ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ: Λόγος για τη δύναμη αντίστασης της λογικής

Μπέρτολτ Μπρεχτ Άουγκσμπουργκ Βαυαρίας, 10 Φεβρουαρίου 1898 Ανατολικό Βερολίνο, 14 Αυγούστου 1956  Ο Μπρεχτ σε σκίτσο του 1980 από τον Ντέηβιντ Λεβίν (1926-2009) Λόγος για τη δύναμη αντίστασης της λογικής Βλέποντας τα υπερβολικά σκληρά μέτρα, τα τόσο μεθοδευμένα όσο και βίαια, που παίρνονται τώρα σε όλα τα φασιστικά κράτη ενάντια στη λογική, είναι επιτρεπτή η ερώτηση, αν το ανθρώπινο λογικό θα μπορέσει να αντισταθεί σ' αυτήν την έφοδο της βίας. Φυσικά, σ' αυτό το ζήτημα δεν ωφελούν οι αόριστες αισιόδοξες διαβεβαιώσεις, όπως: «Στο τέλος νικάει πάντοτε η λογική» ή «όσο περισσότερη βία ασκείται στο πνεύμα, τόσο πιο ελεύθερα αναπτύσσεται αυτό». Τέτοιες διαβεβαιώσεις είναι οι ίδιες ελάχιστα λογικές. Πραγματικά, είναι εκπληκτικός ο τρόπος, που μπορεί να φθαρεί ο νοητικός πλούτος του ανθρώπου. Αυτό ισχύει για το λογικό τόσο του μεμονωμένου ατόμου, όσο και ολόκληρων κοινωνικών τάξεων και λαών. Η ιστορία της ανθρώπινης διανόησης παρουσιάζει μεγάλες περιόδους μερικής ή ολικής πνευματικής στειρότητας, παραδείγματα τρομακτικών οπισθοδρομήσεων και μαρασμού. Με κατάλληλα μέσα μπορεί να οργανωθεί η βραδύνοια σε μεγάλη έκταση. Κάτω από ορισμένες συνθήκες, ο άνθρωπος είναι σε θέση να μάθει το ίδιο καλά ότι δύο επί δύο κάνει πέντε, και όχι τέσσερα. Ο Αγγλος φιλόσοφος Χομπς είπε ήδη στο 17ο αιώνα: «Αν το θεώρημα, ότι το άθροισμα των γωνιών ενός τριγώνου ισούται με δύο ορθές, αντιστρατευόταν τα συμφέροντα των εμπόρων, οι έμποροι θα έβαζαν αμέσως να καούν όλα τα βιβλία της Γεωμετρίας». Πρέπει να υποθέσουμε ότι ο κάθε λαός ποτέ δεν αναπτύσσει περισσότερη λογική απ' όση του χρειάζεται (αν ανάπτυσσε κάποτε περισσότερη, δε θα γινόταν αποδεκτή), αλλά συχνά αναπτύσσει λιγότερη. Επομένως, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε, ότι η λογική θα τα βγάλει πέρα σε τούτους τους καιρούς της ανελέητης καταδίωξής της, αν δεν μπορούμε να δώσουμε μιαν εντελώς συγκεκριμένη απάντηση για τη χρησιμοποίησή της, μιαν εντελώς καθορισμένη αναγκαιότητα, που υπάρχει στην παρούσα στιγμή, για να διατηρηθούν οι υπάρχουσες καταστάσεις. Έχω σκεφτεί καλά, πριν πω, ότι η λογική πρέπει να είναι αναγκαία για τη διατήρηση των υφιστάμενων συνθηκών, για να μπορούν έτσι να της δοθούν μερικές ευκαιρίες. Έχω το λόγο μου, που δε λέω, ότι η λογική θα έπρεπε να είναι αναγκαία για την αλλαγή των καταστάσεων που υπάρχουν. Κατά τη γνώμη μου, δεν μπορεί κανείς να ελπίζει, ότι θα επιδειχθεί λογική, μονάχα για το λόγο, ότι είναι αναγκαία για τη βελτίωση των πολύ άσχημων συνθηκών που επικρατούν. Οι άσχημες συνθήκες μπορεί να διατηρηθούν για απίστευτα πολύν καιρό. Μάλλον μπορούμε να πούμε, ότι: όσο πιο άσχημες είναι οι καταστάσεις, τόσο λιγότερη λογική υπάρχει, παρά να πούμε: