελώς ακίνητοι, προσπαθώντας να χωνέψουμε το χοιρινό. Έχουμε δυο κουτιά νερό. Αιστάνθηκα άσχημα, μέχρι που έκαμα εμετό. Μετά από αυτό, ανακουφίστηκα. Το βράδυ φάγαμε ψημένο κολοκύθι και καλαμπόκι, τα υπόλοιπα της χτεσινής γιορτής, τουλάχιστον όσοι μπορούσαν. Όλα τα ράδια αναγγέλλουν επίμονα πως στη Βενεζουέλα απότυχε μια αποβίβαση Κουβανών, και πως η Κυβέρνηση του Λεονί έδωσε τα ονόματα και τους βαθμούς των Αντρών. Δεν τους γνωρίζω, αλλά τα πάντα δείχνουν πως κάτι πήγε άσχημα.

14 Μαΐου

[Κυριακή]

Ξεκινήσαμε νωρίς, χωρίς πολύ κουράγιο, για να φτάσουμε στη λίμνη Πιριρέντα, από ένα μονοπάτι που ανακάλυψαν ό Μπενίνιο και ο Κάμπα, σε μιαν αναγνώριση. Πριν ξεκινήσουμε μάζεψα όλους τους άντρες και τους έκανα παρατηρήσεις για τα προβλήματα πάνω στά οποία σκοντάφτουμε. Βασικά, το πρόβλημα της τροφής. Επέπληξα τον Μπενίνιο που ‘φαγε ένα κουτί κονσέρβα και δεν θέλησε να το παραδεχτεί. Τον Ουρμπάνο γιατί έφαγε τσάρκι κρυφά και τον Αντόνιο για το ζήλο του να συνεργαστεί σε κάθε τι που έχει σχέση με τρόφιμα, ενώ αρνείται όταν πρόκειται για τίποτ’ άλλο. Κατά τη συγκέντρωση ακούσαμε θόρυβο από καμιόνια που πλησίαζαν. Σε μια γειτονική κρυψώνα τοποθετήσαμε 60 κολοκύθες και δυο καντάρια καλαμπόκι ξεσπειρισμένο, για περίπτωση ανάγκης.

Αφού είχαμε αφήσει κιόλας το δρόμο και είμαστε απασχολημένοι με το μάζεμα φασολιών, ακούστηκαν δυο εκρήξεις κοντά μας, και σε λίγο είδαμε την αεροπορία που μας «βομβάρδιζε άγρια», αλλά δυο τρία χιλιόμετρα μακρύτερα απ’ τις θέσεις μας. Εξακολουθήσαμε να σκαρφαλώνουμε σ’ ένα μικρό ύψωμα, φάνηκε η λίμνη, και οι στρατιώτες εξακολουθούσαν να βάλλουν. Με το πέσιμο του ήλιου, πλησιάσαμε σ’ ένα σπίτι που το είχαν εγκαταλείψει οι κάτοικοί του λίγο πρωτύτερα, και πού ήταν πολύ καλά εφοδιασμένο. Είχε και νερό.

Φάγαμε ένα νοστιμότατο φρικασέ με κοτόπουλο και ρύζι και μείναμε ‘κει μέχρι τις 4 η ώρα.

15 Μαΐου

[Δευτέρα]

Τίποτα για σημείωση.

16 Μαΐου

[Τρίτη]

Στην αρχή της πορείας, μ’ έπιασε ένας δυνατός κολικός με εμετούς και διάρροια. Τον σταμάτησα με ντεμερόλ, έχασα τις αισθήσεις μου ενώ με μεταφέρανε πάνω σε μια χαμάκ [αιώρα]. Όταν ξύπνησα είχα πολύ ανακουφιστεί, αλλά τα είχα κάνει επάνω μου σα μωρό. Μου ‘δωσαν ένα παντελόνι, αλλά από έλλειψη νερού, βρωμάω σκατίλα, σε μια λεύγα. Περάσαμε όλη τη μέρα ακίνητοι, εγώ με υπνηλία συνέχεια. Ο Κόκο και ο Νάτο έκαναν αναγνώριση στα περίχωρα και βρήκαν ένα δρόμο που τραβά βόρεια και νότια. Τον ακολουθήσαμε το βράδυ όσο υπήρχε το φεγγάρι, και μετά καθήσαμε να ξεκουραστούμε.

Πήραμε το μήνυμα 36 που αφήνει να φανεί η τέλεια απομόνωση μέσα στήν οποία βρισκόμαστε.

30 Μαΐου

[Τρίτη]

Φτάσαμε στη σιδηροδρομική γραμμή μέρα και ανακαλύψα­με ότι ο δρόμος που μας είχαν υποδείξει και που θα μας οδηγούσε στο Μουτσίρι, δεν υπήρχε. Ψάχνοντας γι’ αυτόν βρήκαμε ένα δρόμο λατομείων ίσια περί τα 500 μ. από τη διασταύρωση και η εμπροστοφυλακή τον ακολούθησε με το τζιπ.

Ενώ ο Αντόνιο αποσυρόταν, ένας νεαρούλης έφτασε με ένα ντουφέκι, κι ένα σκύλο και όταν του είπαμε να σταματήσει, το έ­σκασε. Έπειτα από αυτό το επεισόδιο, άφησα τον Αντόνιο στην ενέδρα, στήν είσοδο του δρόμου, και ‘μείς απομακρυνθήκαμε κά­που 500 μέτρα.

Στις 11 και 46' έκανε την εμφάνισή του ο Μιγέλ και μας είπε ότι περπάτησε 12 χλμ. προς την Ανατολή, χωρίς να βρει ούτε σπίτια ούτε νερό· τίποτα, εκτός από ένα δρόμο που τραβούσε κατά το Βορρά. Τον διάταξα να πάρει το τζιπ και τρεις άντρες και να εξερευνήσει το δρόμο σε 10 χλμ. βάθος προς τα βόρεια και να γυρί­σει πριν νυχτώσει.

Στις 3 μμ., κοιμόμουν ήσυχος, όταν ξύπνησα από έναν πυ­ροβολισμό της ενέδρας. Τα νέα έφτασαν γρήγορα. Ο στρατός είχε προχωρήσει κι έπεσε στήν παγίδα: τρεις νεκροί και ένας τραυ­ματίας, αυτός είναι, καθώς φαίνεται, ό απολογισμός.

Πήραν μέρος σ’ αυτή την ενέδρα: ο Αντόνιο, ό Αρτούρο, ο Νάτο, ο Λούις, ο Βίλλυ κι ο Ραούλ· ο τελευταίος πολύ μαλθακά. Αποτραβηχτήκαμε με τα πόδια και κάναμε κάπου 12 χλμ. χω­ρίς να βρούμε τον Μιγέλ. Τότε μάθαμε ότι το τζιπ είχε μείνει από νερό. Το βρήκαμε 3 χλμ. παρακάτω. Τότε κατουρήσαμε όλοι μέσα στο ρεζερβουάρ και ρίχνοντας κι ένα φλασκί νερό φτάσαμε στον τελευταίο σταθμό μας, όπου περίμεναν ο Χούλιο και ο Πάμπλο. Στις 2 ή ώρα, όλοι μας είχαμε συγκεντρωθεί γύρω στη φωτιά, όπου ψήσαμε 2 παγώνια και τηγανίσαμε χοιρινό. Λάβαμε τα μέτρα μας αφήνοντας ένα ζώο ζωντανό, για να δοκιμάζει το νερό, όπου θα βρίσκαμε.

Κατεβαίνουμε: Φτάνουμε τώρα από 760 μ. στα 660 μ.

31 Μάη

[Τετάρτη]

Το τζιπ εξακολούθησε παλληκαρήσια το δρόμο του με τα κάτουρα και το φλασκί το νερό. Δυο επεισόδια ήρθαν ν' αλλάξουν το ρυθμό μας: Ο δρόμος προς το Βορρά τέλειωνε κι ό Μιγέλ αναγκάστηκε να διακόψει την πορεία του· μια από τις ομάδες επιτήρησης σταμάτησε έναν χωρικό, τον Γκρεγκόριο Βάργκας, που ερχόταν με ποδήλατο για να στήσει παγίδες: ήταν το επάγγελμά του.

Η στάση του ανθρώπου δεν ήταν καθόλου εντάξει, αλλά μας έδωσε πολύτιμες πληροφορίες για το πού υπάρχει νερό. Ένα από τα σημεία που υπήρχε νερό ήταν ακριβώς πίσω μας και έ­στειλα μια ομάδα να φέρει νερό για μαγείρεμα, με τον χωρικό για οδηγό.

Φτάνοντας είδαν δυο φορτηγά αυτοκίνητα του στρατού και επιχείρησαν στα γρήγορα αιφνιδιασμό. Φαίνεται ότι σκότωσαν δυο άντρες. Ο Νάτο ρίχνοντας χωρίς επιτυχία μια βολή, τράβηξε μιαν αντιαρματική χειροβομβίδα που έσκασε σχεδόν κάτω από τη μύ­τη του χωρίς να τον τραυματίσει, αλλά διάλυσε το όπλο του.

Συνεχίσαμε την οπισθοχώρηση χωρίς το σφυροκόπημα της Αεροπορίας και περπατήσαμε κάπου 16 χλμ. πριν βρούμε άλλο μέρος με νερό. Είχε πια νυχτώσει. Το τζιπ έμεινε από έλλειψη βενζίνας. Περάσαμε τη νύχτα τρώγοντας.

Ο στρατός δημοσίεψε ένα Ανακοινωθέν που παραδεχόταν ότι ένας Ανθυπολοχαγός και ένας φαντάρος σκοτώθηκαν χτες, και μας καταλογίζει 2 νεκρούς «που τούς είδαν».

Αύριο έχω σκοπό να διασχίσω τη σιδηροδρομική γραμμή και να ψάξω τα βουνά.

Υψόμετρο: 620 μ.

Ουρμπάνο, Μιγκέλ, Τσε, Μάρκος, Τσίνο, Πατσούγκο, Πόμπο, Ίντι, Λόρο

[Μάης 1967]

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Το Αρνητικό σημείο είναι που δεν μπορέσαμε να έρθουμε σ’ επαφή με τον Χοακίν παρά τις περιπλανήσεις μας στα βουνά. Με­ρικά στοιχεία δείχνουν ότι μετακινήθηκε προς το Βορρά.

Από στρατιωτική άποψη: τρεις νέες μάχες που προξενήσανε απώλειες στο στρατό, χωρίς εμείς να έχουμε ούτε μια. Επί πλέον, ή είσοδός μας στην Πιριρέντα και στην Καραγκουαταρέγκα είναι σημάδια επιτυχίας. Τα σκυλιά αποδείχτηκαν ανίκανα και τα καταρ­γήσαμε.

Τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά είναι:

1) Έλλειψη επαφής με τον Μανίλα, τη Λα Παζ και τον Χοακίν, που περιορίζει τον αριθμό των αντρών που αποτελούν την ομάδα στους 25.

2) Ολοκληρωτική έλλειψη στρατολογίας                                        χωρικών, αν κι αρχίζουν να μη μας φοβούνται, ενώ επί πλέον έχουμε κερδίσει τον θαυμασμό τους. Είναι ένας σκοπός που επιτυγχάνεται σιγά - σιγά και απαιτεί υπομονή.

3) Διά μέσου του Κόλλε το Κόμμα μάς προσφέρει την συνερ­γασία του, χωρίς επιφυλάξεις, καθώς φαίνεται.

4) Ο θόρυβος για την υπόθεση Ντεμπρέ έδωσε περισσότερη πολεμική αξία στο κίνημά μας, παρά δέκα νικηφόρες μάχες.

5) Το αντάρτικο αποκτά λίγο - λίγο πολύ υψηλό ηθικό, που είναι βέβαιο ότι αν χρησιμοποιηθεί καλά, θα είναι εγγύηση επιτυχίας.

6) Ο στρατός παραμένει ανοργάνωτος και η τεχνική του δεν καλυτερεύει αισθητά.

Το νέο του μήνα είναι η αιχμαλωσία και η απόδραση του Λόρο, [τον είχαν χάσει τον Απρίλη, βλέπε π.π.] που πρέπει να μας συναντήσει ή να τραβήξει για τη Λα Παζ, για ν' αποκαταστήσει τις επαφές.

Ό στρατός έκανε γνωστό ότι συνέλαβε όλους τους χωρικούς που συνεργάστηκαν μαζί μας στην περιφέρεια του Μαζικούρι.

Βρισκόμαστε τώρα σ' ένα στάδιο όπου ή τρομοκρατία θα εφαρμοστεί στους χωρικούς και των δύο παρατάξεων σύγχρονα, αν και κατά άλλους τρόπους.

Ο θρίαμβός μας θα είναι μια ποιοτική αλλαγή, για μια νέα ανάπτυξη του αντάρτικου.

Ιούνης 1967

14 Ιούνη

[Τετάρτη]

[…] Να ‘μαι που έφτασα τα 39 μου χρόνια [τα γενέθλιά του, 14 Ιουνίου 1928, Ροσάριο, Αργεντινή] και βαδίζω προς μια ηλικία που με κάνει να σκεφτώ για το μέλλον μου σαν «γκουεριλλιέρο». Για την ώρα, είμαι «ολοκληρωμένος».

Υψόμετρο: 840 μ.

Ο Φερνάντο Σακαμουέλας εν δράσει

21 Ιούνη

[Τετάρτη]

Η γριά

Μετά από μια μέρα στη διάρκεια της οποίας έβγαλα πολλά δόντια και έκανα διάσημο το όνομα μου ως Φερνάντο Σακαμουέλας (άλλο ψευδώνυμο) [ας πούμε, ξεδοντιαστής] «έκλεισα το ιατρείο μου» και φύγαμε το από­γευμα. Περπατήσαμε περισσότερο από μια ώρα. […]

23 Ιούνη

[Παρασκευή]

[…] Υψόμετρο: 1050 μ.

Το άσθμα αρχίζει να με απειλεί σοβαρά και έχω πολύ μικρή εφεδρεία από φάρμακα.

24 Ιούνη

[Σάββατο]

[…] Το ραδιόφωνο δίνει νέα για την πάλη στα ορυχεία. Το άσθμα μου αυξάνει.

Υψόμετρο: 1.200 μ.

25 Ιούνη

[Κυριακή]

[…] Το άσθμα αυξάνει συνεχώς και τώρα μ' εμποδίζει να κοιμάμαι καλά.

Υψόμετρο: 780 μ.

26 Ιούνη

[Δευτέρα]

Μαύρη μέρα για μένα. Όλα φαίνονταν ήσυχα και έστειλα 5 άντρες να αντικαταστήσουν αυτούς πού ήταν σ’ ενέδρα στη δη­μοσιά της Φλόριντας, όταν ακούστηκαν πυροβολισμοί. Πήγαμε γρήγορα με τ' άλογα και βρεθήκαμε μπρός σε ένα παράξενο θέαμα.

Μέσα σε μια απόλυτη σιωπή, κείτονταν στον ήλιο, πάνω στην άμμο του ποταμού, τέσσερα πτώματα φαντάρων. Δεν μπορούσαμε να πάμε να πάρουμε τα όπλα τους, γιατί αγνοούσαμε τη θέση τού εχθρού· η ώρα ήταν 6 μμ και περιμέναμε να νυχτώσει για να ξεμυτίσουμε. Ο Μιγέλ μάς είπε ότι ακουγόταν ο κρότος από σπασμένα κλαριά στα αριστερά του· ο Αντόνιο και ο Πάτσο πήγαν με τη διαταγή να μη ρίξουν αν δεν ιδούν τίποτα. Σχεδόν αμέσως ακούσαμε πυροβολισμούς, που γενικεύτηκαν κι από τις δυο μεριές.

Διάταξα υποχώρηση γιατί είχαμε όλες τις πιθανότητες να χάσουμε, κάτω από αυτές τις συνθήκες.

Η υποχώρηση άργησε και μάθαμε πώς είχαμε δυο τραυμα­τίες. Ο Πόμπο στο πόδι και ο Τούμα στην κοιλιά. Τους μεταφέ­ραμε στα γρήγορα, για να τους χειρουργήσουμε με τα μέσα που διαθέταμε. Το τραύμα του Πόμπο είναι ξώπετσα και οι μόνες συνέ­πειες θα είναι ότι η έλλειψη κινητικότητάς του θα μας δημιουργήσει πρόσθετες φροντίδες. Το τραύμα του Τούμα του είχε σχίσει το συκώτι και είχε προκαλέσει διάτρηση των εντέρων. Πέθανε κα­τά τη διάρκεια της εγχείρησης. Μαζί του, έχασα τον αχώριστο σύντροφο των τελευταίων χρόνων, τον πιστό σε κάθε δοκιμασία φί­λο. Έχω την εντύπωση ότι έχασα ένα γιο μου. Όταν έπεσε, βαριά τραυματισμένος, ζήτησε να μου δώσουν το ρολόι του, κι' όπως δεν το έκαναν απασχολημένοι με την περιποίησή του, το έβγαλε και το ‘δωσε στον Αρτούρο. Η χειρονομία αυτή σήμαινε ότι επιθυμούσε το ρολόι του να σταλεί στο γιό του, που δεν γνώριζε, όπως συνήθιζα να κάνω με τα ρολόγια των σκοτωμένων συντρόφων, θα το φοράω σε όλη τη διάρκεια του πολέμου. Μεταφέραμε τον νεκρό πάνω σ' ένα άλογο για να τον θάψουμε μακριά από ‘δω.

