Φρίντριχ Ένγκελς: «ΓΙΑ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ» – Σημερινά προβλήματα από την εποχή του 19ου αιώνα (Βιβλιοπαρουσίαση)

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Φρίντριχ Ενγκελς: «ΓΙΑ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ»
Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»

Το έργο αυτό του Ένγκελς για το ζήτημα της κατοικίας γράφτηκε με τη μορφή σειράς άρθρων που ξεκίνησαν να δημοσιεύονται το 1872 στο περιοδικό «Der Volksstaat» (Λαϊκό Κράτος). Ποια είναι άραγε η σημασία τους;

Όπως τονίζει ο Ένγκελς, η σημασία αυτού του έργου δεν είναι τόσο η αντιπαράθεση με κάποιον Α. Μίλμπεργκερ (καθηγητή ιατρικής στη Βιρτεμβέργη), που τα άρθρα του στο «Der Volksstaat» και οι προυντονικές τους απόψεις στάθηκαν η αφορμή για την απάντηση του Ενγκελς, ούτε η αντιπαράθεση με τον Προυντόν, του οποίου οι θεωρίες είχαν απαντηθεί προ πολλού από τον Μαρξ και τον Ενγκελς. Ούτε ήταν τόσο το θέμα της απάντησης στη «φιλανθρωπική - αστική αντίληψη» του κυρίου Εμίλ Ζαξ, που από τη δική του σκοπιά είχε εμπλακεί στη συζήτηση.

Στην απάντηση του ερωτήματος «Για ποιο λόγο να καταπολεμήσουμε ξανά ένα πεθαμένο αντίπαλο με την ανατύπωση αυτών των άρθρων;», ο Ένγκελς αναδεικνύει την ανάγκη αντιπαράθεσης με όλες τις απόψεις που έτειναν στη μικροαστική αυταπάτη και το μικροσυμφέρον για αναχαίτιση - συγκράτηση της καπιταλιστικής ανάπτυξης και των επιπτώσεών της.

• Επισημαίνει το επαναστατικό στοιχείο που πυροδοτεί αυτή η ανάπτυξη, σε αντιπαράθεση με τα μικροαστικά κλαψουρίσματα για τα δεινά που πράγματι επιφέρει, επισημαίνει πως είναι αδύνατο να αναχαιτιστεί ο καπιταλισμός.

Οι απόψεις που καλλιεργούσαν την αντίληψη ότι μπορεί να συγκρατηθεί η καπιταλιστική ανάπτυξη χαρακτηρίζονται από τον Ένγκελς αντιδραστικές.

Στιγματίζεται ιδιαίτερα η επίδραση αυτών των αντιλήψεων μέσα στις γραμμές του εργατικού κόμματος:

• «...ο αστικός και μικροαστικός σοσιαλισμός αντιπροσωπεύεται ως αυτή την ώρα γερά στη Γερμανία. Και εκπροσωπείται μάλιστα από τη μία από τους καθέδρας σοσιαλιστές και από τους κάθε λογής φιλάνθρωπους, στους οποίους μεγάλο ρόλο παίζει ακόμα η επιθυμία να κάνουν τους εργάτες ιδιοκτήτες της κατοικίας τους (...) Από την άλλη, μέσα στο ίδιο το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα ως πάνω στην κοινοβουλευτική του ομάδα, αντιπροσωπεύεται κάποιος μικροαστικός σοσιαλισμός. Και ο μικροαστικός αυτός σοσιαλισμός βρίσκει την έκφρασή του στο γεγονός ότι ενώ αναγνωρίζουν δικαιολογημένες τις βασικές απόψεις του σύγχρονου σοσιαλισμού και το αίτημα να μετατραπούν όλα τα μέσα παραγωγής σε κοινωνική ιδιοκτησία, δηλώνουν όμως ότι αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο σε μια μακρινή εποχή, που πρακτικά δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Έτσι όμως περιορίζεται κανείς προς το παρόν μόνο σε δουλειά κοινωνικού μπαλώματος και ανάλογα με τις περιστάσεις μπορεί να εκδηλώσει συμπάθεια ακόμα και για τις πιο αντιδραστικές προσπάθειες, για τη λεγόμενη "ανύψωση της εργαζόμενης τάξης"».