όσο χειρότερες οι καταστάσεις, τόσο περισσότερο αναπτύσσεται η λογική. Ωστόσο πιστεύω, όπως ήδη είπα, ότι αναπτύσσεται τόση λογική όση είναι απαραίτητη για να διατηρηθούν οι υπάρχουσες συνθήκες. Επομένως, μπαίνει το ερώτημα, πόση ακριβώς είναι απαραίτητη; Γιατί - και το λέω αυτό ακόμα μια φορά -, όταν ρωτάμε πόση λογική θα αναπτυχθεί στο άμεσο μέλλον, πρέπει να ρωτάμε και πόση απ' αυτήν είναι απαραίτητη για να διατηρηθούν οι συνθήκες που επικρατούν. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι στις φασιστικές χώρες οι συνθήκες είναι πολύ άσχημες. Το βιοτικό επίπεδο σ' αυτές τις χώρες κατεβαίνει συνεχώς και χρειάζονται οπωσδήποτε πολέμους για να κρατηθούν τα καθεστώτα αυτά. Αλλά δεν πρέπει να υποθέσει κανείς, ότι για τη διατήρηση τόσο άσχημων συνθηκών χρειάζεται να υπάρχει ιδιαίτερα λίγη λογική. Η λογική, που χρειάζεται σ' αυτές τις χώρες, που πρέπει διαρκώς να παράγεται και να μην εμποδίζεται, είναι ιδιαίτερου τύπου, αλλά όχι μηδαμινή. Μπορούμε να εκφραστούμε έτσι: Πρέπει να είναι λογική ρυθμιζόμενη, να μεγεθύνεται ή να σμικρύνεται με ειδικό μηχανισμό κατά τις περιστάσεις. Πρέπει να τρέχει μακριά και γρήγορα, αλλά να γυρίζει όταν της σφυρίξουν. Πρέπει να είναι σε θέση να σφυρίζει οπισθοχώρηση στον εαυτό της, να επεμβαίνει η ίδια στον εαυτό της, να αυτοκαταστρέφεται. Ας εξετάσουμε, τι είδους λογική χρειάζεται. Ο φυσικός πρέπει να είναι σε θέση να φτιάχνει για τον πόλεμο συσκευές, με μεγάλη οπτική ακτίνα, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να μην μπορεί να βλέπει μ' αυτές στο άμεσο περιβάλλον του - ας πούμε στο πανεπιστήμιο - περιστατικά, πάρα πολύ επικίνδυνα για τον ίδιον. Πρέπει να κατασκευάζει αμυντικά έργα ενάντια στις επιθέσεις ξένων εθνών, αλλά δεν επιτρέπεται να σκέπτεται τι πρέπει να κάνει ενάντια στις επιθέσεις των αρχών του τόπου του, που στρέφονται προς το άτομό του. Ο γιατρός ψάχνει στην κλινική του να βρει ένα μέσον ενάντια στον καρκίνο, που απειλεί τον άρρωστό του, αλλά δεν του επιτρέπεται να αναζητήσει ένα μέσον ενάντια στα δηλητηριώδη αέρια και στις βόμβες, που απειλούν τον ίδιο μέσα στην κλινική του. Γιατί το μοναδικό μέσον ενάντια στο θάνατο από ασφυξιογόνα θα ήταν ένα μέσον ενάντια στον πόλεμο. Οι εργάτες του πνεύματος πρέπει να αναπτύσσουν διαρκώς τις νοητικές ικανότητές τους για να μπορούν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του τομέα τους, αλλά πρέπει να έχουν και την ικανότητα να μην επεκτείνουν τις νοητικές ικανότητές τους και στους βασικούς, γενικούς τομείς. Πρέπει να φροντίζουν να βρίσκουν τρόπους για να γίνει ο πόλεμος φρικιαστικός, αλλά την απόφαση για πόλεμο ή ειρήνη πρέπει να την αφήνουν σε ανθρώπους με ολοφάνερα μηδαμινή ευφυία. Σ' αυτούς τους βασικούς τομείς βλέπουν να εφαρμόζονται μέθοδοι και θεωρίες, που αν εφαρμόζονταν στους δικούς τους