Συλλάβαμε δυο ακόμα κατασκόπους· έναν υπολοχαγό και έναν χωροφύλακα. Τους τα «ψάλαμε» και τους άφησαν να φύγουν μόνο με το σώβρακο, γιατί η διαταγή μου είχε κακώς ερμηνευτεί: να τους πάρουμε ό,τι μάς ήταν χρήσιμο. Φύγαμε με 9 άλογα.

[3. Αξιολόγηση Τούμα, 11/7/66

7/2/67 ‒τρεις μήνες. Τέλειος στη δευτερεύουσα αρμοδιότητά του ως βοηθός μου.

7/5/67 ‒6 μήνες. Εντάξει. Είχε μια περίοδο πτώσης, που ήταν σχεδόν γενική, όμως την ξεπέρασε.

Πέθανε στη μάχη στις 26/6/67. Είναι μια σημαντική απώλεια για το αντάρτικο, αλλά κυρίως για μένα, που χάνω τον πιο πιστό από τους συντρόφους].

30 Ιούνη

[Παρασκευή]

Στο πολιτικό επίπεδο, το πιο σημαντικό είναι η δήλωση του Οβάντο, ότι βρίσκομαι ‘δω. Εκτός από αυτό, είπε, ο στρατός είχε να κάνει με «γκουεριλλιέρος» άριστα εκπαιδευμένους, που είχαν στις τάξεις του διοικητές Βιετκόγκ, οι όποιοι είχαν αναγκάσει σε υποχώρηση τα καλύτερα βορειοαμερικανικά συντάγματα. Βασίζε­ται στις δηλώσεις του Ντεμπρέ, που φαίνεται ότι μίλησε περισσό­τερο από ότι έπρεπε, αν και δεν μπορούμε να ξέρουμε τι ακριβώς αντιπροσωπεύει αυτό που είπε, ούτε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες το είπε αυτό που του αποδίδουν να είπε.

[…] Ισχυρί­ζονται πώς είμαι ο υποκινητής της ανταρσίας των ορυχείων, η οποία έχει σχέση με την υπόθεση του Νακαχουάσου. Τα πράγμα­τα διορθώνονται έτσι. Σε λίγο θα πάψω να είμαι ο «Φερνάντο Σακαμουέλας». […]

Τσε, 21 Ιούνη 1967: Για πρώτη φορά στη διάρκεια αυτού του πλέμου ανέβηκα σε μουλάρι.

[Ιούνης 1967]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Τα αρνητικά σημεία είναι: Η αδυναμία να έρθουμε σ' επα­φή με τον Χοακίν και η διαδοχική απώλεια αντρών. Η κάθε απώλεια ζωής αποτελεί και μια ήττα, παρ’ όλο που ο στρατός δεν το ξέρει. Δώσαμε μερικές μικρές μάχες αυτόν τον μήνα και προξε­νήσαμε στο στρατό 4 νεκρούς και 3 τραυματίες, εάν βασιστούμε στις δικές του πληροφορίες.

Ό,τι χαρακτηρίζεται πιό σημαντικό είναι:

1)  Η έλλειψη επαφής είναι πάντοτε απόλυτη, πράγμα που σημαίνει ότι η δύναμή μας μειώθηκε στους 24 άντρες, με τον Πόμπο τραυματία και με μειωμένη ευελιξία.

2)  Η έλλειψη στρατολογίας χωρικών εξακολουθεί να είναι αισθητή. Είναι φαύλος κύκλος: για να κάνουμε τούς χωρικούς να στρατολογούνται, πρέπει να μπορούμε να δρούμε συνεχώς σε κατοικημένους χώρους και γι' αυτό έχουμε ανάγκη περισσότερους άντρες.

3)  Το αντάρτικο, γενικά, παίρνει τις διαστάσεις μύθου. Έχουμε γίνει ανίκητοι, υπεράνθρωποι.

4)  Η έλλειψη επαφής επεκτείνεται στο Κόμμα, αν και κά­ναμε προσπάθεια μέσω του Πολίνο πού μπορεί να δώσει αποτελέσματα.

5) Ο Ντεμπρέ εξακολουθεί να βρίσκεται στο κέντρο των πληροφοριών, άλλα τώρα σε σχέση με μένα, και παρουσιάζομαι σαν αρχηγός στο κίνημα, θα δούμε τ’ αποτελέσματα της πορείας της Κυβέρνησης, αν είναι θετικά ή αρνητικά για μας.

6)  Το ηθικό της «γκουερίλλιας» είναι γερό και η απόφαση της για πάλη γιγαντώνει. Όλοι οι Κουβανοί δίνουν το παράδειγμα και δεν υπάρχουν παρά 2-3 Βολιβιανοί «πεσμένοι».

7)  Ο στρατός εξακολουθεί να είναι μια «νούλα» όσον αφορά το «στρατιωτικό καθήκον», άλλα έχει κάνει ανάμεσα στους χωρικούς μια δουλειά που πρέπει να προσέξουμε: κάνει καταδότες όλα τα μέλη μιας κοινότητας, είτε με τρομοκρατία, είτε με το να τους λέει ψέματα για τους σκοπούς μας.

8)  Η σφαγή στα ορυχεία [βλέπε Σημειώσεις Μποτίλιας στο τέλος] μάς δίνει μια καθαρή εικόνα της κατάστασης, και αν η προκήρυξή μας μπορεί να μεταδοθεί ραδιοφωνικά, αυτό θα βοηθήσει πολύ στη διαφώτιση του λαού.

Το έργο μας το πιο επείγον είναι ν' αποκαταστήσουμε επαφή με τη Λα Παζ, να ανανεώσουμε ξανά τον εφοδιασμό μας σε στρατιωτικό και φαρμακευτικό υλικό και να επιτύχουμε τη στρα­τολογία 60–100 αντρών της πόλης, αν και από τον Αριθμό αυτό, στις μάχες παίρνουν μέρος μόνο 10–26.

Οι Κουβανοί. Ο Ρολάντο (Σαιν Λούις), ο Αντόνιο [ή Όλο -o Ορλάντο Παντόχα Ταμάγιο], ο Πόμπο (από τους 5 που διέφυγαν) και ο Μάρκος [ή Πινάρες, ο Αντόνιο Σάντσες Ντίαζ -Βλ. και επάνω, Εισαγωγή)]

Ιούλης 1967

2 Ιούλη

[Κυριακή]

Το πρωί συναντήσαμε την εμπροστοφυλακή πού είχε στρατο­πεδεύσει στο σπίτι του Ντον Νικομέντες Αρταέγκα, όπου υπάρχει μια πορτοκαλιά και όπου μας πούλησαν τσιγάρα. Το κυρίως σπίτι βρίσκεται χαμηλά στις όχτες του Πιοχέρα. Πήγαμε ‘κει και φά­γαμε πλούσια.

Οι όχτες του Πιοχέρα είναι τελείως αποκλεισμένες και μόνον προς τις πηγές του μπορεί να βαδίσει κανείς παράλληλα με το ποτάμι, προς την κατεύθυνση της Άγκοστούρα. Η έξοδος βρίσκε­ται προς τη Χούντα, άλλο σημείο πάνω στο ίδιο το ποτάμι. Μα για να φτάσει κανείς εκεί πρέπει να περάσει ένα λόφο που είναι αρκετά ψηλός. Το μέρος έχει ενδιαφέρον γιατί σχηματίζει σταυροδρό­μι. Βρίσκεται σε ύψος 960 μ. και το κλίμα είναι πολύ πιο εύκρα­το. Το τσιμπούρι παραχωρεί τη θέση του στο μαρυγκύ [mariquí (πασχαλίτσα)]. Το χωριουδάκι αποτελείται από το σπίτι του Αρτεάγκα κι από τα σπίτια των πολλών γιων του. Έχουν ένα μικρό χωράφι από καφεόδεντρα όπου έρχονται προσωρινά να δουλέψουν εργάτες από τα περίχωρα. Τώρα έχει 6 πεόνς [ανειδίκευτοι εργάτες, βοσκοί] από τα περίχωρα του Σαν Χουάν.

Η γάμπα του Πόμπο δεν θεραπεύεται αρκετά γρήγορα, ίσως ερεθίζεται πάλι από τα ατέλειωτα ταξίδια με το άλογο. Για την ώρα όμως δεν έχει φόβο να πάθει επιπλοκές.

3 Ιούλη

[Δευτέρα]

[…] Το άσθμα μου συνεχίζει να με πολεμάει.

6 Ιούλη

[Πέμπτη]

Φύγαμε νωρίς με κατεύθυνση την Πένια Κολοράντα. Διασχίσαμε μια περιοχή, κατοικημένη, που μας υποδέχτηκαν με τρόμο. Αργά το απόγευμα φτάσαμε πάνω από το Παλέρμο στα 1600 μέ­τρα κι αρχίσαμε να κατεβαίνουμε προς το χωριό όπου υπάρχει ένα μαγαζάκι. Κάναμε διάφορα ψώνια για ώρα ανάγκης. Είχε πια νυχτώσει όταν βγήκαμε στη δημοσιά, όπου υπάρχει και το σπίτι μιας γριάς χήρας. Η εμπροστοφυλακή αναποφάσιστη δεν κατάφερε να το επιτάξει.

Το σχέδιό μας ήταν: να επιτάξουμε ένα αυτοκίνητο πού θα ερχόταν από την Σουμαϊπάτα, να μάθουμε ποιες συνθήκες επικρατούσαν και να φύγουμε με τον οδηγό του αυτοκινήτου. Να πάρου­με έπειτα την DIC., ν' αγοράσουμε φάρμακα από το φαρμακείο, να λεηλατήσουμε το νοσοκομείο ν' αγοράσουμε μερικές κονσέρβες και γλυκά και να φύγουμε.

Αλλάξαμε απόφαση γιατί αυτοκίνητο δεν ερχόταν από την Σουμαϊπάτα. Ακόμα μάθαμε πως εκεί κάτω δεν σταματούσαν τα αυτοκίνητα· με άλλα λόγια, ο δρόμος ήταν ελεύθερος. Ο Ρικάρντο, ο Πάτσο, ο Ανιθέτο, ο Χούλιο κι ο Τσίνο θα έκαναν την επιχείρηση. Σταμάτησαν ένα φορτηγό που ερχόταν από την Σάντα Κρουζ χωρίς δυσκολία. Ένα άλλο που ερχόταν πίσω στάθηκε κι αυτό από συναδελφική αλληλεγγύη. Αναγκάστηκαν να το επιτάξουν κι αυτό. Χρειάστηκε ν' αρχίσουν ένα απέραντο κουβεντολόι με μια κυρία που ταξίδευε με το δεύτερο αυτοκίνητο και δεν ήθελε να κατεβάσει την κόρη της. Ένα τρίτο φορτηγό που περνούσε στα­μάτησε να δει τι συμβαίνει. Μπρος στην αναποφασιστικότητα των αντρών μας, ένα τέταρτο στάθηκε κι έτσι ο δρόμος βρέθηκε φρα­γμένος. Τα πράγματα διορθώθηκαν: Τα 4 αυτοκίνητα παρκάρανε στην άκρη κι ένας οδηγός απαντούσε σε κείνους πού τον ρώτα­γαν, ότι απλούστατα είχαν σταματήσει για λίγο. Οι άντρες μας έφυγαν μ’ ένα φορτηγό και έφτασαν στη Σουμαϊπάτα. Εκεί αιχμαλώτισαν 2 χωροφύλακες και αργότερα τον υπομοίραρχο Βάκα - Φλορ, διοικητή του σταθμού. Είπαν στη σκοπιά το σύνθημα και παρασύνθημα που τους είχε πει ο λοχίας και κατάλαβαν τον σταθμό με 10 στρατιώτες, στη διάρκεια μιας επιχείρησης - αστραπής, με­τά από μια βίαιη αψιμαχία και ανταλλαγή πυρών μ’ ένα στρατιώ­τη που αντιστεκόταν. Τα κατάφεραν να πάρουν 6 Μάουζερ και ένα ΖΒ30 και κουβάλησαν και τους 10 αιχμαλώτους μαζί τους, που τους άφησαν ένα χιλιόμετρο έξω από την Σουμαϊπάτα, τελείως γυμνούς.

Στον τομέα του εφοδιασμού το σχέδιο απότυχε. Ο Ελ Τσίνο άφησε να τον κουμαντάρουν ο Πάτσο και ο Χούλιο, με αποτέλεσμα να μην αγοράσουν τίποτα χρήσιμο.

Πάντως και αν αγόραζαν τα πιο απαραίτητα φάρμακα για το αντάρτικο, εγώ δεν θα εύρισκα ανάμεσά τους εκείνο που θα έκανε για την πάθησή μου. Η επιχείρηση έγινε μπρός σε όλους τους κατοίκους και το πλήθος από τους ταξιδιώτες, τόσο καλά, ώστε το νέο εξαπλώθηκε αστραπιαία. Στις 2 η ώρα περπατούσαμε για το δρόμο του γυρισμού με τα λάφυρά μας.

7 Ιούλη

[Παρασκευή]

[…] Το άσθμα μου αυξάνει.

8 Ιούλη

[Σάββατο]

[…] Έκανα πολλές ενέσεις για να μπορέσω να συνεχίσω και τελικά χρησιμοποίησα μια διάλυση αδρεναλίνης σε 1/900 για κολ­λύριο. Αν ο Πωλίνο δεν πέτυχε στην αποστολή του θα πρέπει να ξαναγυρίσουμε στο Νακαχουάσου, για ν’ αναζητήσουμε τα φάρμακα για το άσθμα μου. Ο στρατός έβγαλε ένα ανακοινωθέν αναγνωρίζοντας ένα νεκρό, θα σκοτώθηκε όταν κατάλαβαν το τμή­μα ο Ρικάρντο, ο Κόκο κι ο Πάτσο.

12 Ιούλη

[Τετάρτη]

[…] Το άσθμα με έκανε να νοιώθω πολύ άσχημα. […]

14 Ιούλη

[Παρασκευή]

[…] Το ΠΡΑ και το ΠΣΒ [βλέπε Σημειώσεις Μποτίλιας στο τέλος] αποχωρούν από το επαναστατικό μέ­τωπο και οι χωρικοί απειλούν τον Μπαρριέντος να συμμαχήσουν με τη Φάλαγγα. Ή κυβέρνηση αποσυντίθεται γρήγορα. Κρίμα να μην έχουμε εκατό άντρες περισσότερους.

15 Ιούλη

[Σάββατο]

[…] Το άσθμα μου πάει καλύτερα. […]

Ο Μπαρριέντος ανάγγειλε την επιχείρηση Θίντια και λέει πως η εκκαθάρισή μας είναι ζήτημα ωρών.

17 Ιούλη

[Δευτέρα]

[…]  Το άσθμα μου πάει πολύ καλύτερα. Είμαστε πλάι από το Ντουράν.

Υψόμετρο: 1550 μ.

19 Ιούλη

[Τετάρτη]

Κάναμε ένα μικρό ταξίδι μέχρι τον παλιό μας καταυλισμό όπου και μείναμε αφοί ενισχύσαμε τις σκοπιές μας. θα περιμέ­νουμε τον Κόκο. Έφτασε στις 6 μμ., λέγοντας ότι δεν βρήκε τί­ποτα το καινούργιο εκεί κάτω· το ντουφέκι είναι στη θέση του και δεν υπάρχουν ίχνη του Πωλίνο. Αντίθετα υπάρχουν πολλά ίχνη φαντάρων, που άφησαν επίσης σημάδια από το πέρασμά τους στην αρχή του δρόμου που βρισκόμαστε. Τα πολιτικά νέα σημειώνουν μια τρομερή κρίση, και δεν ξέρει κανείς πού θα καταλήξει. Για την ώρα τα αγροτικά συνδικάτα της Κοτσαμπάμπα εσχημάτισαν ένα πολιτικό κόμμα «θεϊκής εμπνεύσεως» που υποστηρίζει το Μπαρριέντος, και που ζητάει να «τον αφήσουν να κυβερνήσει για 4 χρόνια». Είναι σχεδόν μια παράκληση. Ο Σίλες Σαλίνας [αντιπρόερδος Βολιβιας 1967-69] απειλεί την αντιπολίτευση, λέγοντάς της ότι αν ποτέ πάρουμε ‘μείς την εξουσία, τα κεφάλια όλων τους θα πέσουν και μιλάει για εθνική ενότητα δηλώνοντας ότι ή χώρα βρίσκεται «επί ποδός πολέμου». Από τη μια μεριά έχει ύφος παρακλητικό κι από την άλλη δημαγωγικό. Ίσως προετοιμάζει μια διαδοχή.