Σημερινά προβλήματα από την εποχή του 19ου αιώνα

Στη χώρα μας, ιδιαίτερα μετά την εκδήλωση της καπιταλιστικής οικονομικής κρίσης, κάθε λογής μικροαστοί διανοούμενοι και αστοί διανοητές που λανσάρονται στα κανάλια και τις εφημερίδες των εφοπλιστών και των βιομηχάνων ως πνευματικοί άνθρωποι, που παριστάνουν πως κλαίνε για τα δεινά του λαού παρόλο που είναι συνυπεύθυνοι μαζί με τα αφεντικά τους για όλα τα δεινά του καπιταλισμού που λιώνουν τους εργαζόμενους, προσπαθούν από πάνω να καλλιεργήσουν την πλήρη αμβλύνοια, πως δήθεν υπάρχουν λύσεις εξίσου καλές για καπιταλιστές και εργάτες, φτάνει οι εργάτες να μη βάλουν στόχο την κατάργηση της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Κλάματα για την υπάρχουσα κατάσταση, για τα «κακώς κείμενα», έχυναν μπόλικα και στην εποχή του Ένγκελς.

Ο Ένγκελς αναδεικνύει ότι ο καπιταλισμός μέσα από την ίδια την ανάπτυξή του προετοιμάζει υλικά αυτή τη διέξοδο:

• «Για να δημιουργηθεί η σύγχρονη επαναστατική τάξη του προλεταριάτου χρειάστηκε να κοπεί ο ομφάλιος λώρος που έδενε τον εργάτη του παρελθόντος με τη γη. Ο υφαντουργός, που είχε δίπλα στον αργαλειό του το σπιτάκι του, το περιβολάκι του και το χωραφάκι του ήταν παρ' όλη την αθλιότητα και την πολιτική πίεση ένας ήσυχος ευχαριστημένος άνθρωπος, "γεμάτος θεία μακαριότητα και εντιμότητα", έβγαζε το καπέλο του μπροστά στους πλούσιους, στους παπάδες και στους κρατικούς λειτουργούς και ήταν μέσα του πέρα για πέρα δούλος. Και ακριβώς η σύγχρονη μεγάλη βιομηχανία που μετέτρεψε το δεμένο στη γη εργάτη σε τέλειο ακτήμονα, απαλλαγμένο από όλες τις κληρονομημένες αλυσίδες και ελεύθερο σαν το πουλί προλετάριο, ακριβώς αυτή η οικονομική επανάσταση δημιούργησε τους όρους κάτω από τους οποίους μπορεί μονάχα να ανατραπεί η τελευταία μορφή εκμετάλλευσης της εργαζόμενης τάξης, η κεφαλαιοκρατική παραγωγή. Και έρχεται τώρα ο προυντονιστής, που έχει τόσο εύκολα τα δάκρυα και θρηνεί, σαν να πρόκειται για ένα μεγάλο βήμα προς τα πίσω, για την εκτόπιση των εργατών από το σπίτι και την εστία, γι' αυτό δηλαδή που ήταν ίσα ίσα ο πρωταρχικός όρος της πνευματικής τους χειραφέτησης».

Ο Ένγκελς τονίζει πως και οι κεφαλαιοκράτες δεν έχουν κανένα πρόβλημα με τον εργάτη ιδιοκτήτη κατοικίας ή ακόμα και τον εργάτη που είναι ταυτόχρονα και μικροπαραγωγός.

Αναδεικνύει μέσα από πολλά παραδείγματα της εποχής ότι ένα μεγάλο μέρος της εργατικής τάξης εργαζόταν για τη μεγάλη βιομηχανία και το εμπόριο με δουλειά στο σπίτι. Τονίζει κυρίως πως μια γενικευμένη ιδιοκατοίκηση επιφέρει συνολική πτώση της τιμής της εργατικής δύναμης, αφού στα έξοδα για την αναπαραγωγή της δεν περιλαμβάνονται τα έξοδα του ενοικίου. Αναφέρει επίσης παραδείγματα της εποχής του, όπου χιλιάδες εργάτες των αγροτικών περιοχών, έχοντας ιδιόκτητο σπίτι και λαχανόκηπο, προσφέρονταν ως φτηνότερη εργατική δύναμη, ρίχνοντας συνολικά τα μεροκάματα. Ταυτόχρονα, γίνονται ακόμα πιο εξαρτημένοι από τον κεφαλαιοκράτη, αφού θεωρούν μεγάλο πλεονέκτημα την εργασία τους σε επιχείρηση που βρίσκεται κοντά στον τόπο κατοικίας.