τομείς - όπως η φυσική ή η ιατρική - θα θεωρούνταν μεσαιωνικές. Η ποσότητα νου, που χρειάζεται η άρχουσα τάξη για να διεκπεραιώνει τις τρέχουσες υποθέσεις της, δεν εξαρτιέται από την ελεύθερη απόφασή της. Σε ένα σύγχρονο κράτος ο νους έχει μεγάλη σημασία και αποκτά ακόμα μεγαλύτερη, όταν για τον πιο πέρα χειρισμό των υποθέσεων της άρχουσας τάξης απαιτούνται άλλα μέσα, συγκεκριμένα για τον πόλεμο. Ο σύγχρονος πόλεμος καταβροχθίζει τεράστιες ποσότητες φαιάς ουσίας. Η εισαγωγή του θεσμού των σύγχρονων δημοτικών σχολείων δεν έγινε επειδή η τότε άρχουσα τάξη θέλησε κινούμενη από ευγενικά κίνητρα να προσφέρει υπηρεσίες στη νόηση. Έγινε, επειδή έπρεπε να ανεβεί το νοητικό επίπεδο των πλατύτερων μαζών του πληθυσμού για να εξυπηρετηθεί έτσι η βιομηχανία. Αν το νοητικό επίπεδο των εργαζόμενων κατέβαινε τώρα υπερβολικά, τότε η βιομηχανία δε θα μπορούσε να ορθοποδήσει. Γι' αυτό δεν μπορεί να υποβαθμιστεί σημαντικά το νοητικό επίπεδο των εργαζόμενων, όσο κι αν η άρχουσα τάξη θα το επιθυμούσε πολύ για ορισμένους λόγους. Γιατί με αναλφάβητους δεν μπορεί κανείς να διεξάγει έναν πόλεμο. Έτσι, αν η ποσότητα της αναγκαίας νοητικής ικανότητας δεν εξαρτιέται από την απόφαση της άρχουσας τάξης, η ποιότητά της, όμως, θα πρέπει να καθορίζεται ανάλογα με το πόσο θα ήταν αυτό ευχάριστο στην άρχουσα τάξη. Ήδη η απότομη εξάπλωση της ανάπτυξης του νου μέσω του θεσμού της βασικής εκπαίδευσης οδήγησε, εκτός από την ανόρθωση της βιομηχανίας και σε μια έξαρση των απαιτήσεων των πλατιών λαϊκών μαζών από κάθε άποψη. Έτσι, η απαίτηση αυτών των μαζών για εξουσία απόχτησε γερά θεμέλια. Εδώ μπορεί να διατυπωθεί ένα αξίωμα: Για να καταπιέζει και να εκμεταλλεύεται τις πλατιές μάζες, η άρχουσα τάξη έχει ανάγκη από τόσο ποσοτική και ποιοτική νοητική ικανότητα των πλατιών μαζών, ώστε στο τέλος να απειλείται απ' αυτήν το καταπιεστικό και εκμεταλλευτικό σύστημά της. Με τέτοιου είδους ψυχρή εκτίμηση φθάνει κανείς στο συμπέρασμα, ότι οι επιθέσεις, που δέχεται η λογική από μέρους των φασιστικών κυβερνήσεων, θα αποδειχτούν για μια ακόμα φορά δονκιχωτισμοί. Οι φασιστικές κυβερνήσεις είναι αναγκασμένες να αφήσουν άθικτες μεγάλες ποσότητες διαλογισμού και μάλιστα να τις αναπτύσσουν οι ίδιες. Μπορούν να βρίζουν τη διανόηση όσο θέλουν. Μπορούν να την παριστάνουν σα μιαν αρρώστια. Μπορούν να καταγγέλλουν με κτηνώδη τρόπο τους διανοούμενους. Όμως και γι' αυτή τη δραστηριότητά τους χρειάζονται ραδιόφωνα, που χρωστάνε την ύπαρξή τους στις νοητικές ικανότητες των κατασκευαστών τους. Για να διατηρήσουν την κυριαρχία τους χρειάζονται να διατηρήσουν στις μάζες τόση λογική όση τελικά θα είναι αναγκαία για την ανατροπή της εξουσίας τους. Ριζοσπάστης, Κυριακή 10 Φλεβάρη 2013 ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ:  «ΜΠΕΡΤΟΛΝΤ ΜΠΡΕΧΤ. Για τον Φασισμό και τον πόλεμο»