20 Ιούλη

[Πέμπτη]

[…] Περάσαμε πολύ άσχημη νύχτα γιατί δεν είχαμε νερό. Το ραδιόφωνο ανάγγειλε την αναγνώριση του νεκρού, πού θα είναι ο Μόισες Γκουεβάρα, άλλα ο Οβάντο σε μια προς - κόνφερανς, ήταν πολύ προσεχτικός σ’ αυτό το θέμα και «επέρριψε την ευθύνην της αναγνωρίσεως» στο υπουργείο Εσωτερικών. Δεν αποκλείεται να είναι κόλπο και ή υποτιθέμενη αναγνώριση να είναι απλή επινόηση.

Υψόμετρο: 680 μ.

24 Ιούλη

[Δευτέρα]

[…] Ο Ραούλ [Κάστρο] μίλησε στους αξιωματικούς της σχολής Μάχιμο Γκόμες και μεταξύ άλλων ανασκεύασε τα σχόλια των Τσέχων στο άρθρο για το Βιετνάμ. Οι φίλοι μ' ονομάζουν, ο νέος Μπακούνιν, και παραπονούνται για χυμένο αίμα και γι’ αυτό που θα χυθεί, στήν περίπτωση που θα υπήρχαν 3 ή 4 Βιετνάμ. [Μπορείτε να το διαβάσετε από εδώ]

27 Ιούλη

[Πέμπτη]

[…] Το άσθμα με τσάκισε και τα λίγα καταπραϋντικά πού έχω τελειώνουν.

Υψόμετρο: 800 μ.

30 Ιούλη

[Κυριακή]

Χοσέ Μαρία Μαρτίνες Ταμάγιο [Πάπι, Ρικάρντο, Μπίλι και Τσίντσου]
31 Μαρτίου 1936, Σάντα Ιζαμπέλ, Οριέντε, Κούβα - 30 Ιουλίου 1967, Ρίο λα Ροζίτα, Βολιβία. Από τα 17 του στο Κίνημα της 26 Ιούλη θα βρεθεί στο Κονγκό το 1965 και στη συνέχεια θα συνοδέψει τον Τσε στην Πράγα. Από αυτούς που Επιλέγεταιται από το Κομαντάντε για την οργάνωση του αντάρτικου της Βολιβίας.

Το άσθμα με τσάκισε και δεν μπόρεσα να κλείσω μάτι όλη νύχτα. Στις 4.30' ενώ ο Μόρο έφτιαχνε καφέ, ειδοποίησε ότι έ­βλεπε ένα φανάρι πού περνούσε το ποτάμι· ο Μιγέλ, που ξύ­πνησε για να αντικαταστήσει τη σκοπιά και ο Μόρο πήγαν να σταματήσουν εκείνους που έρχονταν. Από την κουζίνα άκουσα τον διάλογο:

— Αλτ! Τις ει;

— Απόσπασμα Τρινιντάντ!

Κι αμέσως ντουφεκίδι. Σε λίγο ο Μιγέλ κουβάλαγε μια καραμπίνα Μ-1 και μια φυσιγγιοθήκη· τα είχε πάρει από έναν τραυματία. Μας είπε ότι 21 άντρες βάδιζαν προς το Αμπαπό και 150 υπήρχαν στο Μορόκο. Τους είχαμε προξενήσει κι  άλλες απώλειες, άλλα δεν μπορέσαμε να τις πιστοποιήσουμε μέσα στη σύγχυση που επικρατούσε. Χρειάστηκε πολύ ώρα για να φορτώσουμε τ' άλογα. Ο Ελ Νέγκρο χάθηκε μαζί με το τσεκούρι και τον όλμο που είχε πάρει από τον εχθρό.

Ήταν η ώρα 6 και χάσαμε καιρό γιατί τα φορτία έπεσαν από τ’ άλογα. Στα τελευταία περάσματα βρισκόμασταν «υπό τα πυρά» των φαντάρων, που είχαν πάρει θάρρος. Η αδερφή του Πωλίνο ήταν σπίτι της και μας υποδέχτηκε ήσυχη. Μας είπε ότι ο στρατός είχε πιάσει όλους τους άντρες του Μορόκο και τους είχε κατεβάσει στη Λα Παζ.

Ραούλ Κισπάγια Τσόκε. 31 Δεκεμβρίου 1939, Ορούρο, Βολιβία - 30 Ιούλη 1967, Ρίο Ροσίτα, Βολιβία. Ηγετικό στέλεχος των μαθητικών ομάδων στην περιοχή του Ορούρο, που αντιστάθηκε ενεργά στο στρατιωτικό πραξικόπημα του Μπαριέντος (4 Νοε. 1964)

Είπα στους άντρες να κάνουν γρήγορα και πήγα με τον Πόμπο πάλι «υπό τα πυρά» στον αυχένα του ποταμού, όπου τελειώνει ο δρόμος και μπορούμε να οργανώσουμε την αντίσταση. Έστειλα τον Μιγέλ με τον Κόκο και τον Χούλιο μπροστά, ενώ εγώ τραβούσα τ' άλογα. Έμεναν για να καλύψουν την υποχώρηση 7 άν­τρες της εμπροστοφυλακής, 4 της οπισθοφυλακής και ο Ρικάρντο, που είχε μείνει πίσω για να δυναμώσει την άμυνα. Ο Μπενίνιο ήταν δεξιά με τους Ντάριο, Πάμπλο και Κάμπα. Οι άλλοι ερχόντουσαν αριστερά. Ήμουν έτοιμος να διατάξω να σταματήσουμε στο πρώτο κατάλληλο μέρος όταν ο Κάμπα ήρθε κι ανάφερε ότι ο Ρικάρντο [Πάπι, Ρικάρντο και Τσίντσου - Χοσέ Μαρία Μαρτίνες Ταμάγιο] κι ο Ανιθέτο είχαν πέσει ενώ περνούσαν το ποτάμι. Έστειλα τους  Ουρμπάνο, Νάτο και Λεόν με δύο άλογα και διάτα­ ξα να φέρουν τον Μιγέλ και τον Χούλιο, αφήνοντας τον Κόκο στη μπροστινή σκοπιά. Ο Μιγέλ και ο Χούλιο προχώρησαν χωρίς να πάρουν διαταγές και σε λίγο ο Κάμπα μάς είπε πως αι­φνιδιάστηκαν μαζί με τους παραπάνω 2 κι ότι οι φαντάροι είχαν πολύ προχωρήσει· και πως ο Μιγέλ είχε οπισθοχωρήσει περιμένοντας διαταγές. Έστειλα τον Κάμπα με τον Έουστάκιο και μείνα­με ο Ίντι, ο Πόμπο, ο Τσίνο και εγώ. Στις 1 μμ. έστειλα να μου φέρουν τον Μιγέλ, αφήνοντας τον Χούλιο σκοπό. Υποχώρησα μαζί με την ομάδα των αντρών και των αλόγων. Όταν φτάσαμε στο ύψος της σκοπιάς του Κόκο μάθαμε ότι όλοι οι επιζώντες εί­χαν φανεί. Ο Ραούλ σκοτώθηκε, ο Ρικάρντο κι ο Πάτσο είχαν πληγωθεί. Τα πράγματα είχαν έτσι: Ο Ρικάρντο κι ο Ανιθέτο πέρασαν χωρίς προφυλάξεις κι ακάλυπτοι το ποτάμι κι ο πρώτος τραυματίσθηκε. Ο Αρτούρο, ο Ανιθέτο κι ο Πάτσο έτρεξαν να φέρουν τον πληγωμένο, ενώ ο Αντόνιο τους εκάλυπτε. Ο Πάτσο τραυματίστηκε ενώ ο Ραούλ σκοτώθηκε με μια σφαίρα στο στόμα. Η υποχώρηση έγινε με κόπο, σέρνοντας τους τραυματίες ενώ ο Βίλλυ και ο Τσαπάκο δεν βοήθησαν καθόλου, ιδίως ο τελευταίος. Ενώθηκαν μετά με τον Ουρμπάνο και την ομάδα του με τ' άλογα, και μετά με τον Μπενίνιο και τους άντρες του, έτσι που η άλλη πλευρά έμενε αφρούρητη. Από κει τρύπωσαν οι φαντάροι και αιφνιδίασαν τον Μιγέλ. Μετά από κοπιαστική πορεία ενώθη­καν με μας. Ο Πάτσο ερχόταν καβάλα στ' άλογο, άλλα ο Ρικάρντο δεν μπορούσε να καβαλικέψει και τον κουβαλήσαμε πάνω στο χαμάκ [αιώρα]. Έστειλε [τυπογραφικό, μάλλον· διάβαζε: έστειλα] τους Μιγέλ, Παμπλίτο, Ντάριο, Κόκο και Ανιθέτο να ταμπουρωθούν στο στόμιο του πρώτου χειμάρρου, στη δεξιά όχθη, ενώ εμείς περιποιόμαστε τούς πληγωμένους. Ο Πάτσο έχει πληγω­θεί επιπόλαια. Η σφαίρα πέρασε μέσα από τα μπούτια του και έξυσε το δέρμα των όρχεών του. Αλλά ο Ρικάρντο είναι βαριά πληγωμένος και χάσαμε όσο πλάσμα είχαμε μέσα στον γυλιό του Βίλλυ. Στις 10 μμ ο Ρικάρντο ξεψύχησε. Τον θάψαμε κοντά στο ποτάμι, σε ένα κρυφό σημείο για να μην βρουν τον τάφο οι φαντάροι.

Κόκο Περέντο, Χοσέ Μαρία Μαρτίνες Ταμάγιο [Πάπι, Ρικάρντο ή Τσίντσου], Λογιόλα Γουσμάν, Ίντι Περέντο

31 Ιούλη

[Δευτέρα]

Στις 4 φύγαμε από τό ποτάμι κι αφού διασχίσαμε ένα σταυ­ροδρόμι κατεβήκαμε πρός τό ρεύμα του χωρίς ν’ αφήσουμε ίχνη. Φτάσαμε το πρωί στο χείμαρρο όπου ό Μιγέλ είχε στήσει ενέδρα. Δεν είχε καταλάβει τη διαταγή κι είχε αφήσει ίχνη. Προχωρήσαμε κάπου 4 χιλιόμετρα πρός τις πηγές τού χειμάρου και μετά μπήκαμε στά δάση, σβήνοντας τα ίχνη μας. Καταυλιστήκαμε κον­τά σε μια διακλάδωση του χειμάρρου. Την νύχτα εξήγησα τα λάθη της επιχείρησης:

1) Κακός καταυλισμός.

2) Κακή χρήση του χρόνου, πράγμα που επέτρεψε στους άλλους να μας ρίξουν.

3) Εξαιρετική αυτοπεποίθηση που μας κόστισε τον τραυματισμό του Ρικάρντο και μετά του Ραούλ, που είχε πάει να τον βοηθήσει.

4) Έλλειψη άποφασιστικότητας γιά νά γλυτώσουμε τά πράγματά μας. Χάσαμε 11 γυλιούς με φάρμακα, κιάλια, και μερικά άλλα πράγματα που μπορούσαν να μας εκθέσουν, όπως το μαγνητόφωνο πά­νω στο όποιο είχα καταγράψει τα μηνύματα του Μανίλα, το βιβλίο του Ντεμπρέ, που είχα υποσημειώσεις και ένα βιβλίο του Τρότσκυ. Χωρίς να μιλήσουμε για την πολιτική σημασία αυτής της λείας στα χέρια της κυβέρνησης, ούτε για το ηθικό των φαντάρων, πού ήταν φυσικό να ανέβει. Υπολογίσαμε πως έπρεπε να είχαν 2 νε­κρούς και 5 τραυματίες. Υπάρχουν όμως δύο Αντιφατικές εκδοχές: η μία του στρατού που παραδέχεται 4 τραυματίες στις 28 και μία άλλη από τη Χιλή που μιλάει για 6 τραυματίες και 3 νεκρούς στις 30. Ο στρατός στη συνέχεια έβγαλε άλλο ανακοινωθέν που λέει ότι πήρε ένα πτώμα και ότι ένας ανθυπολοχαγός βρίσκεται εκτός κινδύνου.

Ανάμεσα στους νεκρούς μας, για τον Ραούλ δεν μπορούμε να πούμε μεγάλα πράγματα, ήταν κλειστός τύπος, λίγο μαχητικός και λίγο εργατικός, άλλα ήταν φανερό ότι τα προβλήματα της πολιτι­κής τον ενδιέφεραν, αν και δεν έκανέ ερωτήσεις. Ο Ρικάρντο ή­ταν ο πιο απειθάρχητος από την κουβανική ομάδα. Αλλά ήταν εξαιρετικός πολεμιστής, παλιός σύντροφος περιπετειών, κατά την πρώτη αποτυχία του δεύτερου μετώπου στο Κονγκό και τώρα εδώ. Είναι μια άλλη βαριά απώλεια εξ αιτίας της ποιότητας του ανθρώπου. Είμαστε 22, από τους οποίους 2 τραυματίες, οι Πάτσο και Πόμπο, και εγώ με το τρομερό μου άσθμα.

[Ιούλης 1967]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Τα αρνητικά σημεία του περασμένου μήνα: Μη κατορθωτή επαφή με τον Χοακίν και με το εξωτερικό και απώλειες αντρών. Είμαστε τώρα 22 και μεταξύ αυτών 3 αδύνατοι (κι εγώ). Γεγο­νός πού ελαττώνει την ευελιξία μας. Είχαμε 3 συγκρούσεις, μαζί με την κατάληψη της Σουμαϊπάτα, που κόστισαν στο στρατό περί­που 7 νεκρούς και 10 τραυματίες, αριθμοί παραπλήσιοι, έπειτα από τα μπερδεμένα ανακοινωθέντα. Χάσαμε 2 άντρες, είχαμε έναν τραυματία.

Τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά είναι:

1) Η έλλειψη επαφής συνεχίζεται.

2) Έλλειψη στρατολογίας αγροτών παρά τα ενθαρρυντικά σημάδια στον τρόπο που μας έδειξαν οι γεροχωρικοί που ήρθαμε σε επαφή.

3) Ο μύθος του άντάρτικου παίρνει τώρα ηπειρωτικές διαστάσεις. Ο Ονγκάνια κλείνει τα σύνορα και το Περού παίρνει τα μέτρα του.

4) Η προσπάθεια επαφής διά του Πωλίνο αποτυγχάνει.

5) Το ηθικό και η εμπειρία των ανταρτών ανεβαίνουν σε κάθε μάχη. Ο Κάμπα κι ο Τσαπάκο μένουν «πε­σμένοι».

6) Ο στρατός εξακολουθεί να την παθαίνει πάντα, άλλα έχει μονάδες που φαίνονται πολύ μαχητικές.

7) Η πολιτική κρίση μεγαλώνει στην κυβέρνηση, αλλά οι HΠA παραχωρούν μικρές πιστώσεις που, για τη Βολιβία είναι μεγάλη βοήθεια, και επιτρέ­πουν το μετριασμό της δυσαρέσκειας.

Τα πιο επείγοντα καθήκοντά μας είναι: να αποκαταστήσουμε τις επαφές, να ενσωματώσουμε μαχητές και ν’ αποχτήσουμε φάρμακα.

Ορλάντο Παντόχα Ταμάγιο [Αντόνιο ή Όλο] και Μόισες Γκεβάρα. (Σκοτώθηκε στα 28 του στην ενέδρα του Βάδο δελ Γέσο, 31 Αυγούστου 1967 (Πβλ. και Πρόλογο Φιντέλ - Ανάλυση Μήνα Νοε. 1966)

Αύγουστος 1967

2 Αυγούστου

[Τετάρτη]

[…] Το άσθμα μ' έχει ταράξει και έκανα σήμερα την τελευταία ένεση. Δεν μου μένουν παρά τα χάπια για καμιά δε­καριά μέρες.