Στο έργο του ο Ένγκελς αναδεικνύει ποια είναι η αιτία του φαινομένου διάφοροι καπιταλιστές να διατηρούν κατοικίες για τους εργάτες τους, φαινόμενο που δεν είχε να κάνει σε τίποτα με τις ουτοπιστικές προσπάθειες του Όουεν:

• «Οι μεγάλοι εργοστασιάρχες στην ύπαιθρο, ιδίως στην Αγγλία, αντιλήφθηκαν από καιρό ότι το χτίσιμο εργατικών κατοικιών δεν είναι μόνο μια ανάγκη, ένα μέρος των εργοστασιακών εγκαταστάσεων, αλλά και κάτι που αποδίδει πολύ καλό κέρδος. Μ' αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν στην Αγγλία ολόκληρα χωριά, που πολλά απ' αυτά εξελίχθηκαν αργότερα σε πόλεις. Όμως, οι εργάτες αντί να ευγνωμονούν τους φιλάνθρωπους κεφαλαιοκράτες είχαν ανέκαθεν πολύ σοβαρές αντιρρήσεις ενάντια σ' αυτό το "σύστημα των μικρών μονοκατοικιών". Όχι μόνο υποχρεώνονται να πληρώνουν μονοπωλιακές τιμές για τα σπίτια, επειδή ο εργοστασιάρχης δεν έχει κανέναν που να τον συναγωνίζεται, αλλά και σε κάθε απεργία γίνονται αμέσως άστεγοι, επειδή ο εργοστασιάρχης χωρίς καμιά συζήτηση τους πετά στο δρόμο και αυτό δυσκολεύει κάθε αντίσταση».

Για την παρέμβαση του κράτους

Το 2012, σε εφαρμογή του νόμου 4046/2012, καταργήθηκαν οι Οργανισμοί Εργατικής Κατοικίας και Εργατικής Εστίας που υπήρχαν από το 1954 και το 1931 αντίστοιχα. Οι επιπτώσεις για μια σειρά εργαζόμενους σαφώς και αποτελούν μέρος της αντεργατικής επίθεσης σε συνθήκες εκδήλωσης της καπιταλιστικής κρίσης. Υπάρχει, όμως, ένα γενικότερο ερώτημα με το οποίο ασχολείται και ο Ενγκελς στο έργο του: Ποια μπορεί να είναι η παρέμβαση του καπιταλιστικού κράτους στο ζήτημα της κατοικίας ή των διαφόρων οργανισμών που συγκροτούνται με κρατική εγγύηση;

Ο Ένγκελς αποκαλύπτει ποια είναι η ουσία και λειτουργία αυτών των οργανισμών που στη γλώσσα αστών και οπορτουνιστών αλλά και στην καθημερινότητα έχουν πολιτογραφηθεί ως «δημόσιο» και ως «κοινωνικό κράτος». Γράφει χαρακτηριστικά:

• «Είναι ολοφάνερο ότι το σημερινό κράτος ούτε μπορεί ούτε θέλει να θεραπεύσει την πληγή της κατοικίας. Το κράτος δεν είναι τίποτα άλλο παρά η οργανωμένη συνολική εξουσία των ιδιοκτητριών τάξεων, των γαιοκτημόνων και των κεφαλαιοκρατών ενάντια στις εκμεταλλευόμενες τάξεις, τους αγρότες και τους εργάτες. Ό,τι δεν θέλουν οι ξεχωριστοί κεφαλαιοκράτες (...) δεν το θέλει και το κράτος τους».

Χαρακτηριστικές είναι οι περιγραφές προβλημάτων, όπως ο συνωστισμός για τα ακόμα πιο εξαθλιωμένα στρώματα σε χώρους κατοικίας που στις μέρες μας στα τηλεοπτικά παράθυρα θα χαρακτηρίζονταν «υγειονομικές βόμβες».