3 Αυγούστου

[Πέμπτη]

Ο δρόμος αποδείχτηκε στο φινάλε αποτυχία. Ο Μιγέλ και ο Ουρμπάνο χρειάστηκαν 57 λεπτά για να γυρίσουν σήμερα· προχωράμε πολύ σιγά. Κανένα νέο. Το τραύμα του Πάτσο πάει καλά. Εγώ είμαι χάλια: Η μέρα και η νύχτα ήταν σκληρές για μένα και δεν προβλέπω γρήγορη γιατρειά. Δοκίμασα ενδοφλέβια ένεση νοβοκαΐνης χωρίς αποτέλεσμα.

4 Αυγούστου

[Παρασκευή]

[…] Το άσθμα μου πάει λίγο καλύτερα.

5 Αυγούστου

[Σάββατο]

[…] Το άσθμα μου είναι ανελέητο. […]

6 Αυγούστου

[Κυριακή]

[...] Ο Ίντι, ο Τσαπάκο κι εγώ μιλήσαμε λίγο για τη σημερινή μέρα, επέτειο της Βολιβιανής Ανεξαρτησίας.

Υψόμετρο: 720 μ.

[Την ίδια μέρα, ανεβαίνοντας ένα λόφο, το άλογό του τον πετάει κάτω, όπου και μένει πιασμένος στο χαλινάρι και με μια ισχυρή κρίση άσθματος. ‒Τάιμπο ΙΙ, από τα ημερολόγια Πάτσο και Βιγέγας].

7 Αυγούστου

[Δευτέρα]

[…] Το άσθμα μου δεν καλυτερεύει και τα φάρμακα λιγοστεύουν. Αύριο θα αποφασίσω την αποστολή μιας ομάδας στο Νακαχουάσου.

Σήμερα πάνε ακριβώς εννιά μήνες που φτάσαμε 'δω και που δημιουργήθηκε το αντάρτικο. Από τους 6 πρώτους [άντρες], οι 2 σκοτώθηκαν, ό ένας χάθηκε κι οι δύο πληγώθηκαν· κι εγώ με το άσθμα μου, που δεν ξέρω πώς να το σταματήσω.

8 Αυγούστου

[Τρίτη]

Περπατήσαμε σχεδόν μια ολόκληρη ώρα, πού για μένα ισοδυναμούσε για δυο γιατί η φοραδίτσα ήταν πολύ κουρασμένη· σε μια στιγμή της έδωσα μια μαχαιριά στο σβέρκο. Την πλήγωσα άσχημα. Ο νέος μας καταυλισμός πρέπει να είναι ο τελευταίος με νερό, μέχρι να φτάσουμε στον Ροζίτα ή στο Ρίο Γκράντε. Οι ματσετέρος βρίσκονται σε απόσταση 40 λεπτών από 'δω (2-3 χιλιόμετρα). Διάλεξα μια ομάδα 8 αντρών για να εκτελέσουν την πάρα κάτω αποστολή: θα φύγουν αύριο από δω και θα περπατήσουν όλη μέρα. Μεθαύριο, ο Κάμπα θα γυρίσει να μας φέρει τα νέα. Την επομένη, ο Παμπλίτο κι ο Ντάριο θα γυρίσουν με τα νέα αυτής της μέρας. Οι πέντε άλλοι θα συνεχίσουν την πορεία τους μέχρι του Βάργκας. Κι έπειτα ο Κόκο κι ο Ανιθέτο θα γυρίσουν να μας πουν, πώς είναι τα πράγματα. Ο Μπενίνιο, ο Χούλιο κι ο Νάτο θα πάνε στο Νακαχουάσου για ν' αγοράσουν φάρμακα. Πρέπει να προχωρήσουν με πολλές προφυλάξεις για ν' αποφύγουν τις ενέδρες. Εμείς θα τους ακολουθήσουμε και τα σημεία που θα ενωθούμε είναι: Το σπίτι του Βάργας ή πιο πέρα, (ανάλογα με την ταχύτητα του ρυθμού της πορείας μας), δηλαδή ή ο χείμαρρος που βρίσκεται απέναντι από τη σπηλιά, πάνω στο Ρίο Γκράντε ή το Μαζικούρι (Χονοράτο) [Ονοράτο Ρόχας, ο προδότης· βλέπε αφήγηση Τάιμπο ΙΙ, Σημειώσεις V.] ή το Νακαχουάσου. Υπάρχουν νέα από το στρατό, δηλαδή μάθαμε ότι ανακάλυψαν μια αποθήκη όπλων σ’ έναν από τους καταυλισμούς μας. Το βράδυ συγκέντρωσα όλους τους άντρες και έκανα τον παρακάτω απολογισμό: Βρισκόμαστε σε δύσκολη κατάσταση. Ο Πάτσο συνέρχεται από το τραύ­μα του. Όσο για μένα, είμαι ένα ζωντανό πτώμα και το επεισόδιο με τη φοραδίτσα δείχνει πως αρχίζω να χάνω την αυτοκυριαρχία μου. Αυτό θα διορθωθεί. Η κατάσταση όμως πρέπει να είναι το ίδιο κουραστική και για τους μεν και για τους δε και άσοι δεν μπορούν να την υποφέρουν, να το πουν. Βρισκόμαστε σε μια στιγμή που πρέπει να πάρουμε μεγάλες αποφάσεις. Το είδος αυτό του αγώνα μας επιτρέπει να γίνουμε επαναστάτες. 'Ανώτατη κλίμακα για το ανθρώπινο είδος. Μας επιτρέπει όμως να γίνουμε κι άνθρωποι. Όσοι νοιώθουν ανίκανοι να φτάσουν στα στάδια αυτά πρέπει να το πουν και να εγκαταλείψουν τον αγώνα. Όλοι oι Κουβανοί και μερικοί Βολιβιάνοι δήλωσαν ότι θα συνεχίσουν μέχρι τέρμα. Ο Εουστάκιο δήλωσε τα ίδια, αλλά έκανε κριτική σ’ ό,τι αφορά τον Μουράγκα, γιατί φορτώνει το γυλιό του πάνω στο μουλάρι, αντί να φορτώνει τα ξύλα; Ο τελευταίος τ’ απάντησε έξω φρενών. Ο Χούλιο κατέκρινε τον Μόρο και τον Πάτσο για παραπλήσιους λό­γους, πράγμα πού προκάλεσε την βίαιη απάντηση, τη φορά αύτη εκ μέρους του Πάτσο. Έκλεισα τη συζήτηση δηλώνοντας ότι εδώ μιλούσαμε για δυο προβλήματα διαφορετικού επιπέδου: δηλαδή, να μάθουμε αν εσκοπεύαμε ή όχι να συνεχίσουμε, από τη μια μεριά· και από την άλλη για τα εσωτερικά μας και για τα καβγαδάκια, που αφορούσαν μέρος από το μεγαλείο του αγώνα μας.

Δε μ’ άρεσαν oι παρατηρήσεις του Εουστάκιο καί του Χούλιο, άλλα ούτε και οι απαντήσεις του Μόρο και του Πάτσο, στο κάτω - κάτω αυτοί πρέπει να είναι πιο επαναστάτες και να δίνουν το παράδειγμα.

9 Αύγουστου

[Τετάρτη]

Οι 8 ανιχνευτές έφυγαν το πρωί. Οι ματσετέρος Μιγέλ, Ουρμπάνο και Λεόν απομακρύνθηκαν από τον καταυλισμό, 50 λεπτά αργότερα. Είχα ένα οίδημα ατή φτέρνα που μου το άνοιξαν κι έτσι μπορώ να πατάω το πόδι. Πονάει πολύ όμως ακόμα. Έχω πυρετό: Ο Πάτσο είναι πολύ καλά.

Υψόμετρο: 780 μ.

10 Αυγούστου

[Πέμπτη]

Ο Αντόνιο κι ο Τσαπάκο πήγαν για κυνήγι και χτύπησαν μια ελαφίνα καιί ένα παγώνι άγριο. Πήγαν να δουν τον πρώτο μας καταυλισμό, όπου όλα είναι ήσυχα και μας έφεραν ένα φορτίο πορτοκάλια. Έφαγα δυο, κι αυτό ήταν αρκετό για να μου προκαλέσει αμέσως κρίση στο άσθμα μου, που δεν ήταν όμως πολύ δυνατή. […]

Μεγάλος λόγος του Φιντέλ, στον οποίο κατηγορεί όλα τα συντηρητικά κόμματα και ιδιαίτερα το κόμμα της Βενεζουέλας. Πρέπει να υπάρχουν σοβαρές διαφωνίες στα παρασκήνια.

Ξανάρχισαν να μου περιποιούνται το πόδι. Πάω καλύτερα, αλλά δεν είμαι ακόμα καλά. Με όλα μας τα πράματα πρέπει να φύγουμε αύριο για να πλησιάσουμε τη βάση των ματσετέρος, που δεν προχώρησαν σήμερα, παρά μόνο 35 λεπτά.

11 Αυγούστου

[Παρασκευή]

[…] Φαίνεται ότι το κρέας τού παγωνιού είναι βαρύ για το άσθμα μου, γιατί μου προκάλεσε μια μικρή κρί­ση. Έδωσα τη μερίδα μου στον Πάτσο. […]

Υψόμετρο: 740 μ.

12 Αυγούστου

[Σάββατο]

Μελαγχολική μέρα. Oι ματσετέρος προχωρούν λίγο. Εδώ ό­λα είναι ήσυχα. Η τροφή λίγη· αύριο θα θυσιάσουμε ακόμα ένα άλογο [το πρώτο το έχουν φάει το Μάρτη]. Έτσι θα έχουμε τροφή για 6 μέρες. Το άσθμα μου είναι στάσιμο και υποφερτό σ’ ένα βαθμό. Ο Μπαρριέντος μίλησε για τον εκφυλισμό του αντάρτικου και άρχισε να απειλεί επέμβαση στην Κούβα. Ήταν βλάκας, όπως συνήθως.

Το ραδιόφωνο ανάγγειλε μια μάχη κοντά στο Μοντεαγκούντιο. Αποτέλεσμα: ένας νεκρός δικός μας, ο Αντόνιο Φερνάντες από την Ταράτα. Αυτό μοιάζει με το αληθινό όνομα τού Πέδρο, που είναι από την Ταράτα.

13 Αυγούστου

[Κυριακή]

Ο Μιγέλ, ο Ουρμπάνο, ο Λεόν κι ο Κάμπα πήγαν να καταυλιστούν κοντά στο πηγάδι που ανακάλυψε ο Μπενίνιο. Μετά θα συνέχιζαν το δρόμο τους από ‘κει. Πήραν μαζί τους φαΐ για 3 μέρες, δηλαδή κομμάτια κρέας από το άλογο του Πάτσο, που σφά­ξαμε σήμερα. Μας μένουν 4 άλογα ακόμα και φαίνεται πως θα χρειαστεί να θυσιάσουμε ακόμα 1, πριν βρούμε τρόφιμα. Αν όλα πάνε καλά, ο Κόκο κι ό Ανιθέτο πρέπει να φτάσουν αύριο εδώ. Ο Τσαπάκο δίνει όλο και περισσότερα δείγματα ανισορροπίας. Ο Πάτσο πάει όλο και καλύτερα και το άσθμα μου έχει τάση να χειροτερεύει από τα χτες. Παίρνω χώρα 3 ταμπλέτες τη μέρα. Το πόδι μου έχει σχεδόν θεραπευτεί.

14 Αυγούστου

[Δευτέρα]

Μαύρη μέρα. Μελαγχολική όσον αφορά τις δραστηριότητες. Τίποτα το νέο. Τη νύχτα όμως Ακούγοντας τις ειδήσεις, μάθαμε την ανακάλυψη της σπηλιάς, στην οποία πήγε ο στρατός με τόσο ακριβείς οδηγίες, που δεν υπάρχει αμφιβολία ότι προδοθήκαμε. Σήμερα ήμουνα καταδικασμένος να υποφέρω από το άσθμα, εξ αί­τιας ενός παράξενου καιρού. Μας πήραν ακόμα κάθε λογής έγγρα­φα και φωτογραφίες. Είναι το πιο σκληρό χτύπημα πού μάς κατά­φεραν. Κάποιος πρέπει να μίλησε. Ποιός; Αυτό είναι το μυστήριο.

[Εκείνο που δεν μπορεί να ξέρει ο Τσε είναι ότι από την ομάδα του Ακούνια έχουν λιποτακτήσει δυο άντρες. Συλλαμβάνονται, ανακρίνονται από το στρατό και τη CIA, και μετά από βασανιστήρια ο ένας (Σίλβιο) θα τους οδηγήσει στις σπηλιές]

Τα μουλάρια δεν αστειεύονται

16 Αυγούστου

[Τετάρτη]

Πάνω σ' έναν αρκετά καλό δρόμο, περπατήσαμε επί 3 ώρες και 40' με 1 ώρα ανάπαυλα. Το μουλάρι με πέταξε κάτω. Δεν έπαθα όμως τίποτα. Το πόδι μου πάει καλύτερα. Ο Μιγέλ, ο Ουρμπάνο και ο Κάμπα συνέχισαν το καθάρισμα του δρόμου με τις ματσέτες και έφτασαν στον Ροζίτα. Σήμερα ο Μπενίνιο και oι σύντροφοί του έπρεπε να φτάσουν στη σπηλιά. Τα αεροπλάνα πέ­ταξαν πολλές φορές πάνω από την περιοχή. Μπορεί οι πτήσεις να οφείλονται σε ίχνη πού αφήσαμε κοντά στου Βάργκας. Μπορεί πάλι να υπάρχει καμιά ομάδα που κατεβαίνει ακολουθώντας το ρεύμα του Ροζίτα ή του Ρίο Γκράντε. Το βράδυ προειδοποίησα τούς άντρες για τον κίνδυνο κατά τη διάβαση και πήραμε μέτρα Επαγρύ­πνησης για αύριο.

Υψόμετρο: 600 μ.

17 Αυγούστου

[Πέμπτη]

[…] Έχουμε αλογίσιο κρέας για να περάσουμε δυο μέρες με οικονομία. Για μένα υπάρχουν ρίζες για μια μέρα. Όπως φαίνεται θα χρειαστεί να «θυσιάσουμε» κι άλλο ένα άλογο. Το ρα­διόφωνο μετάδωσε ότι θα παρουσίαζε έγγραφα και αποδείξεις για τις 4 σπηλιές του Νακαχουάσου. Αυτό δείχνει ότι και η σπηλιά των πιθήκων ανακαλύφθηκε. Αν πάρουμε υπ’ όψη τις συνθήκες, δεν υποφέρω πολύ από το άσθμα.

Υψόμετρο: 640 μ. (όχι λογικό γιατί χτες βρισκόμαστε στα 600 μ.)

20  Αυγούστου

[Κυριακή]

[…]  Έφαγα Ελαφίνα και τη νύχτα είχα σοβαρή κρίση άσθμα­τος. […]

21  Αυγούστου

[Δευτέρα]

[…]  Το κρέας της ελαφίνας μου κάνει κακό στο άσθμα.

27  Αυγούστου

[Κυριακή]

Περάσαμε τη μέρα ψάχνοντας απελπισμένα για μια δίοδο άλλα το αποτέλεσμα ακόμα να φανεί. Βρισκόμαστε κοντά στο Ρίο Γκράντε και περάσαμε ήδη το Γουμόν, αλλά δεν υπάρχουν και­νούργια περάσματα, σύμφωνα με τις πληροφορίες, αν και θα μπο­ρούσε να πάει κανείς εκεί κάτω, για να συνεχίσει από το βράχο του Μιγέλ, αλλά τα μουλάρια δεν μπορούν να περάσουν. Μέ­νει μια δυνατότητα, να διασχίσουμε μια μικρή οροσειρά και να συνεχίσουμε μετά προς το Ρίο Γκράντε-Μαζικούρι, αλλά εάν θα γίνει, θα γίνει αύριο. Περάσαμε υψώματα 1300 μ.: είναι τα ψηλότερα της περιοχής και ξενυχτήσαμε στα 1240 μ., όπου έκανε αρκετή ψύχρα. Νοιώθω πολύ καλά, αλλά ο Γιατρός είναι αρκετά άσχη­μα από το πρωί, και τελειώσαμε και το νερό. Μάς μένει μόνο λίγο για τον τελευταίο.

Το ευχάριστο νέο, ή το ευτυχές συμβάν, είναι το φτάσιμο του Μπενίνιο, του Νάτο και του Χούλιο [είχαν πάει στο Νακαουάσου για να βρουν φάρμακα ‒βλ. 8 Αυγ]. Ζήσανε μια ολόκληρη περιπέτεια. Βρίσκονταν στρατιώτες στου Βάργκας και στον Γουμόν και πέσανε σχεδόν πάνω τους. Σε συνέχεια, ακολουθήσανε μιαν ομάδα (στρατιωτών ‒Σ.τ.μ.) που κατέβαινε το Σελαντίλλο και που ανέβηκε από τον Νακαχουάσου και είδαν πως ο χείμαρρος Κόνγκρι είχε τρία μονοπάτια που τράβαγαν προς τα πάνω, φτιαγμένα από τους στρατιώτες. Το σπήλαιο της αρκούδας, που φτάσανε στις 6 μμ., [σημ. Μποτίλιας: πρόκειται μάλλον για παρανόηση του μεταφραστή· δεν είναι 6 μμ., αλλά 18 του μήνα] είναι ένα στρατόπεδο που χρησιμοποιείται ενάντια στους αντάρτες και υπάρχουν εκεί κοντά 150 στρατιώτες. Τα χάσανε σχεδόν μπροστά σ’ αυτή την κατάσταση, αλλά κατάφεραν να φύγουν χωρίς να τους δουν. Πήγανε στο τσάκο [μικρό αγρόκτημα] του παππού και βρήκαν κολοκύθες, το μόνο που απόμεινε, γιατί η φάρμα εγκαταλείφθηκε. Ξαναπέρασαν ανάμεσα στους στρατιώτες, δεν άκουσαν πυροβολισμούς, πέρασαν τη νύχτα εκεί τριγύρω, για ν' ακολουθήσουν σε συνέχεια τα ίχνη μας, μέχρι που μας βρήκαν. Κατά τον Μπενίνιο, ο Νάτο στάθηκε περίφημα, αλλά ο Χούλιο χάθηκε δυο φορές και φοβήθηκε λιγάκι τους στρατιώτες. Ο Μπενίνιο σκέφτεται πως μερικοί άντρες του Χοακίν πρέπει να πέρασαν από ‘κει, εδώ και με­ρικές μέρες.

28  Αυγούστου

[Δευτέρα]

[…] Τελικά, «θυσιάσαμε» τη φοραδίτσα, που ήταν η συντροφιά μας εδώ και δυο μήνες. Έκανα τα πάντα για να τη σώσω, αλλά έπεφτε όλο και περισσότερο πείνα. Τουλάχιστο τώρα, θα υποφέρουμε μόνον από δίψα. Δεν φαίνεται πως θα τα καταφέρουμε να φτάσουμε αύριο στο νερό. […]

29  Αυγούστου

[Τρίτη]

Μέρα κοπιαστική και με αρκετή αγωνία. Οι ματσετέρος προχωρούν πολύ λίγο και σε μια στιγμή γελάστηκαν για το δρόμο, πιστεύοντας πως πήγαιναν κατά το Μαζικούρι. Καταυλιστήκαμε σε 1600 μ. ύψος, σ' ένα μέρος σχετικά υγρό, που φυτρώνει ένα μικρό καλάμι, και που η ψίχα του ξεγελά τη δίψα. Μερικοί σύντροφοι είναι ολοκληρωτικά σαραβαλιασμένοι από την έλλειψη νερού: Ο Τσαπάκο, ο Εουστάκιο, ο Τσίνο. Αύριο θα πρέπει να προσπαθήσουμε να δούμε ποιο μέρος, όπου να υπάρχει νερό, φαίνεται το πλησιέστερο σε μας. Οι μουλαράδες αντέχουν καλά.

Από το ραδιόφωνο, όχι μεγάλα νέα· μιλούν προπαντός για τη δίκη του Ντεμπρέ που τραβάει σε μάκρος, από βδομάδα σε βδομάδα.

30 Αυγούστου

[Τετάρτη]

Η κατάσταση άρχισε να γίνεται αγχώδης. Οι ματσετέρος λιποθύμησαν, ο Μιγέλ και ο Ντάριο ήπιαν τα κάτουρά τους και ο Ελ Τσίνο έκανε το ίδιο, με ολέθρια αποτελέσματα, διάρροιες και κράμπες. Ο Ουρμπάνο, ο Μπενίνιο και ο Χούλιο, κατέβηκαν κατά το φαράγγι και βρήκαν νερό. Με ειδοποίησαν πως τα μου­λάρια δεν μπορούσαν να περάσουν και αποφάσισα να μείνω με τον Νάτο, αλλά ο Ίντι ανέβηκε με νερό και μείναμε και οι τρεις για να φάμε τη φοραδίτσα. Το ράδιο έμεινε κάτω κι έτσι δεν ακούσαμε νέα.

Υψόμετρο: 2200 μ

31 Αυγούστου

[Πέμπτη]

[...] Υπάρχει ένα μήνυμα από τον Μανίλα, αλλά δεν κατορθώσαμε να το αποκρυπτογραφήσουμε.

[Δεν μπορούν, αφού το μαγνητόφωνό τους έχει χαθεί κατά τη διάβαση του χειμάρρου, στις  31 Ιουλ. (πρβλ. ημ/νία). Το περιεχόμενο αυτού του μηνύματος δεν έχει γίνει γνωστό, αλλά πιθανον να ήταν κρίσιμης σημασίας, δεδομένου ότι μέχρι τότε ο Κάστρο και οι Κουβανοί που διευθύνουν το δίκτυο υποστήριξης των ανταρτών από την Αβάνα, είναι σχεδόν σίγουρο ότι γνώριζαν τη δεινή τους θέση. (Βλ. και Σημειώσεις - V. Η ενέδρα στον Ρίο Γκράντε)].

[Αύγουστος 1967]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Ήταν, αναμφίβολα, ο χειρότερος μήνας σε ό,τι αφορά τον πόλεμο. Η απώλεια όλων των σπηλιών με τα έγγραφα και τα φάρ­μακα που βρισκόντουσαν εκεί, υπήρξε ένα σκληρό χτύπημα, προ­παντός στον ψυχολογικό τομέα. Η απώλεια δυο αντρών στο τέλος του μήνα και η πορεία που ακολούθησε με αλογίσιο κρέας, έριξε το ηθικό των αντρών. Και η πρώτη περίπτωση εγκατάλειψης, του Κάμπα, που αν και «καθ’ εαυτήν» είναι καλή, δεν είναι όμως καλή σ’ αυτές τις περιστάσεις. Η έλλειψη επαφής με το εξωτερικό και τον Χοακίν και το γεγονός ότι εκείνοι που αιχμαλωτίστηκαν από τους άντρες του μίλησαν, επέδρασε κάπως αρνητικά στην ομάδα. Η αρρώστια μου σκόρπισε την αβεβαιότητα σε μερικούς και όλα μαζί, βρήκαν αντανάκλαση στη μόνη σύγκρουση που είχαμε, στην οποία ενώ θα μπορούσαμε να προξενήσουμε απώλειες στον εχθρό, τραυματίσαμε μόνον ένα. Από την άλλη μεριά, η δύσκολη πορεία ανάμεσα σε άνυδρους λόφους, συνέβαλε πολύ για να βγουν στην επιφάνεια ορισμένα αρνητικά χαρακτηριστικά των αντρών.

Τα πιο ουσιώδη χαρακτηριστικά είναι:

1)  Είμαστε πάντα χωρίς κανενός είδους σύνδεση και χωρίς ελπίδα για προσεχή αποκατάσταση.

2)  Δεν καταφέραμε να πετύχουμε τη συμμετοχή των χωρικών, πράγμα λογικό εάν πάρει κανείς σαν αναλογική αναμέτρηση τις λίγες επαφές που μπορέσαμε να έχουμε μαζί τους αυτό τον τε­λευταίο καιρό.

3)  Το ηθικό των μαχητών πέφτει, πρόσκαιρα, ελπίζω.

4)  Ο στρατός δεν μεγαλώνει την αποτελεσματικότητά του, ούτε τη μαχητικότητά του. Βρισκόμαστε σε μια περίοδο που το ηθικό μας χαμηλώνει, όπως και η επαναστατική μας φήμη. Τα πιο επείγοντα καθήκοντα συνεχίζουν να είναι αυτά του τελευταίου μήνα. Αποκατάσταση επαφών· στρατολογία μαχητών, εφοδιασμός σε φάρμακα και επαναεξοπλισμός μας.

Σημειώνω πως ο Ίντι και ο Κόκο αναδείχνονται όλο και περισσότερο σαν ρωμαλέα στρατιωτικά και επαναστατικά στελέχη.

Τσε, 10 Σεπτέμβρη: «Πέρασα το ποτάμι κολυμπώντας με το μουλάρι, άλλα έχασα τα παπούτσια μου στο πέρασμα, και τώρα πρέπει να φορώ αμπαρκάς, πράγμα που καθό­λου δεν με διασκεδάζει».
Άλλες φορές θα έχαναν, συντρόφους, προμήθειες, ζώα και τον ζωτικής σημασίας επικοινωνιακό τους εξοπλισμό.

Σεπτέμβρης 1967

2 Σεπτέμβρη

[Σάββατο]

[…] Κοιμηθήκαμε σ’ ένα μονοπάτι περιμένοντας να φωτίσει.

Το ραδιόφωνο μετάδωσε ένα βρώμικο νέο για την εκμηδένιση μιας δάδας από 10 άντρες πού διοικούσε ένας Κουβανός, ονόματι Χοακίν, στην περιοχή Καμίρι· αλλά το νέο το μετάδωσε η Φωνή της Αμερικής, ενώ oι τοπικοί σταθμοί δεν ανάφεραν τίποτα.

3 Σεπτέμβρη

[Κυριακή]

Καθώς ήταν Κυριακή, δημιουργήθηκαν μερικές δυσχέρειες. Με το ξημέρωμα, ελέγξαμε το Μαζικούρι προς τα κάτω μέχρι την εκβολή και συνέχεια ανεβήκαμε λίγο το Ρίο Γκράντε. Στη 1 μμ. ο Ίντι, Κόκο, Μπενίνιο, Παμπλίτο, Χούλιο και Λεόν ξέκοψαν για να δοκιμάσουν να φτάσουν στο σπίτι [Μπ: ενός τσιφλικά], εάν δεν ήταν εκεί ο στρατός και ν' αγοράσουν ό,τι χρειαζόμαστε, για να γίνει ή ζωή μας πιο υποφερτή. Η ομάδα αιχμαλώτισε στην αρχή δυο πεόν που είπαν πως ο ιδιοκτήτης δεν ήταν εκεί, ούτε στρατός, και πως μπορούσαν να βρουν όχι και λίγα τρόφιμα. Άλλες πληροφορίες: Χτες πέρασαν 5 στρατιώτες έφιπποι, καλπάζοντας, χωρίς να σταματήσουν στο σπίτι· ο Χονοράτο πέρασε από το σπίτι του πριν δυο μέρες με τα δυο παιδιά του.

Όταν φτάσανε (οι δικοί μας) στο σπίτι του τσιφλικά, 40 στρατιώτες φτάνανε και ‘κείνοι· έγινε μια συμπλοκή μέσα σε σύγ­χυση, οι δικοί μας σκοτώσανε τουλάχιστον έναν στρατιώτη που κρατούσε ένα σκυλί. Οι στρατιώτες αντέδρασαν και τους κύκλω­σαν, άλλα υποχώρησαν μπροστά στις κραυγές τους. Δεν κατορθώ­θηκε να πάρουμε ούτε έναν κόκκο ρύζι. Το αεροπλάνο πέταξε πάνω από την περιοχή κι' έριξε μερικές ρουκέτες, κατά προσέγ­γιση πάνω στο Νακαχουάσου. Άλλη πληροφορία από τους χωριά­τες: δεν είχαν δει σ' αυτή την περιοχή αντάρτες και την πρώτη πληροφορία την πήραν από τους γελαδάρηδες που πέρασαν χτες.

Η «Φωνή των Ηνωμένων Πολιτειών» έδωσε ξανά έναν απολογισμό της μάχης με το στρατό, και αυτή τη φορά ονόμασαν τον Χοσέ Καρρίλλο σαν το μόνο επιζήσαντα από μια ομάδα 10 ανταρτών. Καθώς αυτός ό Καρρίλλο είναι ο Πάτσο, που ‘φυγε, και καθώς αυτός ο ξολοθρεμός έγινε στο Μαζικούρι, όλα δείχνουν πως πρόκει­ται για ευσεβείς πόθους.

Υψόμετρο: 650 μ.

4 Σεπτέμβρη

[Δευτέρα]

Μια ομάδα από 8 άντρες με διοικητή τον Μιγέλ έστησαν ενέδρα στο δρόμο που οδηγεί από το Μαζικούρι στου Χονοράτο, κατά τη 1 μμ· τίποτα το Ιδιαίτερο. […] Σφάξαμε το μοσχάρι και κάναμε μια πρόταση για εθελοντές που θα πήγαιναν για τρόφιμα, εξερεύνηση και πληροφορίες. Διαλέξαμε τον Ίντι, τον Πάκο τον Χούλιο, τον  Ανιθέτο, τον Τσαπάκο και τον Αρτούρο, με διοικητή τον Ίντι. […] Του ξαναθύ­μισα πως το ουσιώδες είναι να μην έχει απώλειες· διοικεί με πολύ μεγάλη άνεση.

Το ράδιο ανάγγειλε ένα νεκρό στό πέρασμα του Γιέζο, κοντά εκεί που είχε «εξολοθρευτεί» η όμάδα των δέκα ανταρτών, σε μια καινούργια συμπλοκή, κι αυτό δείχνει πως η Ιστορία με τον Χοακίν είναι μπαρούφα· εξ άλλου, δώσανε όλες τις πληροφορίες για τον Ελ Νέγκρο, τον Περουβιανό γιατρό, που σκοτώθηκε στο Παλμαρίτο και μεταφέρθηκε στο Καμίρι· ο Ελ Πελάντο [σημ. Μπ. Ο Σίτο Μπούστος] συνεργάστηκε για την αναγνώρισή του. Αυτή τη φορά πρέπει να πρόκειται για έναν πραγματικό νεκρό. Οι άλλοι μπορεί να είναι πλαστοί. Εν πάση περιπτώσει, ο συντάκτης των ανακοινωθέντων που τώρα μιλούν για το Μαζικούρι και το Καμίρι είναι ξένος.

5 Σεπτέμβρη

[Τρίτη]

[…] Στο σπίτι του Μορόν υπήρχαν στρατιώτες, που παρά λίγο ν' ανακαλύψουν την ομάδα με τα σκυλιά τους. Οι άντρες μας […] κατά το μεσημέρι, πέρασαν το ποτάμι και έπεσαν πάνω στα δυο σπίτια της άλλης πλευράς. Από το ένα, όλοι το έσκασαν, και επίταξαν το μουλάρι· στο άλλο. έδειξαν ελάχιστη διάθεση για συνεργασία και χρειάστηκε να καταφύγουν στις απειλές. Οι κάτοικοι είπαν πως δεν είχαν δει αντάρτες μέχρι τώρα και πως υπήρξε μια ομάδα στο Πέρες πριν από το καρναβάλι (εμείς). […]

[…] Αποκρυπτογραφήσαμε όλο το μή­νυμα, που έλεγε πως ο ΟΛΑΣ υπήρξε θρίαμβος, αλλά η Βολιβιάνικη αποστολή ήταν σκατά· ο Άλντο Φλόρες του Κ.Κ.Β. διαβεβαί­ωσε πως είναι ο Αντιπρόσωπος του Ε.Λ.Ν. και πρέπει να διαψευ­στεί.

6 Σεπτέμβρη

[Τετάρτη]

Μπενίνιο [Νταριέλ Αλαρκόν]

Η επέτειος τού Μπενίνιο προαναγγελλόταν με υποσχέσεις. Το πρωί φτιάξαμε ψωμάκια με τη φαρίνα που φέραμε και φάγαμε ματέ με ζάχαρη· στη συνέχεια, ο Μιγέλ πήγε να στήσει ενέδρα, επικεφαλής 8 αντρών, και ο Λεόν έφερε έναν άλλο μικρό ταύρο. Κι όπως ήταν κάπως αργά, περασμένες 10, και δεν ξαναγύριζαν, έστειλα τον Ουρμπάνο να τους ειδοποιήσει ν' αφήσουν την ενέδρα το μεσημέρι. Λίγα λεπτά αργότερα, ακούστηκε μια ντουφεκιά, έπειτα μια ριπή, και μια ντουφεκιά προς την κατεύθυνσή μας. Και ενώ εμείς πιάναμε θέσεις, έφτασε ο Ουρμπάνο τρεχάλα. Αντιλήφτηκε μια περίπολο με σκυλιά, με 9 άντρες από την άλλη πλευρά, χωρίς να προσδιορίζει πού ακριβώς. Ήμουν απελπισμένος. […] Κείνη τη στιγμή ακούστηκαν πυροβολισμοί και είδαν μια περίπολο να περνά ανάμεσα σ' αυτούς και το δάσος, από ένα μονοπάτι, αλλά είχε απομακρυνθεί πια: έτσι το πέρασμα έμεινε ανοιχτό. […]

Το ράδιο μεταδίδει..