Σήμερα, σε τέτοιους χώρους στοιβάζονται μαζικά χιλιάδες μετανάστες, ενώ ήδη αυξάνονται και οι άνεργοι Έλληνες που καταφεύγουν σε τέτοιους χώρους κατοικίας.

Το βιβλίο περιέχει και την ανάλυση πολλών άλλων φαινομένων, από τις λοβιτούρες των πολεοδομιών της εποχής και της τοπικής κρατικής διοίκησης, τη σχεδιασμένη υποβάθμιση περιοχών για την αλλαγή ιδιοκτησίας και χρήσης τους, γεγονός που έχει την επικαιρότητά του αν σκεφτούμε ζητήματα που αφορούν στην κατάσταση στο κέντρο της Αθήνας κ.α.

Προσφέρεται για διάβασμα απ' όλους, αφού δίνει βασικά μεθοδολογικά εργαλεία για την προσέγγιση αυτού που ονομάζεται «λαϊκό πρόβλημα», ενώ έχει ξεχωριστή αξία για εργαζόμενους στο χώρο των κατασκευών, αλλά και για φοιτητές - σπουδαστές σχολών μηχανικών, καθώς μπορεί να συμβάλει στη μαρξιστική κατανόηση ζητημάτων που σχετίζονται με το επαγγελματικό και επιστημονικό τους αντικείμενο.

Επίσης, συμβάλλει στην κατανόηση για το πώς διαμορφώνεται η αξία της εργατικής δύναμης, με βάση τις γενικότερες κοινωνικές - ιστορικές συνθήκες της χώρας ή μιας περιοχής, αφού η γενικευμένη ιδιοκατοίκηση σημαίνει μια αντίστοιχη μείωση - συγκράτηση της αξίας της εργατικής δύναμης.

Δεν λύνει το κοινωνικό ζήτημα η λύση του προβλήματος της κατοικίας

Κλείνουμε την παρουσίαση αυτού του έργου του Ένγκελς με την εξής επίσης θεμελιακή διαπίστωση, που δεν αφορά αποκλειστικά το θέμα της κατοικίας, αλλά επεκτείνεται στο σύνολο των λαϊκών προβλημάτων που συνίστανται στο εξής ένα πρόβλημα: 
Καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής.

• «Δεν είναι η λύση του ζητήματος της κατοικίας που λύνει ταυτόχρονα και το κοινωνικό ζήτημα, αλλά αντίθετα πρώτα η λύση του κοινωνικού ζητήματος, η κατάργηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, κάνει σύγχρονα δυνατή τη λύση του ζητήματος της κατοικίας (...) Και όταν θα αρχίσει αυτή η κατάργηση τότε θα πρόκειται για εντελώς διαφορετικά ζητήματα, από το πώς θα δώσουμε στον κάθε εργάτη το δικό του ιδιόκτητο σπιτάκι. Στην αρχή όμως κάθε κοινωνική επανάσταση θα πρέπει να τα βολέψει με τα πράγματα που θα βρει και να θεραπεύσει τα πιο χτυπητά δεινά με τα μέσα που υπάρχουν. Και εδώ είδαμε ότι η στενότητα της κατοικίας μπορεί να θεραπευτεί αμέσως με απαλλοτρίωση ενός μέρους των κατοικιών πολυτελείας που ανήκουν στις ιδιοκτήτριες τάξεις και με την υποχρεωτική κατοίκηση στις υπόλοιπες».

Μια ματιά στην Ελλάδα της καπιταλιστικής οικονομικής κρίσης δείχνει ότι υπάρχουν περισσότερες από 200.000 νεόκτιστες κατοικίες που παραμένουν απούλητες και ακατοίκητες, ενώ την ίδια στιγμή αυξάνονται οι άστεγοι, τα νέα ζευγάρια που ζουν με τους γονείς τους.

Είναι απολύτως σαφές ότι το πρόβλημα στη διευρυμένη ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών (όχι μόνο στο παράδειγμα της κατοικίας) είναι οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής.

Όλα αυτά τη στιγμή που οι παραγωγικές δυνατότητες της εργασίας του ανθρώπου, της εργατικής τάξης, είναι πολλαπλάσιες από την περίοδο που γράφει ο Ένγκελς.

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 24/11/2013