7 Σεπτέμβρη

[Πέμπτη]

Περπατήσαμε λίγο. Διαβήκαμε μόνο ένα πέρασμα και αντι­μετωπίσαμε δυσκολίες, εξ αιτίας ενός κάθετου βράχου, έτσι που αναγκάστηκε ο Μιγέλ να καταυλιστεί για να μας περιμένει.

Αύριο θα κάνουμε επιμελημένες αναγνωρίσεις.

Να η κατάσταση: η αεροπορία δεν μας Αναζητά προς τα ‘δω αν και πέταξε πάνω από τον καταυλισμό, και το ράδιο μεταδίδει πως εγώ είμαι ο αρχηγός της ομάδας. Το θέμα, λοιπόν, είναι: φοβούνται; Λίγο πιθανό. Θεωρούν την κλιμάκωση αδύνατη; Βλέπον­τας αυτό που εμείς έχουμε κάνει και το όποιο αυτοί γνωρίζουν, δεν το πιστεύω. Θέλουν να μας αφήσουν να προχωρήσουμε για να φτά­σουμε σ' ένα στρατηγικό σημείο; Μπορεί· πιστεύουν πως θα μεί­νουμε στην περιοχή Μαζικούρι για να εφοδιαζόμαστε; Κι' αυτό επίσης είναι πιθανό.

Ό Γιατρός πάει πολύ καλύτερα, άλλα εγώ έπαθα υποτροπή και απόψε δεν έκλεισα μάτι.

Το ραδιόφωνο Λα Κρουζ ντελ Σουρ αναγγέλλει την μεγάλη ανακάλυψη του πτώματος της αντάρτισσας Τάνιας, στην όχθη του Ρίο Γκράντε. Oι ενδείξεις δεν δίνουν την εντύπωση αλήθειας, όπως στην περίπτωση του Ελ Νέγκρο. Το πτώμα μεταφέρθηκε στη Σάντα Κρουζ, όπως είπε μόνον αυτός ο σταθμός, όχι όμως ό σταθμός του Αλτιπλάνο.

Υψόμετρο: 720 μ.

Μίλησα με τον Χούλιο· πάει πολύ καλά, αλλά λυπάται για την έλλειψη επαφής και στρατολογίας αντρών.

8 Σεπτέμβρη

[Παρασκευή]

Ήσυχη μέρα. Στήσαμε ενέδρες με 8 άντρες, από το πρωί μέχρι το βράδυ, με διοικητή τον Αντόνιο και τον Πόμπο. Τα ζώα βόσκησαν καλά σ’ ένα τσούτσιαλ [χωράφι φυτεμένο με είδος μπαμπού] και το μουλάρι άρχισε τις κλω­τσιές. Ο Ανιθέτο και ο Τσαπάκο πήγανε γι’ αναγνώριση προς τα πάνω και γύρισαν λέγοντας πως ο δρόμος ήταν σχετικά καλός για τα ζώα. Ο Κόκο και ο Κάμπα διάσχισαν το ποτάμι ενώ το νερό τούς έφτασε μέχρι το στήθος· σκαρφάλωσαν στην απέναντι πλαγιά, χωρίς όμως να μας φέρουν καμιά χρήσιμη πληροφορία. Έστειλα τον Μιγέλ με τον Ανιθέτο, και το αποτέλεσμα που έβγαλε ο Μιγέλ μετά από μια πιο παρατεταμένη αναγνώριση ήταν πως θα είναι πάρα πολύ δύσκολο για τα ζώα να περάσουν. Αύριο θα επιμείνουμε σ' αυτήν την πλευρά, γιατί υπάρχει πάντα η δυνατότητα να περάσουμε τα ζώα χωρίς φορτίο μέσα απ' το ποτάμι.

Το ραδιόφωνο ανάγγειλε πως ό Μπαρριέντος παραβρέθηκε στον ενταφιασμό των λειψάνων της Τάνια, της αντάρτισσας, με τρόπο χριστιανικό και πως στη συνέχεια πήγε στο Πουέρτο Μαουρίθιο, που είναι το σπίτι του Χονοράτο. Έκανε πρόταση στους παρασυρμένους Βολιβιανούς, που μέχρι τώρα δεν στρατολογήθηκαν για να εισπράξουν επιπρόσθετα και την υποσχεμένη αμοιβή τους, να παρουσιαστούν στα στρατιωτικά τμήματα με ψηλά τα χέρια, και δή­λωσε πως δεν θα παρθεί κανένα μέτρο εναντίον τους.

Ένα μικρό αεροπλάνο βομβάρδισε προς το κάτω μέρος του Χονοράτο, σαν για να κάνει επίδειξη στον Μπαρριέντος.

Μια εφημερίδα της Βουδαπέστης κριτικάρει τον Τσε Γκουε­βάρα, μορφή παθητική, και, όπως φαίνεται ανεύθυνη, χαιρετίζει την μαρξιστική στάση του Κόμματος της Χιλής, που παίρνει πρα­κτικά μέτρα εναντίον της δράσης αυτής. Πόσο θα ποθούσα να φτά­σω στην εξουσία, μόνο και μόνο για να ξεμασκαρέψω τούς δει­λούς και τους λακέδες κάθε χρώματος και να τους τρίψω στο μουσούδι τις ρυπαρότητές τους...

10 Σεπτέμβρη

[Κυριακή]

Φοβερή μέρα. Άρχισε με καλούς οιωνούς, άλλα στη συνέχεια τα ζώα βάλθηκαν ν' αντιστέκονται στο ρουμάνι, που ήταν πράγμα­τι πολύ κακό και τελικά το αρσενικό δεν προχωρούσε πια. Έμεινε πίσω και χρειάστηκε να το αφήσουμε στην άλλη μεριά. Αυτή την απόφαση την πήρε ο Κόκο, γιατί φούσκωσε πολύ το ποτάμι, αλλά στην άλλη πλευρά μείνανε 4 όπλα, του Μόρο και οι αντιαρματικές χειροβομβίδες για το όπλο του Μπενίνιο. Πέρασα το ποτάμι κολυμπώντας με το μουλάρι, άλλα έχασα τα παπούτσια μου στο πέρασμα, και τώρα πρέπει να φορώ αμπαρκάς, πράγμα που καθό­λου δεν με διασκεδάζει. Ο Νάτο έκανε ένα δέμα τα ρούχα του και τα όπλα του, περιτυλιγμένα σε κηρόπανο και βούτηξε την ώρα που το ποτάμι ήταν φουσκωμένο: τα έχασε όλα στο πέρασμα. Το άλλο μουλάρι αφηνίασε και ρίχτηκε μόνο του για να περάσει, αλ­λά χρειάστηκε να το ξαναγυρίσουμε, γιατί δεν περνούσε. Όταν δοκίμασε για μιαν ακόμη φορά να περάσει μαζί με τον Λεόν, τόσο αυτός όσο και το μουλάρι κινδύνεψαν να πνιγούν, γιατί τους πρόλαβε η θύελλα. Τελικά, φτάσαμε όλοι στο χείμαρρο που ήταν ο σκοπός μας, ο Γιατρός με τα χάλια του. Παραπονιόταν αργότερα, για νευραλγίες στα άκρα, όλη τη νύχτα. Το αρχικό μας σχέδιο ήτανε να ξαναστείλουμε τα ζώα κολυμπώντας στην άλλη πλευρά, άλλα η παλίρροια μας εμποδίζει, τουλάχιστο μέχρι που να πέσει. Εξ άλλου, αεροπλάνα και ελικόπτερα πετούν σ’ αυτή την περιοχή. Το ελικόπτερο δεν μου λέει τίποτα το καλό, γιατί μπορεί να στήνει ενέδρες σε διάφορα μέρη του ποταμού. Αύριο θα κάνουμε αναγνώριση προς τις πηγές και τις εκβολές του ποταμού, για να εξακριβώσουμε το μέρος πού βρισκόμαστε.

Υψόμετρο: 780 μ. Δρόμος 3-4 χλμ.

Ξέχασα να σημειώσω ένα επεισόδιο· σήμερα, λίγο περισσό­τερο από 6 μήνες, έκανα μπάνιο. Είναι ένα ρεκόρ που πολλοί σύν­τροφοι το ‘χουν φτάσει κιόλας.

11 Σεπτέμβρη

[Δευτέρα]

[…]  Το ραδιόφωνο ανάγγειλε σήμερα το πρωί πως ο Μπαρριέντος επιβεβαίωσε πως είχα σκοτωθεί από καιρό, και πως όλα ήταν προπαγάνδα^· το ίδιο βράδυ όμως, πρόσφερνε 50.000 (4.200 U.S.) για πληροφορίες που θα επέτρεπαν τη σύλληψή μου ζωντανού ή νε κρού. Ειπώθηκε πως ο στρατός του ‘δωσε ένα (……δυσανάγνωστα στο κείμενο…..).

Έριξαν προκηρύξεις στην περιοχή, πιθανώς με την υπογραφή μου.

Αταυτοποίητοι

12 Σεπτέμβρη

[Τρίτη]

Η μέρα άρχισε μ' ένα κωμικοτραγικό επεισόδιο: ακριβώς στις 6, ώρα του εγερτήριου, ο Εουστάκιο ήρθε να με ειδοποιήσει πως έρχονται άνθρωποι από τον ξεροπόταμο. Έγινε προσκλητή­ριο και όλοι ετοιμαστήκαμε. Ο Αντόνιο τους είδε και όταν ζήτη­σα να μάθω πόσοι είναι, μου απάντησε με την παλάμη: πέντε. Τε­λικά, δεν ήταν παρά μια παραίσθηση, επικίνδυνη για το ηθικό της ομάδας, γιατί σε λίγο άρχισαν να μιλούν για ψύχωση. Κουβέντιασα σε συνέχεια με τον Αντόνιο και είναι φανερό πως δεν είναι φυσιολογικός. Άρχισε τα κλάματα, αλλά είπε πως δεν τον ένοια­ζε και εξήγησε πως τούτο προερχόταν από την έλλειψη ύπνου, για­τί 6 μέρες συνέχεια ήταν αγγαρεία, από τότε που κοιμήθηκε στη σκοπιά του, που δεν το παραδεχόταν όμως.

[…] Η προσφορά του Μπαρριέντος προκάλεσε, φαίνεται, κάποια αίσθηση. Πάντως, ένας δημοσιογράφος που το πήρε πολύ στα σοβαρά, βρίσκει το ποσόν των 4.200 δολαρίων λίγο, σε σύγκριση με τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύω. Το ραδιόφωνο της Αβάνας ανάγγειλε, πως ο ΟΛΑΣ πήρε ένα μήνυμα υποστήριξης από το Ε.Λ.Ν. Τα θαύματα της τηλεπάθειας!

14 Σεπτέμβρη

[Πέμπτη]

[…] Δεν μπορούσε κανείς να προχωρήσει καβάλα κι εγώ, στην αρχή μιας κρίσης του άσθματος, χρειάστηκε ν’ αφήσω το ζώο στο Λεόν και να συνεχίσω με τα πόδια. […]

15 Σεπτέμβρη

[Παρασκευή]

[…]  Το ραδιόφωνο ανάγγειλε τη φυλάκιση της [«του», στην ελληνική μετάφραση] Λογιόλα, και αυτό οφείλεται στις φωτογραφίες.

Ο ταύρος που μας έμενε ψόφησε, από τα χέρια του σφάχτη, φυσικά.

Υψόμετρο: 760 μ.

[Στις 26 Γενάρη σημειώνει: Η Λογιόλα μου ‘κανε άριστη εντύπωση. Είναι πολύ νέα και γλυκιά, αλλά νοιώθει κανείς πως είναι τύπος με μεγάλη αποφασιστικότητα. Πρόκειται να διαγραφεί από τη νεολαία, αλλά προσπαθούν να την καταφέρουν να υποβάλλει παραίτηση μόνη της].

17 Σεπτέμβρη

[Κυριακή]

Παμπλίτο

Μέρα στοματολογίας. Έβγαλα δόντια από τον Αρτούρο και τον Τσαπάκο. Ο Μιγέλ έκανε αναγνώριση μέχρι το ποτάμι και ο Μπενίνιο στο δρόμο. Είπαν πως τα μουλάρια μπορούν ν’ ανεβούν, αλλά πρώτα πρέπει να περάσουν και να ξαναπεράσουν το ποτάμι. Για να τιμήσουμε τον Παμπλίτο, του κάναμε λίγο ρύζι. Είναι σήμερα 22 χρονών και είναι ο πιο νέος αντάρτης.

Το ραδιόφωνο ανάγγειλε την αναβολή της δίκης (του Ντεμπρέ) και μια διαμαρτυρία για τη φυλάκιση της Λογιόλα Γκουσμάν. [«του Λογιόλα Γκούθμαν», στην ελληνική μετάφραση. Μια φορά μόνο (26 Γενάρη) γράφεται «της Λογιόλα»].

19 Σεπτέμβρη

[Τρίτη]

[…] Το ραδιόφωνο επιμένει στην υπόθεση Λογιόλα και oι καθηγητές κήρυξαν απεργία. Oι μαθητές του Γυμνασίου στο οποίο δούλευε ο Χιγκέρας, ένας καθηγητής τους που βρίσκεται κρατού­μενος, κήρυξαν απεργία πείνας, και oι εργάτες πετρελαίου είναι έτοιμοι να απεργήσουν, εξ αιτίας των συνθηκών εργασίας της επιχείρησης πετρελαίου.

Σημεία των καιρών: Δεν έχω πια μελάνι.

21 Σεπτέμβρη

[Πέμπτη]

Ξεκινήσαμε στις 3 η ώρα, μ' ένα φεγγάρι λαμπερό, από δρό­μο που ‘χαμε αναγνωρίσει προηγουμένως, και περπατήσαμε μέχρι τις 9 σχεδόν, χωρίς να συναντήσουμε ψυχή, περνώντας από υψόμετρο 2.040, το ψηλότερο που είχαμε φτάσει. Εκείνη τη στιγμή συναντήσαμε δυο γελαδάρηδες, που μας δείξανε το δρόμο για το Άλτο Σέκο. Είχαμε ακόμα δυό λεύγες. Τις περπατήσαμε, κουρα­σμένα, κατά τη νύχτα και το πρωί είχαμε διανύσει τις 2 λεύγες.

Όταν φτάσαμε στα πρώτα σπίτια της πλαγιάς, αγοράσαμε μερικά τρόφιμα και πήγαμε να φάμε στο σπίτι του Δημάρχου. 'Αρ­γότερα συναντήσαμε ένα νερόμυλο για καλαμπόκια, στις όχθες του Πιραγιαμίρι (1.400 μ. υψόμετρο). Οι άνθρωποι τρόμαξαν και προσπάθησαν να κρυφτούν όταν μας είδαν.

Χάσαμε αρκετό καιρό από έλλειψη ευκινησίας. Οι δυο λεύγες μέχρι τό Άλτο Σέκο μας φάγανε από τις 12 και 35' μέχρι τις 6.

22 Σεπτέμβρη

[Παρασκευή]

[…] Το βράδυ, ο Ίντι έκανε συγκέντρωση στην αίθουσα του σχολείου, και εξήγησε σε καμιά δεκαπενταριά έκπληκτους και φοβισμένους χωριάτες, τους σκοπούς της επανάστασής μας. Ο δάσκαλος ήταν ο μόνος που πήρε το λόγο για να ρωτήσει αν δίνουμε μάχες μέσα στα χωριά. Είναι ένα κράμα κουτοπόνηρου χωριάτη, εκπαιδευμένου, με μια αφέλεια παιδική. Έβαλε ένα σωρό ερωτήσεις για το σοσιαλισμό.

Ένα χαμίνι προσφέρθηκε να μας κάνει τον οδηγό, αλλά μεί­ναμε επιφυλακτικοί απέναντι στο δάσκαλο, γιατί είναι αλεπού. Φύγαμε στη 1 και 30' κατά τη Σάντα Έλενα, όπου φτάσαμε στις 10.

Υψόμετρο: 1.300 μ.

Ο Μπαρριέντος και ο Οβάντο έδωσαν μια πρές - κόνφερανς κατά την όποια αποκάλυψαν όλες τις πληροφορίες που πήραν από τα ντοκουμέντα και ανάγγειλαν πως η ομάδα του Χοαχίν εξον­τώθηκε.

24 Σεπτέμβρη

[Κυριακή]

Φτάσαμε στο χωριουδάκι πού λέγεται Λόμα Λάργκα, εγώ με ηπατικούς κολικούς και εμετούς, oι άντρες εξαντλημένοι από τις πορείες που δεν αποφέρουν τίποτα. Αποφάσισα να περάσουμε τη νύχτα στη διασταύρωση του δρόμου του Πούχιο. Κάποιος έσφα­ξε ένα γουρούνι, που μας το πούλησε, ο μόνος χωριάτης που ‘μεινε σπίτι του: ο Σοστένιος Βάργκας. Οι άλλοι το ‘σκασαν όταν μας είδαν.

Υψόμετρο: 1.400 μ.

26 Σεπτέμβρη

[Τρίτη]

Κόκο Περέντο (Κοτσαμπάμπα Βολιβίας, 23 Μάη 1938 - Κεμπράντα (φαράγγι) ντε Μπατάν, 26 Σεπτεμβρίου 1967). Αδερφός του Ίντι στη ζωή και στον αγώνα. «Ο άνθρωπος με το μεγαλύτερο ίσως κύρος μεταξύ των μελών της Κομμουνιστικής Νεολαίας»
Ο Ίντι όταν ενημερώθηκε για το θάνατό του γράφει:
«Δεν τον είδα να πεθαίνει. Δεν έχυσα ούτε ένα δάκρυ. Λόγω χαρακτήρα, μου είναι πολύ δύσκολο να κλάψω».

Τσάκισμα

Καταστροφή. Φτάσαμε την αυγή στο Πικάτσο, όπου είχε γιορ­τή. Είναι το υψηλότερο σημείο πού φτάσαμε: 2.280 μ. Οι χωρικοί μας φέρθηκαν πολύ καλά και εξακολουθήσαμε χωρίς μεγάλο φό­βο, παρ’ ότι ο Οβάντο ανάγγειλε τη σύλληψή μου από τη μια στιγμή στην άλλη. Φτάνοντας στη Λα Χιγκέρας, όλα άλλαξαν: όλοι οι άντρες εξαφανίστηκαν και δεν έμειναν παρά μερικές γυ­ναίκες. Ο Κόκο πήγε στο σπίτι του τηλεγραφητή, γιατί υπήρχε τηλέφωνο, κι έφερε μιαν ανακοίνωση την 22α, που ο έπαρχος του Βάλλε Γκράντε πληροφορούσε το δήμαρχο πως μαθεύτηκε η παρου­σία ανταρτών στην περιοχή και πως κάθε νέο πρέπει να μεταδίδεται στο V.G. [Μπ.: Valle Grande] και τα έξοδα θα του καταβάλλονται. Ο άντρας το ‘σκασε, αλλά η γυναίκα διαβεβαίωσε πως σήμερα κανείς δεν τηλεφώνησε, γιατί ήταν η γιορτή του Χαγκιουέι, στο γειτονικό χωριό.

Η εμπροστοφυλακή αναχώρησε στη 1 μμ., προσπαθώντας να φτάσει στο Χαγκιουέι και ‘κει να πάρει μιαν υπόφαιη για τα μου­λάρια και το Γιατρό. Λίγο μετά, ενώ μιλούσα με τον μόνο άντρα του χωριού, που ήταν κατατρομαγμένος, έφτασε ένας έμπορος κο­καΐνης που είπε πως ερχόταν από το V.G. και την Πουκαρά και δεν είχε δει τίποτα. Ήταν πολύ νευρικός, άλλα το απόδωσα στην παρουσία μας και τους άφησα να φύγουν, παρά τα ψέματά τους. Όταν έφυγα για την κορυφή της πλαγιάς, κοντά στη 1 και 30' μμ., πυροβολισμοί σ’ όλη την οροσειρά μού ανάγγειλαν πως οι δι­κοί μας πέσανε σε ενέδρα. Οργάνωσα την άμυνα στο χωριουδάκι, για να περιμένω όσους θα επιζήσουν και υπέδειξα σαν διέξοδο ένα δρόμο πού πάει στο Ρίο Γκράντε.

Λίγες στιγμές αργότερα έφτασε ο Μπενίνιο [Νταριέλ Αλαρκόν] τραυματισμένος, μετά ο Ανιθέτο και ο Παμπλίτο μ’ ένα πόδι σε κακή κατάσταση. Ο Μιγέλ, ο Κόκο και ο Χούλιο σκοτώθηκαν και ο Κάμπα εξαφανίστηκε, παρατώντας το γυλιό του.

Το πτώμα του Κόκο μετά την ενέδρα στο φαράγγι Μπατάν

Η οπισθοφυλακή έφυγε γρήγορα από το δρόμο και τους ακολούθησα, τραβώντας πάντα τα δυο μουλάρια. Οι τελευταίοι χτυπήθηκαν από πολύ κοντά, κοντοστάθηκαν και ο Ίντι έχασε την επαφή. Αφού τον περιμέναμε ενεδρεύοντας μισή ώρα και περιμένοντας ακόμα και επίθεση από το βουνό, αποφασίσαμε να τον παρατήσουμε, αλλά σε λίγο μας αντάμωσε. Τότε είδαμε πως είχε εξαφανιστεί και ο Λεόν.

Ο Ίντι μάς είπε πως είδε το γυλιό του στο μονοπάτι από το όποιο έπρεπε να φύγει. Είδαμε έναν άνθρωπο που περπατούσε τρε­χάλα στο φαράγγι και συμπεράναμε πως θα ήταν αυτός. Για να προσπαθήσουμε να μπερδέψουμε τα ίχνη, αφήσαμε τα μουλάρια να τραβήξουν προς τα κάτω, στο φαράγγι, και 'μείς συνεχίσαμε από έναν μικρό αυχένα που μακρύτερα είχε πικρό νερό.

Κοιμηθήκαμε στις 12, γιατί δεν μπορούσαμε πια να περπα­τήσουμε.

Σελ. 16: Αξιολόγηση Peredo Leigue, Roberto (Coco). Σημείο πολλαπλασιασμού... έφυγε

[16. Αξιολόγηση Κόκο, 27/11/66

27/2/67 ‒τρεις μήνες. Τυπική ενσωμάτωση επειδή ήταν στην τροφοδοσία και τώρα εργάζεται στο αγρόκτημα.

27/5/67 ‒6 μήνες. Καλός. Έχει περάσει το ευρύ φάσμα των απαιτούμενων δοκιμασιών και εξελίσσεται ως αντάρτης.

27/8/67 ‒9 μήνες. Πολύ Καλός. Προορίζεται για μεγάλος μαχητής και μεγάλο επαναστατικό στέλεχος.

26/9/ 67 ‒Πέθανε στην ενέδρα της Λα Ιγκέρα, μαζί με τους καλύτερους Βολιβιανούς του Ίντι. Όπως και να το κάνεις, ήταν μεγάλη εγγύηση στη μάχη και με υψηλό ηθικό. Η πιο σοβαρή απώλεια μετά τον Ρολάντο].

27 Σεπτέμβρη

[Τετάρτη

Στις 4, ξαναρχίσαμε την πορεία προσπαθώντας να βρούμε ένα μέρος όπου θ' ανεβαίναμε, και το πετύχαμε κατά τις 7, άλλα στην αντίθετη πλευρά από κείνη που προβλέπαμε. Ήταν ένας λόφος απέναντί μας, ξερός και κατά τα φαινόμενα ακίνδυνος. Σκαρφα­λώσαμε λίγο ακόμα και χωθήκαμε σ' ένα δασάκι, για να προφυλαχτούμε από την Αεροπορία, και ανακαλύψαμε πως ο λόφος έχει ένα μονοπάτι, που δεν το είχαν χρησιμοποιήσει τούτη τη μέρα. Με το πέσιμο της νύχτας, ένας χωριάτης και ένας φαντάρος ανέ­βηκαν μέχρι τα μισά της πλαγιάς, στάθηκαν εκεί μια στιγμή χω­ρίς να μας δουν. Ο Ανιθέτο πήγε γι’ αναγνώριση και είδε μια μεγάλη ομάδα στρατιώτες σ' ένα γειτονικό σπίτι. Από ‘κει περνού­σε πιο εύκολος δρόμος για μας και τώρα κόπηκε. Την αυγή, εί­δαμε ν' ανεβαίνει σ' έναν γειτονικό λόφο μια φάλαγγα στρατού. Μεταφέρανε αντικείμενα που λάμπανε στον ήλιο και αργότερα, κατά το μεσημέρι, ακούστηκαν πυροβολισμοί σκόρπιοι και μερικές ριπές, μετά κραυγές: «Είναι εκεί». «Έβγα από ‘κει». «Θα βγεις ή όχι;» συνοδευόμενες με ντουφεκιές. Δεν ξέραμε ποιος είναι και σκεφτόμαστε ότι μπορεί να ήταν ο Κάμπα. Φύγαμε τη νύχτα, προσπαθώντας να φτάσουμε στο νερό από την άλλη πλευρά και βρεθήκαμε σε χαμόκλαδα πυκνότερα απ’ ότι προηγούμενα. Πρέ­πει να ψάξουμε για νερό στο φαράγγι, γιατί από ‘δω μια κάθετη πλαγιά μάς κόβει το δρόμο.

Το ραδιόφωνο μετάδωσε πως είχαμε μια συμπλοκή με το λό­χο Γκαλίντο και πως υπήρχαν τρεις νεκροί που μεταφέρθηκαν στο Βάλλε Γκράντε για αναγνώριση. Φαίνεται πως δεν πιάσανε ούτε τον Κάμπα ούτε τον Λεόν. Οι απώλειές μας είναι πάρα πολύ βα­ριές αυτή τη φορά. Η πιο αβάστακτη απώλεια ήταν τού Κόκο, αλλά και ο Μιγέλ και ο Χούλιο υπήρξαν θαυμάσιοι μαχητές και η ανθρώπινη αξία των τριών μαχητών δεν μπορεί να εκτιμηθεί.

Ο Λεόν θα πονάει πολύ.

Υψόμετρο: 1.400 μ.

28 Σεπτέμβρη

[Πέμπτη]

Μέρα αγωνίας, που σε μια στιγμή πιστέψαμε πως θα είναι και η τελευταία. Φέρανε νερό την αυγή και αμέσως ο Ίντι και ο Βίλλυ πήγανε γι’ αναγνώριση μιας άλλης δυνατής καθόδου προς το φαράγγι αλλά γύρισαν αμέσως, γιατί όλον τον απέναντι λόφο τον διασχίζει ένας δρόμος και περνούσε από ‘κει ένας χωριάτης καβάλα. Στις 10 και 45', στρατιώτες φορτωμένοι τους γυλιούς τους, πέρασαν απέναντί μας και μας φάνηκαν αιώνες μέχρι πού ν’ απομακρυνθούν. Στις 12, φάνηκε μια άλλη ομάδα, τούτη τη φορά με 77 άνδρες, και για επιστέγασμα, ακούστηκε ένας πυροβολισμός και οι στρατιώτες πιάσανε θέσεις. Ο αξιωματικός έδωσε διαταγή να κατεβούν με κάθε τρόπο στο φαράγγι που φαινόταν να ήταν το δικό μας, αλλά τελικά επικοινώνησαν με τον ασύρματο και φαίνονταν ευχαριστημένοι. Είχαν αρνηθεί να κατεβούν. Το καταφύγιό μας είναι χωρίς άμυνα σε μια επίθεση από ψηλότερα και δεν έχουμε καθόλου δυνατότητες διαφυγής, εάν μας ανακάλυπταν. Αργότερα, ένας αργοπορημένος στρατιώτης πέρασε κουρασμένος σα σκυλί. Τον εκλιπαρούσαν να προχωρήσει. Λίγο αργότερα φάνηκε ένας χωριάτης που οδηγούσε ακόμα έναν αργοπορημένο. Ο χωριάτης έφυγε σε λίγο και δεν υπάρχει πια τίποτα το ιδιαίτερο. Αλλά η στιγμή του πυροβολισμού ήταν πολύ αγωνιώδης.

Όλοι οι στρατιώτες πέρασαν με τους γυλιούς τους, και αυτό οδηγεί στη σκέψη πως αποσύρονται, και δεν φάνηκαν το βράδυ φωτιές στο σπιτάκι. Δεν ακούστηκαν και πυροβολισμοί με τους οποίους, γενικά, χαιρετούνε το φτάσιμο της νύχτας. Αύριο όλη τη μέρα. Θα κάνουμε αναγνώριση στο χωριουδάκι. Μια ψιλή βροχή μάς μούσκεψε, αλλά δεν μου φαίνεται αρκετή για να σβήσει τα ίχνη μας.

Το ραδιόφωνο ανακοίνωσε πως ο Κόκο αναγνωρίστηκε, κι έδωσε ένα συγκεχυμένο νέο για τον Χούλιο. Μπερδεύουν τον Μι­γέλ με τον Αντόνιο, και εντοπίζουν τις δραστηριότητές τους στον Μανίλα. Σε μια στιγμή μετέδωσαν το νέο του θανάτου μου, αλλά μετά το διάψευσαν.

29 Σεπτέμβρη

[Παρασκευή]

Ακόμα μια μέρα γεμάτη από ένταση. Η αναγνώριση: Ο Ίντι και ο Ανιθέτο πήγανε να κατασκοπεύσουν το σπίτι όλη τη μέρα. Η κίνηση στο δρόμο άρχισε από τα ξημερώματα, κατά τις 6 περνούσαν στρατιώτες, χωρίς γυλιούς, προς τις δυο κατευθύνσεις, και άλλοι ακόμα καβάλα σε ξεφόρτωτους γαϊδάρους, που μετά φεύγανε φορτωμένοι.

Ο Ίντι γύρισε στις 6 και 15' μμ. λέγοντας πως 16 στρα­τιώτες που κατέβηκαν, μπήκαν μέσα στο τσάκο και δεν φαίνονταν πια. Εκεί, φαίνεται, φόρτωναν τους γαϊδάρους. Με αυτά τα γεγο­νότα, είναι δύσκολο ν' αποφασίσουμε να κάνουμε αυτό το δρόμο, τον πιο λογικό και εύκολο, αφού μπορεί εύκολα να έχουν στήσει ενέδρα εκεί oι στρατιώτες και οπωσδήποτε στο σπίτι θα υπάρχουν σκυλιά που θα μυριστούν την παρουσία μας. Αύριο θα κάνουμε δυο αναγνωρίσεις: Μια στο ίδιο μέρος και μιαν άλλη για να προσπαθήσουμε να προχωρήσουμε ανεβαίνοντας όσο πιο πάνω μπορέσουμε, για να δούμε εάν υπάρχει έξοδος από ‘κει κάτω, διασχίζοντας πιθανώς το δρόμο που κάνουν oι στρατιώτες.

Το ραδιόφωνο δεν έδωσε κανένα νέο.

30 Σεπτέμβρη

[Σάββατο]

Ακόμα μια μέρα με ένταση. Τις πρωινές ώρες, το Ράδιο Μπαλμαθέντα της Χιλής, ανακοίνωσε πως, από επίσημες πηγές του στρατού, έγινε γνωστό πως ο Τσε Γκουεβάρα καταδιώκεται σ’ ένα άγριο φαράγγι. Οι τοπικοί σταθμοί δεν λένε τίποτα. Είναι πιθανόν να είναι σκόπιμη σιωπή και πως είναι βέβαιοι για την παρουσία μας σ’ αυτή την περιοχή. Λίγο μετά, άρχισε το πέρασμα των στρατιωτών από τη μια μεριά στήν άλλη. Στις 12 ή ώρα, 40 στρατιώτες πέ­ρασαν χωρισμένοι σε φάλαγγες με τα ντουφέκια τους οπλισμένα. Πήγανε και καταυλιστήκανε στο σπιτάκι και βάλανε γερές σκοπιές. Τα μάθαμε από τον Ανιθέτο και τον Πάτσο.

Ό Ίντι και ο Βίλλυ ξαναγύρισαν με το νέο πως το Ρίο Γκράντε βρίσκεται 2 χλμ. περίπου δεξιά, πως υπάρχουν τρία σπί­τια ανεβαίνοντας για το φαράγγι και πως μπορεί κανείς να καταυλιστεί σε μέρη που να μη φαινόμαστε από πουθενά. Ψάξαμε για νερό και στις 11 το βράδυ αρχίσαμε μια κουραστική νυχτερινή πορεία σιγά, εξ αίτιας του Τσίνο που δεν μπορούσε να περπατά στο σκοτάδι. Ο Μπενίνιο πάει πολύ καλά, αλλά ο Γιατρός δεν θέλει να δυναμώσει.

[Σεπτέμβρης 1967]

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

Έπρεπε να είναι ο μήνας της αναδυνάμωσης, και είχε αρχίσει σχεδόν, άλλα η ενέδρα στην οποία σκοτώθηκαν οι Μιγέλ, Κόκο και Χούλιο, μας τα χάλασε όλα, και στη συνέχεια, παρα­μένουμε σ’ επικίνδυνη θέση, χάνοντας επί πλέον και τον Λεόν. Η εξαφάνιση του Κάμπα είναι καθαρό κέρδος.

Είχαμε μικροσυμπλοκές στις όποιες σκοτώσαμε ένα άλογο. Σκοτώσαμε ένα στρατιώτη. Πληγώσαμε έναν άλλο, και Ουρμπάνο πυροβόλησε και πυροβολήθηκε από μια περίπολο. Και είχαμε και την ολέθρια ενέδρα της Χιγκέρα. Παρατήσαμε και τα μου­λάρια και πιστεύω πως για πολύ καιρό δεν θα βρούμε τέτοια ζώα.

Εξ άλλου, φαίνεται πως υπάρχουν πολλές παραλλαγές για το θάνατο των άντρών της άλλης ομάδας, που μπορεί κανείς να τη θεωρεί διαλυμένη, κι αν ακόμα είναι δυνατό να κυκλοφορεί μια μικρή ομάδα, Αποφεύγοντας την επαφή με το στρατό, γιατί το νέο για τον ταυτόχρονο θάνατο 7 αντρών φαίνεται να είναι ψεύτι­κο, ή τουλάχιστον παραφουσκωμένο.

Τα χαρακτηριστικά του μήνα είναι τα ίδια με του προηγού­μενου, εκτός του ότι τώρα ο στρατός αποδείχνεται πιο αποτελεσματικός στη δράση του, η μάζα των χωρικών δεν μας βοηθά καθόλου και πως oι χωρικοί μεταβάλλονται σε καταδότες.

Η πιο ουσιαστική προσπάθεια είναι να φύγουμε για περιοχές πιο ευνοϊκές για μας. Μένουν μετά oι επαφές ακόμα και αν ολόκληρο το δίχτυο της Λα Παζ, άπου επίσης δεχτήκαμε σκληρά χτυπήματα, εξαρθρώθηκε. Το ηθικό της υπόλοιπης ομάδας κρα­τιέται καλά, και δεν μου μένουν αμφιβολίες παρά για τον Βίλλυ, που υπάρχει κίνδυνος να επωφεληθεί κάποια σύγχυση για να το σκάσει μόνος του, εάν δεν του μιλήσω. 

[Ο Τσε εξομολογείται στον Πάτσο ότι «ήταν σαν να γεννηθήκαμε δυο φορές»]

Ο Κάμπα κρατούμενος. Για Ντεμπρέ και Μπούστος δεν κατέθεσε (πβλ. Η Γεωγραφία των Ονομάτων). Κατ' άλλους, έδωσε πληροφορίες για τους αντάρτες.
Στις 6 Οκτ. (βλ. ημ/νία) ο Τσε γράφει: Η Κρούζ ντελ Σούρ μίλησε για μια συνέντευξη των Κάμπα. Ο Ορλάντο ήταν λιγότερο δειλός.

Οκτώβρης 1967

1 Οκτώβρη

[Κυριακή]

Αυτή η πρωτομηνιά πέρασε χωρίς κανένα νέο. Φτάσαμε ξη­μερώματα σ’ ένα μικρό δάσος και καταυλιστήκαμε, τοποθετώντας σκοπιές σε διάφορα γύρω σημεία. Οι 40 άντρες απομακρύνθηκαν μέσα σ’ ένα φαράγγι, που σκοπεύαμε ν’ ακολουθήσουμε ‘μείς, ρίχνοντας μερικές ντουφεκιές. θα ‘λεγε κανείς πως δεν υπήρχε κα­νείς στα σπιτάκια, αν και ο Ουρμπάνο είδε να κατεβαίνουν 5 στρα­τιώτες που συνέχισαν το δρόμο τους, χωρίς να τα καταφέρουμε να δούμε προς τα πού. Αποφάσισα να μείνουμε ‘δω μια μέρα ακόμα, γιατί το μέρος είναι καλό και επιτρέπει σίγουρη υποχώρηση, δεδομένου πως από ‘δω ελέγχει κανείς όλες τις κινήσεις του εχθρού. Ο Πάτσο με τον Νάτο, Ντάριο και Εουστάκιο πήγαν να ψάξουν για νερό και γύρισαν στις 9 μμ.

Ο Τσαπάκο έφτιαξε ψευτοτηγανίτες και μοιράσαμε λίγο τσάρ­κι [καλαμπόκι βραστό χωρίς αλάτι], κι έτσι ξεγελάσαμε την πείνα μας.

Δεν υπάρχουν νέα.

2 Οκτώβρη

[Δευτέρα]

Αντόνιο

Κανένα ίχνος από στρατιώτες τη μέρα· μόνο κατσίκια, που τα οδηγούσαν τσοπανόσκυλα, πέρασαν από κοντά μας, και οι σκύ­λοι άρχισαν να γαυγίζουν. Αποφασίσαμε να προσπαθήσουμε να

παρακάμψουμε το τσάκος, το κοντινότερο στο φαράγγι, και, κατά τις 6 μμ, αρχίσαμε να κατεβαίνουμε και είχαμε όλον τον καιρό να φτάσουμε με το πάσο μας και να μαγειρέψουμε πριν περάσου­με, άλλα χάθηκε ό Νάτο· δεν ακολουθούσε.

Όταν αποφασίσαμε να γυρίσουμε, χαθήκαμε, και περάσαμε τη νύχτα ψηλά, χωρίς να μαγειρέψουμε, διψασμένοι. Το ραδιόφωνο μας έδωσε την εξήγηση για την ανάπτυξη του στρατού, στις 30 Σεπτέμβρη. Σύμφωνα με τα νέα που μετέδωσε ή Λα Κρουζ ντελ Σουρ, ο στρατός ανάγγειλε πως είχε μια συμπλοκή στην Όμπρα ντελ Κουίνιολ με μια μικρή ομάδα από τους άντρες μας, χωρίς απώλειες και από τις δυο πλευρές, αν και δήλωσαν πως βρήκαν ίχνη αίματος μετά τη φυγή μας. Η ομάδα αποτελείτο από δέκα άντρες, σύμφωνα με το ίδιο ανακοινωθέν.

3 Οκτώβρη

[Τρίτη]

Μέρα μακριά και με ένταση χωρίς λόγο: τη στιγμή που ετοιμαζόμαστε να πάμε στον βασικό καταυλισμό μας, έφτασε ο Ουρμπάνο λέγοντας πως άκουσε περαστικούς χωριάτες να λένε: «Εδώ Ακούσαμε κουβέντες όταν περνούσαμε χτες βράδυ».

Ήταν φανερό πως η πληροφορία είχε κάτι το αόριστο, αλλά αποφάσισα να ενεργήσω σα να ήταν αληθινή και χωρίς να σβή­σουμε τη δίψα μας, ξανανεβήκαμε στην κορφή ενός λόφου που δε­σπόζει στο δρόμο που περνούν οι στρατιώτες.  Η υπόλοιπη μέρα πέρασε σε τέλεια ηρεμία και το βράδυ, κατεβήκαμε και φτιάξαμε καφέ που μας φάνηκε πως είχε θεία γεύση, παρά την πίκρα του νερού και την κατσαρόλα τη λιγδιασμένη, μέσα στην οποία τον ψήσαμε. Σε συνέχεια φτιάξαμε ψωμιά για να φάμε ‘κει και ρύζι με ταπίρ, για να πάρουμε μαζί μας. Στις 3 αρχίσαμε την πορεία, μετά από αναγνώριση, αποφύγαμε εύκολα το τσάκο, για να πέσουμε σ’ έναν αυχένα, άπου δεν υπήρχε νερό, ήταν όμως φανερό ότι τον έψαξαν oι στρατιώτες.

Το ραδιόφωνο ανάγγειλε πως αιχμαλωτίστηκαν δυο άντρες: ο Αντόνιο Ντομινγκουές Φλόρες (Λεόν) και ο Ορλάντο Χιμένες Μπάθαν (Κάμπα). Αυτός παραδέχτηκε πως πολέμησε εναντίον του στρατού. Ο άλλος είπε πως έδωσε εμπιστοσύνη στα λόγια του προέδρου. Και oι δυο δίνουν άφθονες πληροφορίες για τον Φερνάντο [το οδοντιατρικό όνομα του Τσε], την αρρώστια του και όλα τ’ άλλα, χωρίς να λογαριάσουμε αυτά που μπορεί να έχουν πει και δεν ανακοινώνονται.

Έτσι έληξε ή ιστορία των δύο «ηρωικών» γκουεριλλιέρος.

Υψόμετρο: 1.360 μ.

Ακούσαμε μια συνομιλία του Ντεμπρέ πολύ θαρρετή, μ’ έ­ναν προβοκάτορα σπουδαστή.

4 Οκτώβρη

[Τετάρτη]

Αφού ξεκουραστήκαμε στον αυχένα, τον ακλουθήσαμε μισή ώρα κατεβαίνοντας, μέχρι τη στιγμή που ανταμώσαμε έναν άλλο, που ενώνεται με αυτόν· τον ανεβήκαμε και ξεκουραστήκαμε μέχρι τις 3 μμ, για ν’ αποφύγουμε τον ήλιο. Ξαναρχίσαμε κείνη την ώρα την πορεία μας για μισή ώρα και κάτι. Εκεί βρισκόντουσαν και οι ανιχνευτές, πού φτάσανε μέχρι την άκρη του φαραγγιού χωρίς να βρουν νερό. Στις 6 μμ., αφήσαμε τον αυχένα και συνεχίσαμε από έναν κατσικόδρομο μέχρι τις 7 καί 30' μμ, που δεν βλέπαμε πια καθόλου και μείναμε ‘κει μέχρι τις 3 η ώρα το πρωί.

Το ραδιόφωνο μετάδωσε τα νέα για την αλλαγή του σταθμού διοίκησης του 'Επιτελείου της 4ης Μεραρχίας, που προωθείται από την Λαγκουνίλλιας στην Παντίλλα, για να επιβλέπει καλύτε­ρα τη ζώνη του Σερράνο που υποτίθεται πώς μπορεί να καταφύ­γουν οι αντάρτες. Δήλωσε ακόμα πως εάν με πιάσουν οι δυνάμεις της 4ης Μεραρχίας, θα δικαστώ στο Καμίρι, εάν της 8ης, θα δικαστώ στη Σάντα Κρουζ.

Υψόμετρο: 1.650 μέτρα.

5 Οκτώβρη

[Πέμπτη]

Όταν ξαναρχίσαμε την πορεία, προχωρήσαμε δύσκολα μέχρι τις 6 και 16', και τότε παρατήσαμε τον κατσικόδρομο για να χω­θούμε σ' Ένα δασάκι με δέντρα αρκετά ψηλά που μας προστάτευαν από τ' αδιάκριτα βλέμματα. Ο Μπενίνιο με τον Πάτσο κάνανε πολλές αναγνωρίσεις, ψάξανε για νερό και γυρόφεραν το γειτονικό σπίτι χωρίς να βρουν. Πρέπει να υπάρχει ένα μικρό πηγάδι δίπλα.

Όταν τέλειωναν, είδαν 6 στρατιώτες που πήγαιναν στο σπίτι, πε­ραστικοί, όπως φαίνεται. Ξεκινήσαμε αφού νύχτωσε, οι άντρες εξαντλημένοι από τη δίψα ενώ ο Εουστάκιο παρουσίαζε ένα θλιβερό θέαμα καθώς έκλαιγε για μια γουλιά νερό. Μετά από ένα δρόμο πολύ κακό, με στάσεις κάθε τόσο, φτάσαμε ξημερώματα σ’ ένα δασάκι που ακούστηκαν γαυγίσματα σκυλιών, από κοντά. Διακρί­ναμε έναν κατάξερο ψηλό λόφο πολύ κοντά.

Φροντίσαμε το τραύμα του Μπενίνιο που πυορροεί και έκανα μια ένεση στο Γιατρό. Αποτέλεσμα της θεραπείας μου: ο Μπε­νίνιο παραπονιέται όλη τη νύχτα πως πονά.

Το ραδιόφωνο μετάδωσε πώς οι δυο μας Κάμπα [Σημ. Μπ.: Εννοεί τον Κάμπα και τον Λεόν που πιάστηκαν μαζί] μεταφέρθη­καν στο Καμίρι για να χρησιμοποιηθούν σαν μάρτυρες στην υπόθεση Ντεμπρέ.

Υψόμετρο: 2.000 μέτρα.

6 Οκτώβρη

[Παρασκευή]

Μια εξερεύνηση της τριγύρω περιοχής μας έμαθε πως βρισκό­μαστε κοντά σ' ένα σπίτι, άλλα είναι κι ένα άλλο μακρύτερα, που έχει νερό. Πήγαμε κει και μαγειρεύαμε όλη τη μέρα, κάτω από μια μεγάλη πλάκα που χρησίμευε σα σκεπή, άλλα ήμουν ανήσυχος γιατί βρισκόμαστε μέρα κοντά σε κατοικημένα μέρη, μέσα σ' ένα κοίλωμα. Καθώς το φαγητό αργούσε, αποφασίσαμε να ξεκινή­σουμε ξημερώματα και να προχωρήσουμε μέχρι έναν παραπόταμο κοντά σ' αυτόν τον μικρό χείμαρρο και από κει να κάνουμε επι­μελημένη αναγνώριση της γύρω περιοχής και ν' αποφασίσουμε ποια κατεύθυνση θα πάρουμε.

Η Κρούζ ντελ Σούρ μίλησε για μια συνέντευξη των Κάμπα. Ο Ορλάντο ήταν λιγότερο δειλός. Το ραδιόφωνο της Χιλής με­τάδωσε ένα λογοκριμένο νέο πως δήθεν υπάρχουν 1.800 άντρες στην περιοχή που βρίσκονται στα ίχνη μας.

Υψόμετρο: 1.750 μ.

Παρασκευή και Σάββατο, 6 - 7 Οκτώβρη 1967. Το τελευταίο Σαββατοκύριακο.

7 Οκτώβρη

[Σάββατο]

Πέρασαν 11 μήνες από τότε που αρχίσαμε τ' αντάρτικο, χω­ρίς βουκολικά μπερδέματα, μέχρι τις 12 και 30' η ώρα, που μια γριά ήρθε να φυλάξει τα κατσίκια της ατό φαράγγι πού καταυλιστήκαμε και αναγκαστήκαμε να την πιάσουμε. Η γυναίκα δεν μας έδινε κανένα αξιόπιστο νέο σχετικά με τους στρατιώτες, απαντούσε μονότονα πως δεν ήξερε τίποτα, πως είχε πολύ καιρό να περά­σει από κει. Μας έδωσε όμως πληροφορίες για τούς δρόμους. Σύμφωνα με τα λεγόμενά της, φαίνεται πως είμαστε σχεδόν μια λεύγα από το Χιγκέρας, μιά λεύγα από το Χαγκιουέϊ και κοντά δυο λεύγες από την Πουκάρα. Στις 5 και 30' μ.μ., ο Ίντι, Ανιθέτο και ο Παμπλίτο, πήγαν στο σπίτι της γριάς, που έχει μια κόρη έγκυο, σχεδόν νάνο. Της δώσανε 50 πέζος λέγοντάς της να μην πει λέξη σε κανέναν, αλλά χωρίς μεγάλες ελπίδες ότι θα κρατήσει τον λόγο της. Ξεκινήσαμε, μ' ένα αδύναμο φως του φεγγαριού.

Η πορεία ήταν πολύ κοπιαστική και επιπλέον αφήναμε πολ­λά ίχνη στο φαράγγι, που ναι μεν δεν είχε σπίτια κοντά, αλλά είχε χωράφια με πατάτες που τα πότιζαν με αυλάκια νερού που έρχονταν από το χείμαρρο. Σε δυο ώρες σταματήσαμε για να ξεκουραστούμε, γιατί δεν άξιζε πια τον κόπο να συνεχίσουμε να προχωρούμε.

Ο Ελ Τσίνο γίνεται πραγματικά βάρος όταν πρέπει να περ­πατά τη νύχτα.

Ο Στρατός έδωσε μια γελοία πληροφορία για την παρουσία 250 ανδρών στο Σερράνο, που οφείλουν να μποδίσουν την διαφυγή των κυκλωμένων γκουεριλλιέρος, 37 τον αριθμό, και καθορίζει την περιοχή πού έχουμε καταφύγει ανάμεσα στον Αθέρο και το Όρο.

Το νέο φαίνεται ν’ αποσκοπεί σε παραπλάνηση.

Υψόμετρο: 2.000 μέτρα.

Εδώ τελειώνει το Ημερολόγια του ΕΡΝΕΣΤΟ ΤΣΕ ΓΚΟΥΕ­ΒΑΡΑ

*
Τσε Γκεβάρα: Ημερολόγιο Βολιβίας ‒ Οι στίχοι του Νικολάς Γκιγιέν μέσα απ' τα γεγονότα - Αφιέρωμα - Ημερολόγια - Γ' Μέρος - Επίμετρα (42 φωτό)

(Μετάφραση - Σχολιασμός ποιημάτων - Επιμέλεια: Μπάμπης Ζαφειράτος)

*